هەڵبژاردنی توركیا لە چوارچێوەی سەردانە ئەوروپیەكەی باراك ئۆبامای سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، وەك یەكەم وڵاتی ئیسلامی، ئەو پرسیارە دێنێتە ئاراوە كە ئایا سەرۆكی ئەمەریكا و تیمەكەی لەو سەردانەیاندا چییان لە توركیا دەوێ؟
بەتایبەتی پاش پەیوەندییەكی ساردو سڕی نێوان هەردوو وڵات، بەهۆی رێنەدانی پەرلەمانی توركیا بەهێزەكانی ئەمەریكا لەپرۆسەی ئازادكردنی عێراقدا كە خاكی توركیا بەكاربێنن.
پاڵپێوەرەكە هەرچییەك بێت، بەڵام هەڵبژاردنی توركیا بۆ ئەوەی ببێتە یەكێك لەو وڵاتانەی كە ئۆباما لە گەشتە ئەوروپییەكەیدا سەردانی بكات، بایەخدانی ئۆباما مانا نیشان دەدات بە وڵاتە ئیسلامییەكان لەو سیاسەتە كراوەیەی كەبەرامبەر بەوڵاتانی جیهان پەیڕەوی دەكات و لەهەمان كاتیشدا داننانە بەو رۆڵەی كە توركیا لە رۆژهەڵاتی نێویندا دەیگێڕێ، (سكۆت ویلش )كە شارەزایەكی ئەمەریكییە پێی وایە توركیا پێگەیەكی گەورەی هەیە لەلای ئیدارەی ئەمەریكاو پشتیشی پێ دەبەستێ لە ستراتیژییە نوێیەكەیدا، سەبارەت بە رۆژهەڵاتی نێوین و جیهانی ئیسلامیدا، ئەم دیدەشی بەوە بەهێز دەكات كە توركیا پارتێكی ئیسلامی میانڕەو حوكمی دەكات و تاڕادەیەكی زۆریش توانیویەتی نێوان بەها ئایینیەكە و عەلمانییەكە لەچوارچێوەی سیستەمی دیموكراتیدا جۆرە تەوافوقێك دروست بكات، كە ئەمەیش هیچ حكومەتێكی دیكە لە جیهانی ئیسلامیدا نەیتوانیوە بەسەركەوتوویی ئەو جۆرە تەوافوقە دروست بكات.
سەرەڕای ئەمە، شارەزاو شیكارانی دیكەی ئەمەریكا تەئكید لەوە دەكەنەوە كە ئۆباما خەریكی دیاریكردنی بایەخی توركیایە وەك بازاڕێكی تازە پێگەیشتوو و هاوپەیمانێكی عەسكەری و یاریزانێكی بنچینەیی لە دابینكردنی ئەو نەوت و غازەی كە لەقەوقازەوە دێت.
ئەمە زێدەباری ئەوەی كە هەروەكو وەكیل وەزیری دەرەوە بۆ كاروباری سیاسی لە ئیدارەی سەرۆكی پێشووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا مارك گرۆسمان، توركیا یەكێكە لەو وڵاتانەی كە ململانێی نێوان شارستانییەكانی تیا بەدی ناكرێ.
هەر لەم چوارچێوەیەدا، چاودێرە توركەكان پێیان وایە سەردانە یەكسەرەكەی ئۆباما بۆ ئەنقەرە پاش لوتكەی ئەتڵەسی ، ئەو دیدە ئەمەریكییە دەچەسپێنێ كە توركیا بەشێكە لە كیشوەری ئەوروپا و بایەخێكیشە بۆ ئەوروپیەكان بۆ ئەوەی پاز بەسەر ئەو تەگەرانەدا بدەن كە رێگرن لەبەردەم وەرگرتنی توركیا لەیەكێتی ئەوروپادا و بوونی توركیشا بەئەندام لەو یەكێتییەدا بەهێزتر دەكات، بەتایبەتی لەو رووەوە توركەكەكان ئاماژە بە راپۆرتێكی ئاژانسی سترافۆری هەواڵگری ئەمەریكا دەكەن كەتیایدا ئاماژەی بەوەكردبوو توركیا تا ساڵی 2040 دەبێتە هێزێكی گەورەی ئەقلیمی ، بەمەیش دەتوانێ دەست بەسەر هەموو خاكی ئیمپراتۆریەتی پێشووی عوسمانی بگرێتەوە، رۆژنامەی( زەمان)ی توركیا كە نزیكە لە پارتی دەسەڵاتدار دەڵێ: ستراتیژییەتی سەرۆكی پێشووتری ئەمەریكا بیل كلینتۆن بەگرێدانی توركیا بە رۆژئاواوە خەریكە دووبارە ببوژێنرێتەوە، پاش ئەوەی كە لە سەردەمی سەرۆك بووشدا تووشی چەند هژیانێكی گەورەبوو.
رۆژنامەی (حورییەت) ی توركی لەسەر زمانی هیلاری كلینتۆنی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا دەڵێ: توركیا تاڕادەیەك نموونەیەكی رادەبەدەرە، لەیەك كاتدا دەتوانێ ببێتە دیموكراتی و عەلمانی و ئیسلامی، تەئكیدیش لەوە دەكاتەوە ئەو رۆڵەی توركیا وەك پێشەوایەكی ئەو جیهانە دەیگێڕێ، رۆژ لەدوای رۆژ لەزیادبووندایە.
بەپێی سەرچاوە توركییەكانی ئاگادار، هیلاری كلینتۆن ئاگاداری وتووێژكەرە توركەكانی كردبوو كە ئیدارەی ئەمەریكا بەرامبەر بە ئەنجامدانی وتووێژ لەگەڵ ئێراندا كراوەیەو تەنها پاش تێپەڕبوونی دوو هەفتەش لەسەر سەردانەكەی هیلاری كلینتۆن بۆ ئەنقەرە ئۆباما نامەیەكی راستەوخۆی ئاراستەی ئێران كرد، كە ئەمیش ئاماژەیەكە كە ئەنقەرە رۆڵێكی یەكلاكەرەوە و یارمەتیدەر دەبینێ لە پلانەكانی سەرۆك ئۆباما، بەتایبەتی دەربارەی بەردەوامی لەگەڵ ئێراندا.
جا لەبەرئەوەی توركیا دراوسێی عێراقە، ئۆباماو تیمەكەی جەخت لەسەر بایەخی توركیا دەكەن لە قۆناغی داهاتوودا، توركیا ئەمینترین و هەرزانترین رێگە دەبێت بۆ كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لە عێراق، كە ئەمیش هانگاوێكە ئۆباما دەیەوێ تا كۆتایی ساڵی 2010 پەیڕەوی بكات وەك بەشێك لەو سیاسەتە كراوەیەی كەبەرامبەر وڵاتانی ئیسلامی پەیڕەوی دەكات.
هەروەها ئیدارەی ئەمەریكا پێی وایە توركیا سەرەڕای ئەو تەنگژەیەی كەتووشی پەیوەندییەكانی بووە لەگەڵ ئیسرائیلدا بەهۆی شەڕی غەزەوە، بەڵام ئەو وڵاتە دەتوانێ رۆڵێكی كاریگەر ببینێ لە پرۆسەی ئاشتیدا، بەتایبەتی لەنێوان سوریاو ئیسرائیلدا، كە ئەمیش لەلایەن نێردراوی ئەمەریكا جۆرج میتشل دووپاتكرایەوە.
هەرچەند هەندێ پێیان وایە كە ئاسۆی هاوپەیمانی ئەمەریكا ? توركیا خەریكە دووبارە پتەوتر دەبێت، بەتایبەتی پاش ئەوەی كە لەساڵی 2003 دا بە ئەزموونێكی زۆر قورس تێپەڕێ، بەڵام حكومەتی توركیا ئێستا لەوە دەترسێ نەوەكو ئۆباما بەشێوەیەكی فەرمی دان بە كوشتارگەكەی ساڵی 1915ی ئەرمەنییەكان بێنێ بەپێی ئەو بەڵێنەی كە لەكاتی بەڕێوەچوونی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكەیدا بۆ پۆستی سەرۆكایەتی ئەمەریكا دابووی، كە ئەم كارەش وای لەشیكاری تورك عومەر تاسبینار كردووە كە بڵێ: ئۆباما بەپێچەوانەی سەرۆكەكانی پێشووی خۆی بیرمەندێكی گەورەیە و زانیاری تەواوی دەربارەی مەسەلەی ئەرمەن هەیە، هەتا بەر لەوەی ببێتە سەرۆك و ئەگەرێكی زۆریش لە ئارادایە ئۆباما ئیلتزام بەو بەڵێنەی خۆی بكات كە پێشتر دابووی.
بۆ سەلماندنی ئەو ڕایە، ئۆباما لەپەرلەمانی توركیا دا وتارێكی پێشكەش كرد كە لەبەشێكیدا ئاماژەی بەو مەسەلەیە دابوو.
ئۆباما لەو وتارەیدا داوای كرد كە پێویستە توركیا رووبەڕووی راستییە مێژووییەكانی خۆی ببێتەوە و ئەم مەسەلەیەش پێویستە لە نێوان توركیا و ئەرمەنستان چارەسەر بكرێت.
لە وەڵامی پرسیارێكیشدا كە ئایا ئۆباما لە وتاری رۆژی 24ی نیساندا كە رۆژی جینۆسایدی ئەرمەنییەكانە وشەی جینۆساید بەكار دێنێ یان نەء؟ ئۆباما هەر چەند ویستی خۆی لە وەڵامەكە بدزێتەوە و تەنیا ئاماژەی بەوەكرد كە ئێستا دیدار و كۆبوونەوەكانی نێوان هەردوو وڵات بەردەوامە و هیوای وایە كە لە ماوەیەكی نزیكدا ئەنجامی ئەو دیدارانە بەدیار بكەوێ، بەڵام واپێدەچێ ئەو وشەیە بەكار نەهێنێت و بەدوای وشەیەكی دیكە بگەڕێ.
بەكورتی، فایلێكی زۆر لەو وتووێژانەی ئەمەریكا- توركیا دانووستانیان لەسەركرا، نەك هەر ئێران و رۆژهەڵاتی نێوین و پەیوەندییە دووقۆڵییەكان، بەڵكو مەسەلەی بەكارهێنانی خاك و بەندەرە توركییەكان لە پرۆسەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لە عێراق و هاریكاری سێ قۆڵی ئەمەریكا- توركیا- عێراق دژ بە پارتی كرێكارانی كوردستانیش، كە واشنتۆن بە رێكخراوێكی تیرۆریستی دایدەنێ، ئەمە سەرەڕای رۆڵی توركیا لە جێبەجێكردنی ستراتیژییەتی نوێی ئەمەریكا لە ئەفغانستاندا.
واشنتۆن پۆست پێیوایە ئەم سەردانەی ئۆباما بۆ ئەنقەرە، نەك تەنیا بە ئامانجی نەهێشتنی ناكۆكییەكانی نێوان وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا و ناتۆیە، بەڵكو بۆ تەئكیدكردنەوەی قوڵایی هاوپەیمانییەكەی ئەمەریكاش بوو لەگەڵ توركیا.
بۆیە ئەمەریكا لە هەوڵێكی چڕدایە بۆ ئەوەی توركیا بكاتە ئەندامی یەكێتی ئەوروپا، كە ئەم هەوڵەی ئەمەریكاش رووبەڕووی چەند تەگەرەیەك بووەتەوە.
ئۆباما لە چوارچێوەی سەردانەكەیدا بۆ ئەوروپا داوای لەسەركردەكانی یەكێتی ئەوروپا كرد توركیا وەك ئەندامێكی تەواوی ئەو رێكخراوە قبوڵ بكەن، ئەم داوایەشی یەكسەر لەلایەن فەرەنسا رەتكرایەوە و زۆر بەساردیش لەلایەن ئەڵمانیاوە پێشوازی لێكرا.
ئەو تەگەرانەی كە رێگرن لەبەردەم قبوڵكردنی توركیا لەو رێكخراوەدا خۆی لە نیگەرانی وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا، كە ژمارەیان 27وڵاتە دەبینێتەوە، بەتایبەتی لەمەسەلەی مافی مرۆڤ، كە بەدیدی ئەو وڵاتانە توركیا لەو بوارەدا نەیتوانیوە هەنگاوی گەورە لە جێبەجێكردنی چاكسازی بهاوێژێ، ئەمە سەرەڕای كێشەی كۆنی توركیا لەگەڵ قوبرسدا كە ئەندامێكی ئەو یەكێتیەیە.
بۆیە بۆ چارەسەركردنی ئەو هەموو كێشانە و بۆ ئەوەی توركیا هیچ بیانووێك نەداتە دەست یەكێتی ئەوروپا تا لەو یەكێتییەدا وەرنەگیرێ، ئۆباما خەریكی دانانی پلانێكە بۆ توركیا تا لە ئایندەدا لەسەری بڕوات، كە یەكێك لە خاڵەكانی چارەسەركردنی كێشەی كوردە.
ئەگەر بەوردی سەیری بڕگەكانی وتارەكەی ئۆباما بكەین لە پەرلەمانی توركیادا، لە بڕگەیەكدا ئاماژە بەو خاڵە دەكات و دەڵێ: توركیا لە رووی سیاسییەوە هەندێك چاكسازی سیاسی ئەنجام داوە و دادگای ئاسایش دەوڵەتی داخستووە و دەستی بە پەخشی كوردی كردووە، بەڵام بۆ ئایندە پێویستە توركیا هەندێ یاسای تریش دەربكات و زیاتر مافی پەروەردە بداتە كورد.
بەقسەی ئەحمەد تورك كە بۆ ماوەی 9 خولەك لەگەڵ ئۆباما كۆببووەوە، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا خوازیارە كێشەی كورد لە توركیا ببێتە چارەسەركردن و لەو چارەسەریەشدا پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی وەكو لایەنێك پشتی پێ ببەسترێ.
هەر بەقسەی ئەحمەد توركیش، ئۆباما لەو كۆبوونەوەیەدا ئاماژەی بەوەكردبوو كە كێشەی كورد بە رێگەی توندووتیژی و بەكارهێنانی چەك نایەتە چارەسەركردن، بەڵكو لەڕێی دیالۆگ و شێوازێكی ئاشتیانە.
بەپێی زانیارییەكان لەو كۆبوونەوەیەدا ئەحمەد تورك هەندێ پێشنیاری ئاراستەی ئۆباما كرد وەكو دروستكردنی دەسەڵاتێكی خۆیی بۆ كورد و راگەیاندنی لێبوردنی گشتی بۆ پەكەكە و جێگیركردنی ماف و ئازادییەكانی كورد لە دەستووردا.
هەرچەند ئۆباما لە وتارەكەی لەبەردەم پەرلەمانی توركیادا زۆر توندبوو بەرامبەر بە پەكەكە، بەڵام لە هەمان كاتدا داوای لە توركیا كرد كە پەرە بە پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا بدات، كە ئەمەیش بەڕای چاودێران ئاماژەیەكە كە ئەو هەرێمە پێویستە لەلایەن توركیاوە بێتە پاراستن و چارەسەری كێشەی كوردیش لە رووی سیاسی و جوگرافییەوە دیاریكرد و داوای ئەوەشی كرد كە ئەنقەرە و بەغدا و هەولێر لەگەڵ ئەمەریكا هەماهەنگ بن.
هەتا هەندێ لە چاودێرانی تورك پێیان وایە نزیكبوونەوەی توركیا لەگەڵ هەرێمی كوردستان و دیدارەكانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ عەبدوڵڵا گولی سەرۆك كۆماری توركیا لە چوارچێوەی ئەو نەخشەیەی ئۆباما بووە.
دیداری ئۆباما لەگەڵ سەرۆك بارزانی دەكرێ بخرێتە چوارچێوەی بایەخی ئۆباما بە پێگەی كورد لە رۆژهەڵاتی نێویندا، سەبارەت بە توركیا و لە وەڵامی پرسیارێكدا دەربارەی كوردی توركیا، ئۆباما گوتی: ئێمە لەو مەسەلەیەدا روون و كراوەین و دژی ئەوەین كە خاكی توركیا پارچە پارچە بێت، بەڵام ئەوەش گرنگە كە لە توركیا كورد ئازاد بێت بۆ ئەوەی لە ناو كۆمەڵگەدا پێش بكەوێت و دەرفەتی یەكسان بۆ كورد بڕەخسێت، لەوباوەڕدام سەرۆك وەزیر و سەرۆك كۆماری توركیا بەو مەسەلەیەدا گرێدراون.
لێرەدا نابێ لەسەر ئاخاوتنەكەی ئۆباما لەگەڵ سەرۆك بارزانی پاز بدەین كە دەڵێ: من مێژووی ئەو كارەسات و نەهامەتییانەی كە بەسەر كورددا هاتووە دەزانم و لەبیرمە، من هەست بە بۆچوونێكی ئیجابی دەكەم لەبەرامبەر ئەو پێشكەوتنانەی كە لە هەرێمەكەتاندا بەدەست هاتوون، ئەم پێشكەوتنەشتان ئەنجام و ئاكامی سەركردایەتییەكی بەهێزە و هەست دەكەین پێویستە لە پاڵپشتیكردنی ئەو پێشكەوتنانەتان بەردەوام بین.