دەست لەكاركێشانەوەی ناچارییەكەی مەحمود مەشهەدانی لە پۆستی سەرۆكی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و، راگەیاندنەكەی سەركردەی ئەنجوومەنی دیالۆگ خەلەف ئەلعەلەیان بە كشانەوەی لەبەرەی تەوافوق و داواكارییەكەی بە هەڵوەشاندنەوەی ئەو بەرەیە و دیاركەوتنی چەند رێكخراوێكی بەهێزی عەشایەری، دوا دیمەنی ململانێی ئەو بەرەیەمان نیشاندەدات لەنوێنەرایەتی كردنی سوننە لەپرۆسەی سیاسی عێراقدا.
ئەوەی ئەو ململانێیەش توندتر كردووە وادەی هەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنی پارێزگاكانە كە ناڤبەرێكی گرنگە بۆ كۆتایی هێنان بە قۆناغی (هاوپەیمانی پەرلەمانی)، ئەو هاوپەیمانییەی كە بەهۆی تێكچوونی باری ئەمنی هاتە ئاراوە، ئەمە سەرەڕای هاندانی ئەمەریكا و پێویستی هێز و لایەنە كوردی و شیعییەكان بەلایەنێك بۆ ئەوەی نوێنەرایەتی سوننە بكات.
بەرەی تەوافوق لەساڵی 2005 بەسەرپەرشتی حزبی ئیسلامی عێراق و چەند كۆمەڵەیەكی چەكدار و باڵیۆزخانەی ئەمەریكا و بەمەبەستی پڕكردنەوەی بۆشاییەكەی نوێنەرایەتیكردنی سوننە لە پرۆسەی سیاسیدا دامەزرا.
هەر چەند حزبی ئیسلامی لەساڵی 2003 وە لە پرۆسەی سیاسی و لەساڵی 1960 وە لەدیمەنی سیاسی عێراق بەشدارە، بەڵام گیروگرفتی نوێنەرایەتیكردنی سوننە پێویستی بە چەند لایەنێكی دیكەش هەبوو، بۆ ئەوەی خۆیان وەكو جێگرەوەی ئیخوان ئەلموسلمین بناسێنن و ئەركی نووسینی دەستوور بێجگە لە كورد و شیعە بكەوێتە ئەستۆی ئەوانیش.
هەڵبژاردنی كابرایەكی عەشایەری وەكو خەلەف ئەلعەلەیان كە لە رابردوودا سەرۆكایەتی كۆمەڵەیەكی چەكداری دەكردو بەخۆیشی ئەفسەر بووە لە سوپای پێشووی عێراقدا هەر بۆ هەمەڕەنگكردنی نوێنەرایەتی بەرەكە بوو.
سەرەڕای خەلەف ئەلعەلەیان كە لەماوەی دوو هەفتەدا توانی(ئەنجوومەنی دیالۆگی نیشتمانی) دروست بكات، فەرمانگەی( نوێنەرایەتی سیاسی) سوننە پێویستی بەچەند بزووتنەوەیەكی سەلەفی و عەلمانی و كەسایەتی دیكە هەبوو، وەكو عەدنان ئەلدلێمی كە ئەو كات سەرۆكی دیوانی وەقفی سوننی بوو، كە ئەویش پاش وازهێنان لەو پۆستەی (كۆنگرەی ئەهلی عێراقی) دامەزراند.
پێكهاتەی (بەرەی تەوافوق) لەكاتی دامەزراندنیدا خاوەنی یەك هەڵوێست نەبوو، كە ئەویش وایكرد لە هەڵوێست وەرگرتندا لەئاست چەند پرسێكی عێراقیدا ناكۆكی بكەوێتە ناو.
بەقسەی سیاسەتكارێكی گەورەی ناو بەرە، ئەو فشارە ئەمنیەی كە لەسەر سوننە هەبوو، هەروەها بۆ سوود وەرگرتن لە پشتگیرییە بێ سنوورییەكەی ئەمەریكا بۆ ئەوەی سوننەش بەشداری لە حكومدا بكەن و هەوڵی بەردەوامی ئەو لایەنانەی كە كاریان بە پرەنسپی تەوافوقی تایەفی و ئەتنیان دەكرد لە پرۆسەی سیاسی عێراقداو كۆتایی هێنان بە باری دابڕانی سوننە لە پەرلەمان و حكومەتدا، ئەمانە گشتیان وایان لە سوننە كرد بەشداری لە پرۆسەی سیاسیدا بكەن .
ئەو سیاسەتكارە كە یەكێكە لە ئەندامانی (بەرەی تەوافوق) دان بەوەش دەنێ كە بەرە لەسەرەتای دامەزراندنیدا لەسەر ئاستی ناوەوە و دەرەوە، پشتگیرییەكی زۆر بەهێزی لێ دەكرا، كە ئەمەیش وایكرد لەو ماوەیەدا ناكۆكییەكانی نێولایەنەكانی زۆر هەستی پێ نەكرێ، چاودێران وادەبینن كە ناكۆكییەكانی ناو (بەرەی تەوافوق) خزمەتێكی گەورەی بەلایەنەكانی (هاوپەیمانییە چوار قۆڵییەكە) گەیاند، ئەو لایەنانەی كە حكومەت بەڕێوە دەبەن( ئەنجوومەنی باڵاو دەعوەو هەردوو حزبە كوردییەكە) چونكە ئەو ناكۆكییانە هەڵوێستی ئەو لایەنانەی پتەوتر كرد سەبارەت بەو تۆمەتەی كە دەیاندایە پاڵ بەرە كە گوایە پێیەكی لە ئۆپۆزسیۆنە و پێیەكەی تری لەناو حكومەتدایە.
ئەوەی ئاشكرایە، سەركردایەتی هاوپەیمانییە چوار قۆڵیەكە هەر لەسەرەتاوە حەزی دەكرد دوور لە لایەنەكانی دیكەی ناو بەرە لێكگەیشتنێكی هەبێ لەگەڵ حزبی ئیسلامی عێراق، بەتایبەتی سەبارەت بە چەند بابەتێكی سەرەكی كە جێی مشتومڕ بوون، بۆیە هاوپەیمانییە چوار قۆڵییەكە بەبەشداری حزبی ئیسلامی لەساڵی 2007 رێككەوتنێكی پێنج قۆڵیان مۆركرد، ئەمە سەرەڕای لێكگەیشتنێكی تری ئەو پێنج لایەنە كە هەندێكی بۆ بەر لەساڵی 2007 دەگەڕێتەوە.
رووداوەكانی ساڵی 2008 ئاراستە جیاوازەكەی حزبی ئیسلامیان سەلماند كە لەچەند بۆنەیەكدا بەناوی خۆی و دوور لە لایەنەكانی دیكە هەڵوێستی وەردەگرت و لێدوانی جیاوازی دەدا، كە ئەمیش وایكرد خەلەف ئەلعەلەیان بەلای لایەنە عەلمانییەكان بە سەرۆكایەتی سەرۆك وەزیرانی پێشوو د. ئەیاد عەلاوی بشكێتەوە، ئەو ئەیاد عەلاوییەی كەتوانی لەو ماوەیەی كە دوور بوو لە دەسەڵات میكانزمێكی جیاواز پیادە بكات و لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان لەژێر ناوی (التجمع التنسیقي) كۆبكاتەوە، كە چەند بزووتنەوەیەكی ئیسلامی شیعی وەك حزبی فەزیلە و رەوتی سەدر و عەلمانییەكانی وەك بەرەكە ساڵح ئەلموتلەگ و چەند بزووتنەوەیەكی عەشایەری و نەتەوەیی وەك رەوتەكەی خەلەف ئەلعەلەیان لە خۆ دەگرێت و داوای كۆتایی هێنان بە پرۆژەی بەشكاری و كەمكردنەوەی دەسەڵاتی حزبە تەقلیدییەكان دەكات.
دابەشی (بەرەی تەوافوق) لەدیدی ئەو لایەنانەی كە دژی پرۆژەی بەشكارین، توانای پشتگیریكردن لە سوننە بەپێی ئەو میكانیزمە تەوافوقیەی كە لەساڵی 2003وە كاری پێ دەكرێ، كەم دەكاتەوە و بەشداریش لەهێنانەدی جوداكردنێكی نوێ دەكات لە هەڵوێستی لایەنەكان وەك داواكاری كۆتایی هێنان بە پرۆژەی بەشكاری كە بەرە هەر لە بنچینەوە رەتی دەكاتەوە.
هەرچەند سوننە بەحەزێكی زۆرەوە دەیەوێ بەشداری لەپرۆسەی سیاسی بكات، بەتایبەت پاش ئەو زیانەی كە بەهۆی بەشداری نەكردنی لە هەڵبژاردنەكانی سەرەتای ساڵی 2005 لێی كەوت، بەڵام واجیهەكانی ئەو بەشدارییە زۆرن، سەرەڕای حزبی ئیسلامی كەپێگەیەكی بەهێزی هەیە لەناوچە سونییەكاندا، چەند ئاراستەیەكی دیكەی نەتەوەیی و لیبراڵی و عەشایەری پەیدابووینە، ئەمە لەگەڵ دووركەوتنەوەی یان كەمبوونەوەی دەسەڵاتی بزووتنەوە ئیسلامییە سەلەفی و سوفیەكان و ئیخوانەكان كە لە رێی چەند كۆمەڵەیەكی چەكدارییەوە و بە درێژایی پێنچ ساڵی رابردوو گوزارشتیان لەخۆ دەكرد.
چاوەڕوان ناكرێ سوننەكان كە جاروبار رەخنە لە ئەدای بەرەی تەوافوق دەگرن ئەم ئەم دابەشییە كاریان لێ بكات، چونكە نەخشەی هێزەكان لە پارێزگا سوننیەكاندا كە دوو ساڵە تووش ململانێیەكی توند بووە، هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان یەكلای دەكاتەوە، بەتایبەتی نێوان حزبی ئیسلامی و عەشایەرەكان كە لە ناو چەند ئەنجوومەنێكی بەناو(سەحوە) خۆیان رێك خستووە و توانییان لە ماوەی رابردوودا دژ بە رێكخراوی قاعیدە بوەستێ و پێگەیەك بۆ خۆیان دروست بكەن.
سەبارەت بەلایەنەكانی دیكەی(بەرەی تەوافوق)یش ئەوا یان لەسەر گۆڕەپانەكە وەك بێ لایەن لەو ململانێیە حیسابی بۆ كرا، یانیش هەبوو خۆی لە هەڵوێستێكی عەشایەر و هەندێ لە تاكەكانی نزیك كردووە و لەبەرەكە جیابووەوە و تەجەموعاتی عەشایەری دامەزراند.
هەر لەو چوارچێوەیەدا، كۆمەڵە چەكدارەكانی سوننە چاوەڕوانی ئەنجامی ئەو ململانێیە دەكەن، چونكە لە ساڵی 2005وە پشتگیریان لە تەوافوق كرد بۆ ئەوەی بگەنە پەرلەمان و حكومەت، بەڵام پاش ماوەیەك دەستیان كرد بە رەخنەگرتن لەبەرە و هێماكانی و بەرپرسیارێتی لاوازی بەرەكەش هەر لە ناوەڕاستی ساڵی 2007 وە راستەوخۆ دەخەنە سەرشانی.
لابردنی مەشهەدانی لە پۆستی سەرۆكی ئەنجوومەنی نوێنەران ئێستا ململانێیەكەی نێولایەنەكانی بەرەی توندتركردووە، بەتایبەتی نێوان حزبی ئیسلامی و لایەنەكانی دیكە تا كار گەیشتۆتە ئەوەی سەرۆكی ئەنجوومەنی دیالۆگ خەلەف ئەلعەلەیان هەڕەشەی ئاشكراكردنی چەند بەڵگەنامەیەكی نهێنی دەكات لەسەركردەكانی حزبی ئیسلامی.
خەلەف ئەلعەلەیان لە چەند لێدوانێكی توند ئامێز دا گوتی:
حزبی ئیسلامی لە پرۆسەی سیاسی وڵاتدا چەندان پۆستی گرنگی وەرگرتووە، بەو پێیە مافی ئەوەی نییە داوای پۆستی سەرۆكایەتی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق بكات، تەئكیدیشی كردەوە، لە دوای دەست لە كاركێشانەوەی مەشهەدانی ئەنجوومەنی دیالۆگ شایەنی وەرگرتنی ئەو پۆستەیە.
ئەگەر ئەو حزبەش رێز لەخۆ نەگرێ، ئەوا چەندان بەڵگەنامە و زانیاری گرنگ لە دژی سەركردەكانی ئاشكرا دەكەین.
ئەنجوومەنی دیالۆگی نیشتمانی هەردوو پاڵێوراوەكەی حزبی ئیسلامی عێراق بەوە تۆمەتبار دەكات كە گوایە دوو رەگەزنامەیان هەیە، یەك عێراق و ئەویتریان بەریتانی، كە ئەمەیش پێچەوانەی ماددەی(18)ی دەستووری عێراق كە دەڵێ نابێ یەكێك بۆ پۆستێكی سیادی یان ئەمنی بپاڵێورێ كە خاوەن دوو رەگەزنامە بێت.
خەریكە ململانێیەكەی ناو بەرەی تەوافوقی سوننی پرۆسەی بەشكاری تایفی لە عێراق تێك بدات، كە ئەمەیش زەنگێكە بۆ لایەنە سەرەكییەكانی تر، بەتایبەتی ئەگەر زانیمان مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق كار لەسەر ئەو ململانێیە دەكات و لە هەوڵی ئەوەش دایە دووبەرەكی بخاتە ناو لایەنەكانی تریش، ئەویش بە پیادەكردنی (سیاسەتی پەرتكە و زاڵ بە).
بەرەی تەوافوق رۆژ لە دوای رۆژ بەرەو لاوازی دەچێت، بەتایبەتی پاش كشانەوەی ئەنجوومەنی دیالۆگی نیشتمانی و پێشتریش كۆمەڵە پەرلەمانتارێكی لێ كشانەوە كە ئێستا لە ژێر ناونیشانی گردبوونەوەی سەربەخۆی عەشایەری نیشتمانی كار دەكەن و، بەمەیش ژمارەی كورسییەكانی لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقدا كە 28 كورسی بوو، بووەتە 23 كورسی و ئەگەر بارەكەش وا بڕوات ئەوا ژمارەی كورسییەكانی لەوەش كەمتر دەبێتەوە.
حزبی ئیسلامی راستە بیری لەوە دەكردەوە كە یان ئەیاد ئەلسامەڕائی یانیش ئوسامە ئەلتكریتی پۆستی سەرۆكی ئەنجوومەنی نوێنەران وەرگرێ، بەڵام لە دوا ساتدا ئەیاد ئەلسامەڕائی هەڵبژارد وەك پاڵێوراوی حزب.
چاودێران وای بۆ دەچن كە ئەم هەڵبژاردنە ئوسامە نیگەران كردووە و لەوانەیە ئەویش وەك بابانی وەزیری پلاندانان بیر لە جیابوونەوە بكات.
هەر چەند قسەیەك لە ئارادایە گوایە حزبی ئیسلامی سەقفەیەكی ئەنجام داوە لەگەڵ هاوپەیمانی كوردستان و ئەنجوومەنی باڵا كە ئەگەر ئەو دووە دەنگ بە ئەیاد ئەلسامەڕائی بدەن ئەوا ئەویش هاریكار دەبێ لە تێپەڕاندنی بودجەی 2009 و لە 17%ی هەرێمی كوردستان و دامەزراندنی هەرێمی باشوور و هاتنە ناو بەرەی دژ بە مالیكی، بەڵام ئەو قسەیەی تا ئێستا پشت راست نەكراوەتەوە و ئەوانەی ئەو قسەیەش دەكەن زیاتر ناحەزانی حزبی ئیسلامی بە هەرحاڵ هاوپەیمانی كوردستانی و ئەنجوومەنی باڵا پشتگیری لەو پاڵێوراوەی حزبی ئیسلامی دەكەن نەك لەبەر ئەو سەقفەیەی كە باسمان كرد، بەڵكو بەهۆی كەسایەتییەكەی، ئەگینا خۆ هاوپەیمانیش گیروگرفتی لەگەڵ حزبی ئیسلامی عێراقیدا هەیە.
ئەگەر حزبی ئیسلامی توانی ئەو پۆستە بۆ خۆی زامن بكات و بەسەر پاڵێوراوەكانی دیكە سەركەوێ، بەتایبەتی ساڵح موتڵەگ كە بەهێزترین پاڵێوراوە بەرامبەر بە ئەیاد ئەلسامەڕائی ئەوا دەبێتە تەنیا حزبی بەشدار لە پرۆسەی سیاسی كە نوێنەری لەناو هەرسێ سەرۆكایەتیدا هەبێ.