خوێندنەوەیەك بۆ ئەنجامە بەرایی
فەیسەڵ دەباغ
پاش هەڵاوێردنی 90%ی دەنگەكان، لیستی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی مالیكی لە بەغدای پایتەخت و هەشت پارێزگای تر (بەسرەو نەجەف و زیقار و بابل و موسەنناو میسان و واست و قادسیە) پلەی یەكەمی وەدەست هێناو لە كەربەلا پلەی سێیەم و لە دیالەش پلەی پێنجەم.
لیستی شەهیدی میحرابیش بە سەرۆكایەتی عەبدولعەزیز ئەلحەكیم كە هاوچاوی لیستی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا بوو، لە هەموو ئەو پارێزگایانەی كە پێشتر بەسەر ئەنجوومەنەكانیدا زاڵ بوو كە ژمارەیان 7 پارێزگا بوو، دۆڕاندی. لە ناوەڕاست و باكوریش نەخشەی هەڵبژاردن گۆڕاو هیچ لایەنێك نەیتوانی دەنگی رەها وەدەست بێنێ، حزبی ئیسلامی پێگەی خۆی لە پارێزگای ئەنبار دۆڕاند، پاش ئەوەی گردبوونەوەی پرۆژەی عێراقی بەسەرۆكایەتی ساڵح ئەلموتڵەگ پلەی یەكەمی وەدەست هێناو هاوپەیمانی سەحوە پلەی دووەم و رۆشنبیران و عەشایەر پلەی سێیەم.
بەرەی تەوافوقیش كەحزبی ئیسلامی بەسەریدا زاڵە توانی لە هەردوو پارێزگای دیالەو سەڵاحەددین پلەی یەكەم وەدەست بێنێ و لیستی ئەلحەدباش كە لەچەند كەسایەتی و هێزی سیاسی عروبەوی پێكهاتووە توانی پلەی یەكەم لەپارێزگای نەینەوا وەدەست بێنێ و برایەتی نەینەواش پلەی دووەم و حزبی ئیسلامی پلەی سێیەم.
لیستی ئەلعێراقییە بەسەرۆكایەتی ئەیاد عەلاوی توانی پلەی دووەم لە سەڵاحەددین و پلەی چوارەم لە بەغداو دیالاو واست و قادسیەو پلەی پێنجەم لە ئەنبار و شەشەم لە موسەنناو و حەوتەم لەپارێزگاكانی بەسرە و زیقار و نەینەوا و هەشتەم لەمیسان و بابل وەدەست بێنێ.
رەوتی چاكسازی نیشتمانیش بەسەرۆكایەتی ئیبراهیم ئەلجەعفەری توانی پلەی سێیەم لە قادسیەو چوارەم لەبابل و موسەننا و میسان و زیقار و پێنجەم لە نەجەف و شەشەم لە واست و حەوتەم لە بەغداو دیالاو هەشتەم لە بەسرە وەدەست بێنێ.
لیستی رەوتی ئازادیخوازی سەربەخۆ (كە لەلایەن رەوتی سەدرەوە پشتگیری دەكرا) ئەویش توانی لەپارێزگاكانی بابل و نەجەف پلەی سێیەم و لە پارێزگاكانی كەربەلاو بەسرە پلەی چوارەم و لەپارێزگاكانی موسەنناو قادسیە پلەی پێنجەم وەدەست بێنێ.
خوێندنەوەیەكی كورت بۆ ئەو هەموو ئەنجامە دەكرێ بڵێین پێشكەوتنی لیستی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا پێشكەوتنێكی رەها نەبوو، سەبارەت بە ئەنجوومەنی باڵاش ئەو دەنگەی نەهێناوە كەلێی چاوەڕوان دەكرا.
لیستەكەی مالیكی سەرەڕای پێشكەوتنی،بەڵام نەیتوانی بەربەستی یەك ملیۆن دەنگەكە تێپەڕێنێ، ئێستا هەردوولا تووشی سەرسامیەك بووینە، یەكەمیان لە ئەنجامەكەی پارێزگای كەربەلاو دووەمیشیان لە ئەنجامەكەی پارێزگای نەجەف .
كەربەلا پێگەیەكی سەرەكی حزبی دەعوە بوو، نەجەفیش پێگەیەكی گەورەی ئەنجوومەنی باڵا، بەڵام ئەوەی روویدا لە كەربەلا ئیئتیلافەكەی مالیكی ئەو پێگەیەی كە هەیبوو لە دەستی داو لایەنێكی سەربەخۆ سەرۆكایەتی یوسف ئەلحەبوبی كە لەسەردەمی رژێمی پێشوو قائیمقام و دواتر جێگری پارێزگاری كەربەلا بوو سەركەوت، لەنەجەفیش لیستەكەی شەهیدی میحراب ئەو پێگەیەی كە هەیبوو لەدەستی دا و لیستی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسای مالیكی جێی ئەوی گرتەوە.
دەرچوونی لایەنێكی سەربەخۆ لەپارێزگای كەربەلا و دەرچوونی كەسێكی سەبەرخۆ لە بابل (ئەسكەندەر وتوت)ئەوەیان سەلماند كە لیستی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا سەرەڕای سەركەوتنی، بەڵام ئەویش بەدەرنەبوو لەو شكستانەی كە تووشی هەندێ لایەنی سیاسی بوون، بەتایبەت لیستی شەهیدی میحراب لە پارێزگاكانی باشوورو ناوەڕاستدا كەوا چاوەڕوان دەكرا دەنگەكانی لەدەنگەكانی ئیئتیلاف دەوڵەتی یاسا زۆرتربێت.
بەهەرحاڵ مالیكی لەو هەڵبژاردنە بەسەركەوتوویی دەرچوو، ئەمەیش هۆكاری خۆی هەبوو، یەكێك لەو هۆكارانە پشتگیری عەشایەر بوو، بەتایبەت لەلایەن ئەنجوومەنەكانی ئیسناد، هەروا پشتگیری سوپاو پۆلیس كە زۆربەی هەرە زۆریان دەنگیان بە پۆستەكەی مالیكی داو سوودیش لەتوانا داراییەكەیان وەرگرت.
كەس پێی سەیر نەبێ گەر بڵێم یەكێك لەو هۆكارانەی كە مالیكیان دەرچواند، دژایەتیكردنی بوو بۆ كورد بە درێژایی ماوەی حوكمی خۆیدا.
لەنووسینێكی پێشوودا ئاماژەم بەوە كرد بوو سایتێك بۆ هاندانی خەڵك تا دەنگ بەمالكی و لیستەكەی بدەن نووسیبووی گەر دەتەوێ دەسەڵاتی كورد لەعێراق كەم بكرێتەوە و عێراق بە ئاراستەی مەركەزییەت بڕوات دەنگ بە لیستەكەی مالیكی بدەن..!!!
من بەپێچەوانەی زۆربەی سیاسەتكاران پێم وایە ناوی لیستەكەی مالیكی كە بە ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا ناوزەدكرابوو زۆر ژیرانە ئەو ناوەی بۆ هەڵبژێردرابوو، كە بەڕاستی رۆڵێكی بەرچاوی هەبوو لە راكێشانی دەنگی دەنگدەران بۆ لای ئەو لیستە .
دوو جووڵەی مالیكی یەكێكیان لەبەسرە و ئەویتریان لەشاری سەدر كە هەردووكیان دژ بەچەكدارانی رەوتی سەدر بوون، وایكرد ئەو خەڵكانەی كە تێنووی رزگاركردنی ئەو دووشارە بوون لەدەست توندڕەوەكانی رەوتی سەدر پشتگیری لە مالیكی بكەن.
ئەوانەی چاكبوونی باری ئەمنی لە عێراق بۆ خودی مالیكی دەگەڕێننەوە، ئەو راستیە لەبیر دەكەن كە سەپاندنی یاسا ئەگەر بەهاریكاری و پشتگیری كورد و لایەنە سوننی و شیعییەكان نەبوایە، جێبەجێ نەدەكرا.
راستە لەهەڵمەتی هەڵبژاردندا مالیكی و لایەنەكەی باشی ئەو بارە ئەمنییەیان بۆ خۆ گەڕاندەوە و هەمیشە خۆیان پێی هەڵدەكێشا، بەڵام لەواقیعدا مەسەلەكە بەو شێوەیە نەبوو.
ئەو هەموو دەسەڵاتەی كە دەستوور بەسەرۆك وەزیرانی داوە هۆكارێكی دیكەی سەركەوتنی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا بوو، بەتایبەتی ئەو دەسەڵاتە داراییەی كە دەستوور پێی داوە كە هەقە لە هەر هەمواركردنێكی دەستووردا و بەپێی ئەو میكانیزمەی كەبۆی دانراوە چاو بەو دەسەڵاتە بخشێندرێتەوە و چیتر بوار بە سەرۆك وەزیران نەدرێ، ئینجا هەر كێشەیەك بێت، ئەو دەسەڵاتە بۆ بەرژەوەندی خۆی و لایەنەكەی بەكاربهێنێ.
یەك لەو خاڵانەی كە دەبێ ئەویش زۆر بەوردی لەسەری بوەستین رێژەی بەشداربوونی دەنگدەرانە لەو هەڵبژاردنەدا، بەرزترین رێژە لەپارێزگای سەڵاحەددین بوو، نزمترین رێژەش لە ئەنبار و بەغدا بوو، لە سەڵاحەددین 65% و لەئەنبار و بەغداش 40% بوو، كە ئەم رێژەیەش لەشارێكی وەكو بەغدا كەپایتەختی عێراقەو ژمارەی دانیشتووانی نزیكەی 7 ملیۆن كەسە ئاماژەیەكی لاوازە لە تۆماری ئەو هەڵبژاردنە كەدەبێ زۆر بە وردی لێی بكۆڵدرێتەوە و وەدەستنیشانی هۆكارەكانی بكرێ.
ئەوەی جێی پێكەنین بوو، مالیكی پاش هەڵبژاردن رۆژی هەڵبژاردنی بەرۆژێكی مێژوویی وەسفكرد و گوتی: ژمارەیەكی زۆری دەنگدەران روویان لە سندووقەكانی دەنگدان كردبوو ، كەچی هەر پاش ئەم قسەیە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن رێژەی دەنگدەرانی 51% دەستنیشانكرد، كە ئەم رێژەیەش لەرێژەی ساڵی 2005 كەمترەو واچاواڕوانیش دەكەم ئەو رێژەیە لە هەڵبژاردنێكی دیكەی ئەنجوومەنی پارێزگاكان كەمتریش ببێتەوە، لەوانەیە هەندێ كەس بڵێن كورد لە مووسڵ و بەغداو دیالاو سەڵاحەددین شكستی هێناوە، چونكە لە مووسڵ لەكۆی 41 كورسی 31 كورسی هەبووەو لەو هەڵبژاردنەدا تەنها 13 كورسی بەر دەكەوێ.
هەروا سەبارەت بە پارێزگای دیالا كە گوایە كورد 7 كورسی هەبووەو ئێستا 5 كورسی بەر دەكەوێ.
لەوانەیە ئەو قسانە دەربارەی بەغدا راست بێ، بەڵام بۆ مووسڵ و دیالاو سەڵاحەددین بەهیچ شێوەیەك راست نین.
كورد لە كۆی 41 كورسی31 كورسی لە مووسڵدا هەبووە، ئەمە لە بارودۆخێكدا بووە كە عەرەبی سوننە بەشداریان لە هەڵبژاردنی ساڵی 2005 نەكردبوو، هەروا سەبارەت بە دیالاو سەڵاحەدینیش.
ئەوەی وەبیرم بێ مووسڵ هەمیشە مەڵبەندێكی عروبەوی بووە، كاتێ ئەو عروبەیانە بەشداری لە هەڵبژاردندا دەكەن حەتمەن كورسییەكانی كورد كەمتر دەبێتەوە.
كورد لەو هەڵبژاردنەی مووسڵدا و بەپێی قسەیەكی جێگری پارێزگای مووسڵ 13 كورسی وەدەست دێنێ، ئەم كورسیانەش بەهۆی دەنگەكانی مەخموریشەوەیە.
باشە ئەگەر مەخمور سبەی رۆژ گەڕایەوە سەر پارێزگای هەولێر و عەرەبەكانیشی لەو رێژەیە زیاتر بەشداری هەڵبژاردنەكانی داهاتوو بكەن، ئایا دەنگی كورد لەوەش كەمتر نابێتەوە؟
من ناڵێم كورد شكستی هێناوە، بەڵكو سەركەوتووە، ئەوەی لەلای ئێمە گرنگە دەنگی كوردە لەهەندێ ئەو شوێنانەی كە ناكۆكیان لەسەرە، وەك شنگال و زمارو خانەقین و جەلەولا و تەلەعفەر و قەرەتەپەو مەندەلی و شێخان و سەعدیەو مەخمورو دوزخورماتووە، كە دەكرێ بڵێین راستە لە هەندێ شوێنی كورد دەنگێكی ئەو تۆی نەهێناوە، بەڵام لە زۆربەی ئەو شوێنانە دەنگێكی زۆر باشی هێناوە، بەتایبەت لە خانەقین و قەرەتەپەو جەلەولا و شێخان و شەنگال و زمارو مەخموور كە ئەم دەنگانەش كاریگەرییەكی زۆریان دەبێ بەسەر جێبەجێكردنی ماددەی 140 و ئاماژەیەكیشە بۆ دیمستۆرا كە چۆن بەشی دووەمی راپۆرتەكەی دابڕێژێ.
ئەوەی زۆر ئازارمان دەدات دەنگەكانی پارێزگای بەغدایە، وەرە تۆ نزیكەی یەك ملیۆن كوردت هەبێ لە بەغدا كە زۆربەیان كوردی فەیلین، كەچی ئەو كوردە نەتوانێ نەك هەر كورسیەك، بەڵكو پێچكەیەكی ئەو كورسیە وەدەستبێنێ، هەمان شتیش سەبارەت بە یەك كورسییەكەی شەبەك لە مووسڵ كە بەداخەوە كابرایەكی وەكو حەنین قەدۆ كە تا دوێنێ و رێك لەبەرنامەیەكی كوردستان تی ڤی لەساڵی 2003 دا شەبەكی بەكوردی رەسەن ناوزەد دەكرد، ئەمڕۆ شەبەك بەنەتەوەیەكی سەربەخۆ دابنێ و ئەو كورسیەشی بەر بكەوێ، ئەمەیان و هەروا سەبارت بە بەركەوتی كورد لەسەڵاحەددین كە پاش بەرەی توركمانی دێ چەند مەسەلەیەكن و پێویستە هەڵوەستەیان لەسەر بكرێ.
تا ئێستا لایەنە سیاسییەكان بەهەڵە دەڕواننە ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان و هەر یەكە بانگەشەی سەركەوتنێكی رەها دەكات و ئەو میكانیزمە لەبیر دەكەن كەسەركەوتنیان لەسەر حیساب دەكرێ.
پشت بەستن بە سیستەمی لیستی كراوە مافی هاوبەشی دەداتە پێكهاتەكان، واتە هیچ یەك لەو لیستانەی كە بەشداریان لە هەڵبژاردنەكاندا كرد ناتوانێ گشت دەنگی دەنگدەران لە هەر پارێزگایەكدا مسۆگەر بكات، نەك بەهۆی قسوری یان بێ تواناییەوە بێت، بەڵكو بەهۆی دابەشبوونی هاوچاوییە لە نێوان زیاتر لە یەك پێكهاتە یان رەوت كە هەریەك لەوانە لاگیری خۆی هەیە لەیەك شوێنی جوگرافیا.
بەم پێیە راستە هەندێ لیست بەپێشكەوتوون،بەڵام پێشكەوتنێكی نەك رەها، نەك بە نیوەش،بەڵكو بەجیاوازییەك لەژمارەی كورسییەكان لەنێوان ئەم لیست و ئەو لیستەدا.
كەواتە هەموو ئەو لیستانە پێویستیان بەوە هەیە كە هاوپەیمانی لەگەڵ لیستەكانی دیكەدا ببەستن بۆ ئەوەی بتوانن ئەنجوومەنەكانی پارێزگاكان بەشێوەیەكی رێك و بەبێ بەربەست بەڕێوە ببەن.
راستە سەركەوتنەكەی مالیكی ئاراستە مەركەزیەتەكەی بەهێزتر دەكات، بەڵام ئەو مەركەزیەتەشی بەبێ هاوپەیمانی لەگەڵ لیستێكی دیكەدا نایەتە دی.
بەر لە هەموو لیستێك لیستەكەی مالیكی پێویستی بە هاوپەیمانی هەیە، چونكە پەیوەندییەكانی لەگەڵ كورد و حزبی ئیسلامی و ئەنجوومەنی باڵا و رەوتی سەدر باش نییە و دەبێ حیسابی ئەوە بكات كە ئەگەر هەموو ئەو لیستانە هاوپەیمانییەك لە نێوان خۆیان دژ بە مالیكی و لیستەكەی ببەستن ئەوا دەتوانن كێشەیەكی زۆری بۆ دروست بكەن.
مالیكی هەست بەوە دەكات، بۆیە هەر پاش هەڵبژاردن سەردانی عەبدولعەزیز ئەلحەكیمی كرد و پاش ئەویش سەردانی سیستانی كرد، كە تا دوێنێ خۆی وەكو لایەنێكی عەلمانی پیشان دا و سیفەتی ئیسلامیشی لەسەر حزبەكەی خۆی لابرد.
كەواتە مالیكی توانی هەم یاری بە هەستی خەڵك بكات كە گوایە كابرایەكی عەلمانیە و پاش ئەویش یاری بە هەستی مەرجەعیەت بكات و بڵێ لەم سەردانەدا موبارەكەی مەرجەعیەتمان گەڕەك بوو.
ئێستا سێ مەترسی گەورە لەبەردەم پرۆسەی سیاسی و لایەنە سیاسییەكاندا هەیە، یەكەمیان لە ئەنبارە نێوان ئەنجوومەنەكانی سەحوە و حزبی ئیسلامی عێراق و دووەمیان لەنێوان حزبی دەعوە و ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامیە كە ئەوە دوو رۆژە شەڕە قسە لە نێوان هەردوولادا پەیدا بووە و سێیەمیشیان پەیوەندی بە كورد و عەرەبەوە هەیە، بەتایبەتی لەو شوێنانەی كە ناكۆكیان لەسەرە و تیایاندا كورد توانیویەتی دەنگێكی باش بێنێ و دوا تەقینەوەكەی خانەقینیش كە پاش راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردن روویدا بەڵگەی ئەوەیە كە ئەو شوێنانە لەمەودوا دەبنە ئامانجی تیرۆریستان و توندڕەوە عەرەبەكان.
