لەكاتێكدا مالیكی لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنی پارێزگاكاندا هەموو هەوڵەكانی بۆ بەهێزبوونی مەركەزییەت تەرخانكردبوو، ئەوا كوردو ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی و حزبی ئیسلامی عێراق هەموو هەوڵەكانیان بۆ رێگرتن بوو لەسەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆریەت و نەمانی سیستەمی مەركەزییەت.
بمانەوێ یان نەمانەوێ هەڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراق بەیەكەم هەنگاو دادەنرێ بۆ رووخاندنی سیستەمی مەركەزییەت لە عێراقدا كە تیایدا ئەنجوومەنی پارێزگاكان خۆیان هەڵسوكەوت بە بودجەو داهاتی خۆیانەوە دەكەن .
پیادەكردنی سیستەمی مەركەزییەت لەلایەن سەرۆك وەزیرانی عێراق نوری مالیكی، بووە هۆی دروست بوونی بارێكی نائاسایی لەنێوان پێكهاتە سەرەكییەكانی ناو ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەولێرو بەغداش یەكلانەكرێتەوە.
لەباشوور كە زۆرینەی شیعەیە، زۆربەی حزبەكانی ناو ئیئتیلافی فەرمانڕەوا بەسەرۆكایەتی مالیكی كەوتنە هاوچاوی كردنی یەكتر پاش ئەوەی لەجاری یەكەمدا وەك یەك قەوارە خۆیان ناساند.
زۆربەی ئەنجوومەنی پارێزگاكان لەباشووردا بەدەست ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی عێراقیدایە، كە حزبێكی ئایینیەو لە ئێران و لەسەردەمی سەددام حوسێندا دروست بوو، ئێستا لایەنێكی بەهێزی ئیئتیلاف فەرمانڕەوایەو واچاوەڕوانیش دەكرێ دەست بەسەر باشووردا بگرێ، بەڵام مالیكی دەیەوێ لەو هەڵبژاردنەدا ئەنجوومەنی باڵا لاواز بكات لەبەرامبەر حزبەكەی خۆی كەحزبی دەعوەیە، كە لەهەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا بەڵێنی ئەنجامدانی خزمەتگوزارییەكی زۆری دا لەلایەن حكومەتێكی بەهێزی مەركەزی، ئەوەی رەچاوكرا لاگیرانی موقتەدا سەدر لەو هەڵمەتانەدا بووونیان نەبوو، ئەوانەی تا ماوەیەكی زۆریش بەهۆی میلیشیای مەهدییەوە دەستیان بەسەر زۆربەی شەقامەكانی باشوور گرتبوو، تا ئەو كاتەی مالیكی شاڵاوێكی دژ بە رەوتەكەیان ئەنجام داو ئێستاش وەك گروپێك بەشداریان لە هەڵبژاردندا نەكرد، بەڵكو لەرێی پشتگیریكردن لەچەند لیستێكی سەربەخۆ.
لەناوچە عەرەبە سوننە نشینەكانیشدا لە رۆژئاواو ناوەڕاستی عێراقدا بۆ یەكەمجار چەند كۆمەڵەیەكی عەشایەری بەناوی ئەنجوومەنەكانی سەحوە بەشداریان كرد، ئەو ئەنجوومەنانەی كە هاریكاری هێزەكانی ئەمەریكایان كرد لە دەركردنی سوننە توندڕەوەكان و رێكخراوی قاعیدە لەناوچەكانیان و چاویشیان بڕیوەتە ئەوەی كە دەسەڵاتی ئەو ناوچانە لەدەست حزبە ئایینیەكان دەربهێنن.
بەشدار نەبوونی عەرەبی سوننە لە هەڵبژاردنی ساڵی 2005 وایكرد كە ناوچە سوننە نشینەكان ئاڵۆزییەكی زۆریان تیا بكەوێ، بەڵام پاش بەشداریان لەو هەڵبژاردنەی كەرۆژی 31ی كانوونی دووەم ئەنجامدرا، وا چاوەڕوان دەكرێت گشت عەرەبی سوننە بەشداری لە پرۆسە سیاسییەكەدا بكەن، ئەمە لەگەڵ مانەوەی هەندێ توندوتیژی كەلەوانەیە لە ئایندەدا نێوان ئەو ئەنجوومەنانەو حزبی ئیسلامی عێراقیدا رووبدەن.
دوا هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان راستی و قوڵی ئەو ناكۆكییانەیان كەشفكرد كە لەنێو قەوارە سیاسییەكاندا هەیە، هەتا نێوان ئەوانەی كە هاوپەیمانی یەكتر بوون و رێككەوتنی سیاسیشیان لەنێواندا بوو، ئەوەی بەدی دەكرێ، ئەو هەڵمەتانە لە ئامانجە دیاریكراوەكانی خۆیان دەرچوون، كە ئەمەیش هۆشداری لەدایك بوونی تەنگژەیەكی دیكەی بڕوامان دەداتێ لەنێوان ئەوانەی كە لەرووی سیاسییەوە لەیەكتر جیاوازن، چاودێرانی سیاسی وا دەبینن كە ئەم ناكۆكییەی لە نێوان قەوارە سیاسییەكاندا لەوانەیە پاش هەڵبژاردنی رۆژی 31/1 تەنگژەیەكی سیاسی و ئەمنی دروست بكات، كە ئەمیش كارێكی باش نییە، بەتایبەت عێراق لەبەرامبەر چەند ئیستحقاقێكی سیاسی و عەسكەری دایە، كە دیارترینیان كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكایە، كە واچاوەڕوان دەكرێ بەر لەكۆتایی هاتنی ئەو ماوەیەی كەبۆی دیاریكراوە ئەنجام بدرێ و حكومەتی عێراقیش بەپێی ئاراستە نوێیەكەی سەرۆكی ئەمەریكا باراك ئۆباما پەیڕەوی دەسەڵاتی خۆی بكات.
ئەوەی بەوردی موتابەعەی ئەو هەڵمەتانەی كردبێ كە گەورە بەرپرسانی حكومەت و پەرلەمان سەركردایەتیان دەكرد دەگاتە ئەو باوەڕەی كە ئەم هەڵمەتانە بارێكی زۆر نائاساییان خوڵقاند لە تۆمەتباركردنی یەكتر، بەتایبەتی ئەوانەی كە یەك هاوپەیمانی كۆیانی دەكردەوەو بەرپرسیارێتی ئەو هەڵانەشیان خستە ئەستۆی لایەنەكەی تر وەك شێوازێك بۆ راكێشانی دەنگدەران بۆ لای خۆیان، بەتایبەتی تۆمەتباركردنی یەكتر لەلایەن حزبی دەعوە بەسەرۆكایەتی سەرۆك وەزیران نوری مالیكی و ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی بەسەرۆكایەتی عەبدولعەزیز ئەلحەكیم كەهەردووكیان هاوپەیمانی سەرەكین لەحكومەتدا.
ئەوەی تێبینی كرا ئەو هەڵمەتانە ناكۆكییەكانیان گەورەتر كرد تا گەیشتە رادەی ململانێی نێوان لاگیرانی مەركەزیەت و ئەوانەی بانگەشە بۆ لامەركەزییەت و جێبەجێكردنی سیستەمی فیدراڵی دەكەن.
لەكاتێكدا حزبی دەعوە بەركەوتی شێری بەركەوت لەو رەخنانەی كە ئاراستەی دەكران، چ لەلایەن ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامییەوە بێ یان لەلایەن كوردەوە، بەتایبەت سێ چوار رۆژ بەر لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكە ئەو رەخنانە توندتر بوونەوەو مالیكیش لەبەرامبەردا هەردووكیانی بەوە تۆمەتبار كرد كە دەیانەوێ عێراق پارچە پارچە بكەن، ئەویش لەرێی دامەزراندنی چەند فیدراڵییەت و هەرێمێك بەشێوەیەك كە لەناوەند بەهێزتر بن، راستە حكومەتی هەرێم كێشەیەكی زۆری لەگەڵ مالیكی دا هەیە، سەبارەت بە ئیسناد و ماددەی 140 و یاسای نەوت و غاز و پێشمەرگەو شەراكەت، بەڵام شەڕەكە ئێستا بۆ یەكلایی كردنەوەی سیستەمی حوكمە كە ئایا مەركەزیەت بێ وەك ئەوەی مالیكی دەیەوێ یان لامەركەزیەت بێ وەك ئەوەی كورد و ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی دەیانەوێ، نوری مالیكی لەوتارێكدا لەگەڵ عەشیرەتی (ئەلفەتلە)دا دەڵێ: ئەگەر قسە لەسەر یەك دەوڵەت بكەین ئەوا ئەو دەوڵەتە لەژێر سایەی دەستووردا نەبێ نایەتە دی، ئەگەر دەستوور رێی پیشانداوین كار بەفیدراڵییەت و حكومەتی مەحەلی بكەین و كار بە مەركەزیەتێكی ئاسنین نەكەین، ئەمە بەواتای بونیادنانی فیدراڵییەت و حكومەتی مەحەلی بەهێز دەبێت لەژێر سایەی دەوڵەتێكی لاوازی مەركەزیدا، چونكە فیدراڵییەت و حكومەتی مەحەلی ناتوانن بەردەوام بن ئەگەر دەوڵەتێكی بەهێزی مەركەزی نەبێت كە توانای پاراستنی عێراق و ئەو فیدراڵییات و حكومەتە مەحەلییەكانی هەبێ.
ئەوەی راستی بێت لەو وتارەیدا و هەروەها لەوتارەكانی دیكەشیدا هەوڵی بە هەڵەبردنی هاووڵاتیانی عێراق دەدات، كە گوایە دووجۆرە مەركەزییەت هەیە یەكێكیان مەركەزیەتێكی ئاسنینە و ئەویتریشیان مەركەزیەتێكی بەهێزە، لەكاتێكدا ئەو قسەیە دەكات كە هیچ جیاوازییەك لەنێوان ئەو دوو دەستەواژەیەدا نییە.
ئەگەر مالیكی بیانوو بە دەستوور و گرنگییەكەی لە زامنكردنی یەكێتی وڵات دەگرێ، ئەوا ئەو دەستەواژانە ئەسڵەن بونیان لەدەستووردا نییە و بەم قسانەش بەر لەوەی زیان بە لایەنەكانی دیكە بگەیەنێ، ئەوا زیان بەخۆی دەگەیەنێ.
مالیكی كاتێ ئەو قسانە دەكات خەون بە مەركەزییەت دەبینێ كە بەهیچ شێوەیەك ناتوانێ ئەو خەونەی خۆی بهێنێتە دی، بەتایبەتی لە وڵاتێكدا كەئازارێكی زۆری بەدەست مەركەزییەتی بەهێز یان ئەوەی پێی دەڵێن مەركەزییەتی ئاسنین چێشتووە.
من لەو باوەڕەدام مالیكی هەست بەو زیانە دەكات، بەڵام وادیارە هەستی هەڵبژاردن بەسەریدا زاڵ بووبێ و ئەو جۆرە هەستەش هەمیشە كۆتایی بە مەنتیق و واقیع دێنێ، لە هەمووی گرنگتر كە دەبێ ئاماژەیەكی تایبەتی پێ بدەین ئەوەیە مالیكی هەڵمەتی سەپاندنی یاسای بۆ بەرژەوەندی هەڵمەتەكانی خۆی و لایەنەكەی بەكارهێناو پڕوپاگەندەشی بۆ بیرۆكەی مەركەزییەت دەكرد، وەك لەو گوتارەی كە لە كۆبوونەوەیەكیدا لەگەڵ عەشیرەتەكانی نەجەف دابووی كە گوایە كردەی سەپاندنی یاسا لەبەسرە راستی ئەو دیدەیەی سەلماند كە مەركەزیەتێكی بەهێز فیدراڵیات و حكومەتە مەحەلییەكان دەپارێزێ.
ئەم نموونەیەی كە مالیكی دەیهێنێ راست نییە،چونكە سەركەوتنی پلانەكانی سەپاندنی یاسا بۆ ئەو پاڵپشتییە دەگەڕێتەوە كەپێشكەش بەمالیكی كرابوو، بەبێ ئەو پاڵپشتییەی كە لەلایەن كورد و سوننەو شیعە پێشكەشی كران مالیكی نەیدەتوانی ئەو سەركەوتنە وەدەست بێنێ، بەڕاستی غەدرێكی زۆر گەورەیە ئەو سەركەوتنە بۆ یەك كەس حیساب بكرێ كە ئەویش مالیكییە.
نموونەی خانەقین باشترین نموونەیە كە یەك كەس ناتوانێ ئەو كردەیە بە كەیفی خۆی و بۆ چەند مەبەستێكی نادیار ئەنجام بدات، چونكە بەمە كردەی سەپاندنی یاسا بایەخ و گرنگی خۆی لە دەست دەدات.
لە بەشێكی دیكەی پروپاگەندەكانیدا مالیكی دەیگوت: وڵات پێویستی بە سیاسەتكاری پلە یەك هەیە كە پۆستەكەی بۆ چەند مەبەستێكی هەڵبژاردن و حزبایەتی بەكار نەهێنێت، ئێمە لەگەڵ ئەو قسەیەی مالیكیداین كە وڵات پێویستی بە سیاسەتكاری عەقلانی پلە یەك هەیە، بەڵام ئەو قسەیەی بەشێكە لە هەڵمەتی هەڵبژاردن و ئەوەی موتابەعەی زنجیرە وتارەكانی مالیكی بكات تاكە كەناڵێكی ئاسمانی سەر بە دەوڵەت، نەك سەربەخۆی بۆی بڵاودەكردەوە، دەگاتە ئەو باوەڕەی كە ئەم قسانەی قسەی رووتن و تەنیا بۆ مەبەستی هەڵبژاردن كراون، ئەگینا نە خۆی و نە لایەنگرانی خۆیان پێ گرێ نەداوە.
لەو روانگەوە دەكرێ بڵێین، مالیكی كاتێك بانگەشە بۆ مەركەزیەتێكی بەهێز دەكات. دەیەوێ لە ئاستی دەستوور كەم بكاتەوە، نازانێ ئەو بانگەشەیەی بەربەستێكی گەورەی لە پێشە كە ئەویش چاكسازینامە سیاسییەكەیە كە بووەتە بەڵگەیەكی مولزەم بۆ دەوڵەتی عێراق و ئەنجوومەنی نوێنەرانیش رەزامەندی لەسەر داوە.
وا دیارە راوەستانی ئەنجوومەنی باڵا و كورد دژ بەو هەمواركردنەی كە مالیكی دەیەوێ لە دەستووردا ئەنجام بدرێ كاریگەری خۆی بەسەر مالیكیدا بەجێ هێشتبێ، ئەو كاریگەرییەش لەگەڵ پێداگیریان لەسەر ئەوەی كە نابێ چیتر مالیكی موزایەدە بەو دەستوورە بكات قوڵتر بۆتەوە و هەردوولاش ئەوە وەبیر مالیكی دێننەوە كە چۆن پێشتر لە گوتار و دیدارەكانیدا ئەو دەستوورەی بە باشترین دەستوور لە ناوچەكە و عێراقدا وەسف دەكرد، من باسی كەناڵە ئاسمانییەكەی حكومەتی عێراقم كرد كە چۆن پڕوپاگەندەی بۆ لیستەكەی مالیكی دەكرد، بەڵام باسی ئەو دەزگایەم نەكرد كە ئەویش سەر بە ئەنجوومەنی وەزیرانە و لە سێ راپرسییدا ئەوەی دەسەلماندا كە لیستەكەی مالیكی لە پێش لیستەكانی دیكە دایە و ئامانجیشی بە هەڵەبردنی دەنگدەران بوو، بەراستی بەكارهێنانی ئەو مەڵبەندە بۆ بەرژەوەندی مالیكی و حزبەكەی ئێستا بووەتە جێی پرسیار و هەقە پاش هەڵبژاردن ئەو كەناڵەو مەڵبەندە بدرێنە دادگا، بەڵام ئایا كۆمسیۆنی باڵا ئەمەی پێ دەكرێ؟ من دەڵێم نەخێر، چونكە یاسایەكی تایبەت بە هەڵمەتی پڕوپاگەندەی هەڵبژاردنی و دیاریكردنی چۆنییەتی پڕوپاگەندە كردن و نەبوونی یاسای لێپێچینەوە و یاسای دیاریكردنی خەرجی پڕوپاگەندەی هەڵبژاردنی كۆمسیۆنی باڵا ناتوانێ خروقاتەكان دەست نیشان بكات، تەنیا ئەوە نەبێ كە سزای پێژماردن بەكاربهێنێ و پاڵێوراوەكانیش كشانەوەیان پێ بكات.
بە كورتی ململانێ لە نێوان لایەنگرانی مەركەزییەت و لامەركەزییەت لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان باڵی بەسەر بابەتەكانی دیكەدا كێشا و چاودێرانیش پێیان وایە كە عێراق پاش هەڵبژاردن پێ دەنێتە قۆناخێكی نوێ كە سیفەتی لا مەركەزییەت بەسەریدا زاڵ دەبێت و ئەو هەڵبژاردنەش نەخشەی سیاسی بە تەواوی دەگۆڕێ، بەتایبەتی ئەنجوومەنی پارێزگاكان لەو قۆناخە نوێیەدا و بەپێی یاسای (ئیجرائاتی تەنفیزی) كە لە مانگی شوباتی 2007 پەرلەمان رەزامەندی لەسەر دا ، دوو لەسەر سێی پارێزگاكان دەتوانن هەرێم بۆ خۆیان پێك بهێنن یان داوای ئەوە بكەن بخرێنە سەر هەرێمێك كە ئەمەیش نیشانەی ئەوەیە كە ئەگەر بێتو لایەنگرانی لامەركەزییەت سەر بكەون گۆڕانكارییەكی گەورە روودەدات، بەڵام ئەگەر لایەنگرانی مەركەزییەت سەر بكەون ئەوا هەوڵی تەگەرەخستن دەدەن لە بەردەم جێبەجێكردنی ئەو یاسایە و، ململانێیەكەش تا هەڵبژاردنی سەرتاسەری عێراقیش كە بڕیار وایە لە كۆتایی ئەمساڵدا ئەنجام بدرێ، بەردەوام دەبێت.