هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی تور
فەیسەڵ دەباغ
پارتی دادوگەشەپێدان لەسەر ئاستی توركیا 38,9%ی سەرجەم دەنگی دەنگدەرانی وە دەست هێنا، واتە دەنگی 15 ملیۆن و 400 هەزار كەس، كە ئەمەیش 8 خاڵ كەمترە لەوەی ساڵی 2007و 3خاڵ كەمترە لەوەی ساڵی 2004 كەیەك لەدوای یەك 41,8%و 46,54%بوو، سەرۆك وەزیرانی توركیا رەجەب تەیب ئەردۆگان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەنووسیدا دانی بەو شكستەی پارتەكەی هێناو گوتی: پێویستە پەند لەو ئەنجامە وەرگرین كە بەپێی قسەی چاودێران ئەمە ئاماژەیەكە بۆ گۆڕینێكی وەزاری.
نێوەندە سیاسییەكانی توركیا ئەم ئەنجامەی كە پارتی دادو گەشەپێدان لەو هەڵبژاردنە وەدەستی هێنابوو بەشتێكی كتوپڕیان دانا، ئەو ئەنجامەی كە بووە هۆی لەدەستدانی 16 پارێزگا كە پێشتر لە بن دەستی بوون و ئەو پارێزگایانەش لەنێو پارتەكانی دیكەدا دابەش كران، بەتایبەتی لەنێوان پارتی گەلی كۆماری(جەهەپە) و بزووتنەوەی نەتەوەیی (مەهەپە) و پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی (دەتەپە) كە هەر یەكێكیان بەپێی ریزەوە 9 ملیۆن و 163 هەزار دەنگ، واتە بەرێژەی 23,1% و 6 ملیۆن و 382 هەزار دەنگ بەرێژەی 16,1% و 2ملیۆن و 258 هەزار كەس بەرێژەی 5,6%دەرچوون، كەواتە بەپێی ئەو ئەنجامە دەنگی ئەو سێ پارتە و هەروەها پارتی سەعادەتی ئیسلامی بەرێژەی 3% زیادیكردووەو پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتیش لەناوچە كوردنشینەكاندا سەركەوتنێكی گەورەی تۆماركردو توانی كۆنترۆڵی 8 پارێزگا بكات، لەبەرامبەر 5 پارێزگا لەساڵی 2007دا.
هیچ ساڵێك بەقەدەر ئەو ساڵە بایەخ بەو جۆرە هەڵبژاردنە نەدراوە، پارتی دادوگەشەپێدان بەهەموو قورساییەكی خۆیەوە بەشداری هەڵبژاردنەكەی كردو پارەیەكی زۆریشی لێ خەرج كرد، نەك لەبەرئەوەی نەوەكو پارتێكی دیكە بەپێشی بكەوێ، بەڵكو بۆ سەلماندنی ئەوەی كە تائێستا هەر بەخۆی پارتی پلەیەكە، بەتایبەتی بۆ دادگای دەستووری كە پار ساڵ دەیویست ئەو پارتە لەبەر چەند هۆیەك دابخات، كەواتە پارتی دادوگەشەپێدان ویستی لەو هەڵبژاردنەدا هاوچاوی خۆی بكات و ئەو پێگەیەی كە لەساڵی 2007 دا وەدەستی هێنابوو بپارێزێ، یاخود دەنگەكانی خۆی زیاتر بكات، بەتایبەتی لەناوچە كوردنشینەكاندا.
بەڵام ئەوەی روویداو بەپێچەوانەی ئەو ویستەی خۆی نەدەنگی زیاتری هێناو نە ئەو پێگەیەشی پێ پارێزرا كە هەیبوو.
دەكرێ هۆكاری سەرەكی دابەزینی دەنگەكانی ئەو پارتە بۆ چەند هۆكارێك بگەڕێنینەوە:
1- قەیرانی ئابووری جیهان و كاریگەری بەسەر ئابووری توركیاو بەزربوونەوەی رێژەی بێكاری، لەمانگەكانی 10و11و 12 ی 2008، ئابووری توركیا بەرێژەی 6,2% دواكەوت و لەمانگی 3ی 2009ەوە هەناردەكانی توركیا بە هەڵسەنگاندنی مانگی 3ی 2008، 34,92% دابەزیوە.
2- چارەسەرنەكردنی كێشەی كوردو هەڵوێستە توندەكەی ئەردۆگان كە پارساڵ بەرامبەر بەكورد، بەتایبەتی لەشاری وان نواندبووی و هەروەها خۆ نزیك كردنەوەی لە نەتەوە پەرستەكان وایكرد كە كورد دەنگی پێ نەدەن.
3- ئەردۆگان دوای هەڵبژاردنی پێشوو كە 47%ی دەنگەكانی وەدەست هێنا بوو، لەخۆبایی ببوو كە ئەمیش كاریگەری كردە سەر ئاستی دەنگدانەكە.
4- كاریگەری پارتی سەعادەتی ئیسلامی كە نەجمەدین ئەربەكان رابەرایەتی دەكات، هەتا بەر لەهەڵبژاردن و وەك وەڵامێك بۆ ئەردۆگان رابەری ئەو حزبە گوتبووی: با ئەردۆگان پێی خۆی لەمە زیاتر درێژ نەكات و ئەنجامەكانی هەڵبژاردنیشی بەدڵی ئەو نابێت، كورد جاری پێشوو واتە لەساڵی 2007دا بۆیە دەنگیان بەپارتی دادوگەشەپێدان دا، چونكە بڕوایان وابوو كە ئەوپارتە دەتوانێ پرسی كورد چارەسەر بكات، بەڵام دوای هەڵبژاردنی پێشوو ئەو پارتە هەڵوێستی نەتەوە پەرستانەی پیشانداو هەڕەشەی لەكورد و هەرێمی كوردستانی عێراق كرد، كە ئەمیش باوەڕییەكەی خەڵكی كوردستانی شكاند.
هەتا كردنەوەی تەلەفزیۆنی كوردی و بەشی زمانی كوردی لەزانكۆكاندا هیچ كاریگەرییەكی وەهایان لەكورد نەكرد تادەنگی خۆیانی پێبدەن، واتە هەروەك حەسەن جەمال گوتەنی: لەدەستدانی دەنگەكانی كورد ئەوە دەسەلمێنێ كە سیاسەتی خزمەتگوزاری كاریگەری لەسەر كێشەی ناسنامە ناكات.
بێ شك لە ناوچە كوردنشینەكانی توركیا هاوچاوییەكی گەورە لە نێوان پارتی دادوگەشەپێدان و پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی هەبوو، هەتا لەو هاوچاوییەدا گروپە سیاسییەكان و سوپا و میدیاكان پشتگیریان لە پارتی دادوگەشەپێدان كرد، بۆ ئەوەی لە ناوچە كوردییەكاندا ئەو پارتە ئەو شوێنانە وەربگرێتەوە كە لە دەستی پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی بوون.
هەر وەكو گوتم پارەیەكی زۆر بۆ ئەنجامدانی ئەو مەبەستە تەرخانكراو لە هەندێ شاردا هاوكاری ماددی پێشكەش بە خەڵكی ئەو شارانە كران بۆ ئەوەی دەنگی خۆیان نەدەنە پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی.
میدیاكان بە هیچ شێوەیەك هەواڵی كۆبوونەوە جەماوەرییەكانی پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتیان بڵاو نەدەكردەوە، تەنیا لەو كاتانەدا نەبێ كە شەڕو پێكدادان روویان دەدا.
كەواتە كەشی هەڵبژاردنەكە هەر هەمووی دژی پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی بوو، بەڵام سەرەڕای ئەو دژایەتییە ئەو پارتە سەركەوتنێكی گەورەی وەدەست هێنا، پێشتر 5پارێزگای لەدەست بوو، ئێستاش بوو بە 8 پارێزگا.
قەڵاكەی رەجەب تەیب ئەردۆگان، واتە دیاربەكر كە زۆر جار دەیگوت ئەو شارە قەڵایەكی سەختی ئێمەیە لەلایەن پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتییەوە فەتح كرا، هەروەها شاری سێرت كە ئەردۆگان بەشاری خۆی دەزانی و خێزانەكەشی خەڵكی ئەو شارەیە ئەویشی لەلایەن پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتییەوە فەتح كرا كە ئەمەیش شتێكی چاوەڕوان نەكراو بوو بۆ ئەردۆگان.
ئێفدیر كە لە هەڵبژاردنی ساڵی 2004 بەدەست بزووتنەوەی نەتەوەییەوە بوو، لە هەڵبژاردنی ئەمساڵدا پارتی كۆمەڵگەی دیموكرات توانی كۆنترۆڵی ئەو شارەش بكات.
لێرەدا نابێ نكۆڵی لەوە بكەین كە راستە پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی لەو هەڵبژاردنەدا ژمارەی شارەوانییەكانی لە 55شارەوانی ببێتە 98 یان 99شارەوانی، بەڵام ئەویش لەسەر ئاستی دەنگی گشتی رێژەی دەنگەكانی كەم بۆتەوە، هەروەها نەیتوانی ئەنجامێكی باش لە هەندێ ناوچەی كوردنشیندا وەدەست بێنێ، راستە توانی لە دیاربەكر و وان و هەكاری و شەرنەخ و دێرسم و ئێفدیر و سێرت و باتمان دەنگی پێویست بهێنێ، بەڵام لە هەمان كاتدا نەیتوانی لە بتلیس و مێردین و ئۆرڤە و مێرسین و قەرس ئەو دەنگە پێویستە بهێنێ كە لە 80%ی دانیشتوانیان كوردن.
هەتا پارتە كوردییەكانی دیكە دەنگێكی ئەوتۆیان نەهێنا، بۆنموونە پارتی هاك پاركە تەنیا 07و0% ی دەنگەكانی وەدەستهێنا كە ئەم رێژەیەش بە هەموو حیساباتێكی هەڵبژاردن هیچ نییە.
بە كورتی ئەم ئەنجامەی هەڵبژاردن حكومەتی ئەردۆگان دەخاتە بەردەم هەڤێركیەكی نوێوە، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە سیاسەتە تایبەتییەكەی بێ سەبارەت بە چارەسەركردنی كێشەی كورد لە توركیا، بە حوكمی ئەوەی پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی پاش سەركەوتنەكەی دەبێتە خاوەن كۆمەڵێك كارت كە دەتوانێ نەك تەنیا لەگەڵ ئەنقەرەدا، بەڵكو لەگەڵ چەند پایتەختێكی ئەوروپی و واشنتۆن و بەغدا و هەتا هەولێریش بەكاریان بێنێ و پێیان بڵێ بەپێی ئەنجامی ئەو هەڵبژاردنە ئێستا ئەو تەنیا لایەنە كە نوێنەرایەتی كوردی توركیا دەكات و هەر لەو چوارچێوەیەشدا دەبێ سەیری دیدارە چاوەڕوانكراوەكەی نێوان ئۆباما سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا و بەرپرسانی دەتەپە بكەین كەوا بڕیارە ئەمڕۆ 6ی مانگ بگاتە ئەنقەرە.
ئەگەر ئەم دیدارە ساز بدرێ لەوانەیە ئیحراجییەكی زۆر بۆ حكومەتی ئەردۆگان بەجێ بێڵێ، بەتایبەتی لەڕووی ئەو هەوڵانەی كە تائێستا تاكڕەوانە ناویەتی بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد و ئیتر لە ژێر فشار و راسپاردەكانی واشنتۆن و یەكێتی ئەوروپا مەجبور دەبێ لەو هەوڵانەیدا رەچاوی هێزی ئەو پارتە بكات كە دەڵێ بەبێ داننان بە پێناسەی كوردی لە دەستووری توركیادا ئەو كێشەیە نایەتە چارەسەركردن، لە قۆناغی داهاتوودا، نەك هەر ئەو پارتە بەڵكو پارتی سەعادەتی ئیسلامیش كە بەقەدەر پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی دەنگی هێناوە، دەتوانێ ئەویش ئیحراجی ئەردۆگان بكات، ئەویش لەڕێی زیادكردنی فشارەكانی، بەتایبەتی سەبارەت بە سیاسەتە تایبەتییەكانی بەرامبەر بە عێراق و فەلەستین و ئەفغانستان و قوبرس و مەسەلەی هاریكاری عەسكەری نێوان ئیسرائیل و ئەمەریكا.
زۆربەی چاودێران وا پێشبینی دەكەن فشاری ئەو پارتە لەسەر حكومەت و پارتی داد و گەشەپێدان زیاتر بێ، بەتایبەتی لەڕووی بێوەفایی ئەو پارتە بەرامبەر بە بزوتنەوەی ئیسلامی و پشتكردن لە وتاری راستەقینەی ئەو بزوتنەوەیە.
هەڤێركێی سەرەكی سەبارەت بە پارتی فەرمانڕەوا خۆی لەو شاڵاوە نەفسیە دەبینێتەوە كە بە تەئكیدەوە لەلایەن هەردوو پارتە عەلمانییەكە رووبەڕووی دەبێتەوە، كە ئەوانیش پارتی گەلی كۆماری و بزوتنەوەی نەتەوەییە كە هەر چەند پێشكەوتنێكی كەمیان هێناوەتەدی، بەڵام ئەو پێشكەوتنە گرنگە كە بەهۆیەوە توانیان سەركەوتن لە چەند پارێزگایەكدا وەدەست بێنن كە پێشتر پارتی داد و گەشەپێدان كۆنترۆڵی كردبوون.
ئێمە وای بۆدەچین كە ئەم رووبەڕووبوونەوانە، لەگەڵ بەردەوامی كاریگەرییە سلبیەكانی تەنگژەی دارایی و ئابووری بەسەر شەقامە جەماوەرییەكەی توركیا، حكومەتی ئەردۆگان دەخەنە بەردەم هەڤێركیەكی جیدییەوە كە لەوانەیە تا وادەی هەڵبژاردنی پەرلەمان لەساڵی 2012دا بەردەوام بێ، ئەمە بێجگە لە هەڵوێستی عەسكەر كە زۆر بە وردی چاودێری ئەو پاشەكشەیەی پارتی داد و گەشەپێدان دەكەن كە پێشتر و لە ماوەی شەش ساڵی رابردوودا ئەردۆگان تەحەدای دەكردن، لێرەدا دەمەوێ قسەیەكی دوجوئیرگیل دووبارە بكەمەوە كە شارەزایەكی ناسراوە لە كاروباری كورد و نیشتەجێی ئەنقەرەیە كە لە كاتی راگەیاندنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن گوتبووی كە لەمەودوا رێگەی ئەوروپا لە دیاربەكرەوە تێپەڕ دەبێ، ئەو دیاربەكرەی كە پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی توانی 67%ی دەنگی دەنگدەرانی تێیدا وەدەست بێنێ لە بەرامبەر 31%ی پارتی دادوگەشەپێدان.
