پاش گوشاری زۆربەی لیستەكانی ناو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، مەحمود مەشهەدانی دەستی لە پۆستی سەرۆكی ئەنجوومەنی عێراقی فیدراڵ كێشایەوە و پەرلەمانیش بە زۆرینەی دەنگ دەست لە كاركێشانەوەكەی پەسەندكرد.
ئەو لیستانە كۆ دەنگییەكیان پێكهێناو داوایان لە مەشهەدانی كرد یان خۆی واز لە پۆستەكەی بهێنێت یانیش لە كار دەخرێت، بۆ ئەم مەبەستەش ئەو لیستانە ئیمزای 150 پەرلەمانتاریان كۆكردەوە كە ئەوەش بەس بوو بۆ ئەوەی متمانەی لێ بسەندرێتەوە.
پرسیار ئەوەیە: ئایا پاش دەست لە كار كێشانەوەكەی مەشهەدانی، دەكرێ هەمان فشار بخرێتە سەر مالیكی بۆ ئەوەی ئەویش دەست لە كار بكێشێتەوە یان متمانەی لێ بسەندرێتەوە؟ بەتایبەتی مەشهەدانی هەر پاش دەست لە كاركێشانەوەكەی رەخنەی لە حزبی ئیسلامی و هاوپەیمانی كوردستانی و ئیئتیلاف گرت بەرامبەر ئەو كارەیان و گوتی: ئەو لایەنانە بەم كارەیان دەیانەوێ رێ بۆ لابردنی مالیكی خۆش بكەن.
لە ماوەی سێ ساڵی رابردوودا، چەند جار هەوڵی لابردنی مالیكی درا، یەكەمیان لەلایەن بەرەی تەوافوقەوە بوو، دووەمیان لەلایەن رەوتی سەدرەوە و سێیەمیشیان لەلایەن بەرەی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر ئەیاد عەلاوی و سەرۆك وەزیرانی پێشوو، د. ئیبراهیم جەعفەرییەوە بوو، بەڵام بەهۆی پشتگیریكردنی سەرۆك وەزیران لەلایەن كورد و ئەنجوومەنی باڵاوە، هەوڵەكان پەكخران، چوونی ئەمجارەی كورد بوو ناو ریزی ئەو لایەنانەی كە لاگیری گۆڕینی مالیكی دەكەن هەر چەند سەرنج راكێشە، بەڵام لە كۆتاییدا دەكرێ بڵێین یەكلا كەرەوە نییە، ئەویش بەهۆی چەند هۆكارێكەوەیە، كە نەك هەر لە بەر ئەنجامە نادیارەكانی ئەو رووداوبێت، بەڵكو لەبەر ئەستەمی روودانی جیابوونەوەیەكی نوێشە لە نێوان حزبی دەعوە و ئەنجوومەنی باڵا لە زامنكردنی شەرعییەتێكی شیعی و ، بە یەكگەیشتنی ئەنجوومەنی باڵا و حزبی ئیسلامی عێراق لە زامنكردنی شەرعییەتێكی سوننی.
هەر چەند بابەتی متمانە سەندن لە حكومەت و پێكهێنانی حكومەتێكی دیكە لە كۆبوونەوە سێ قۆڵییەكەی ئەم دواییە خرایە ڕوو، بەڵام هەر ئەو لایەنانە لەو باوەڕەدان كە هاوكێشەی عێراق ئەوەندە ئاڵۆزە ناكرێ گۆڕانكارییەكی نوێی تیا ڕووبدات، هەتا ئەگەر ئەو گۆڕانكارییە لە ژێر چەتری دەستوور و پەرلەمانیشدا بێت.
بەپێی دەستووری عێراق، دەستەی سەرۆكایەتی مافی ئەوەی هەیە داواكارییەك پێشكەش بە ئەنجوومەنی نوێنەران بكات بۆ متمانە سەندن لە سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران و ئەنجوومەنی نوێنەرانیش بە پشت بەستن بە داواكاری 1-5ی ئەندامەكانی دەتوانێ ئەو بابەتە بكاتە بڕگەیەكی كۆبوونەوەی خۆی، بە مەرجێ ئەنجوومەنی نوێنەران بە زۆرینەی رەها بڕیار لەسەر ئەو متمانە سەندنەوە بدات.
هەر چەند ئێستا كۆكردنەوەی ئیمزا 139 پەرلەمانتار لە كۆی 275 كارێكی ئەستەم نییە، بەڵام حیساباتە سیاسی و ئەمنییە مەودا دوورەكە لەو گریمانەیە نزیك دەبێتەوە، ئەگەر بە ویستی خۆی بووبێ یان نەء، مالیكی لە سەرەتای ساڵی 2008ە وە سیاسەتی رووبەڕووبوونەوەی وەك ستراتیژییەتێكی نوێ تاقی كردەوە، زۆر بە خێرایی لە هاوپەیمانییەتییەكەی خۆی لەگەڵ رەوتی سەدر پاشگەز بووەوە و هێزی عەسكەری و ئەمنی خۆی لە دژ بەكارهێنا، مەبەستیشی لەوە دوورخستنی بووە لە هەر دەسەڵاتێكی سیاسی و جیۆگرافی و دیعائی.
شاراوە نییە گەر بڵێین، مالیكی لە رووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ رەوتی سەدردا پێویستی بە واجیهەیەكەی شیعی هەبوو، هەر وەكو ئەنجوومەنەكانی سەحوەی سوننی كە توانی رۆڵی رێكخراوی قاعیدە و كۆمەڵە چەكدارەكانی دیكە لاواز بكات، بەڵام لە هەمان كاتدا پێویستی بە موغامەرەیەكی فراوانی سیاسی و وەرگرتنی رەزامەندی ئەمەریكا و ئێرانی هەبوو.
مالیكی كە تەبیعەتێكی خۆپارێزی هەیە و حەز ناكات بە ئاشكرا هەڵچوون و حەزی تایفی و ئەتنی خۆی دەربخات، تا رادەیەك توانی رەوشی ئەمنی وڵات بگۆڕێ، ئەویش بەلاگیری هاوپەیمانانی لە حكومەت و بەر لەو دووەش باوەڕهێنان بە ئەمەریكا و ئێران، كە ئەمەیش رێی بۆ خۆشكرد ستراتیژییەتە رووبەڕووكارەكەی بۆ ناو سەنگەری هاوپەیمانانی بگوازێتەوە؟
لە چوارچێوەی رووبەڕووبوونەوەكانی لەگەڵ ئیدارەی ئەمەریكا سەبارەت بە رێككەوتنە ئەمنیەكە و كشانەوە و دەسەڵات و وەدەستهێنانی هەندێ تەنازولات، مالیكی چەند بەرەیەكی لە كورد كردەوە، بەتایبەتی دەربارەی دەسەڵاتی ناوەند و هەرێم و كەركووك و بوودجە و چەككردنی پێشمەرگە و گرێبەستە نەوتییەكان و ئەو ناوچانەی كە ناكۆكییان لەسەرە.
هەروەها چەند بەرەیەكی تری بەرامبەر بە ئەنجوومەنی باڵا و سوننە كردەوە دەربارەی ئەنجوومەنەكانی ئیسناد و كۆنترۆڵكردنی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان و هەڵبژاردنی گشتی كە بڕیار وایە لە ساڵی 2009 ئەنجام بدرێن و دەستكردن بە شاڵاوی دەستگیركردنی هەندێ كەسایەتی كاریگەر كە لەبەرەی تەوافوق نزیكن.
ئەم رووبەڕووبوونەوانەی مالیكی وای لە حزبی دەعوە كرد كە ببێتە واجیهەیەكی سیاسی و لاگیری زیاتر لە سوننە و شیعەی ناو قەوارەی ئیئتیلاف بۆ خۆی پەیدا بكات، ئەمە سەرەڕای لاگیر لە نێوەندە سیاسییە عەلمانییەكان.
لە دەرەوەی پرۆسەی سیاسیش توانی ئەو لاگیرییە فراوانتر بكات، كاتێ توانی هەندێ عەشایەر و هێزە ئەمنییە شیعییەكان لە باشوور و هێزە ئەمنییە سوننییەكان لە رۆژئاوا و هەندێ عەشایەری كوردی هێڵی تەماس بۆ لای خۆی راكێشێ.
سەرەڕای مەترسی هەڵوەستەی سیاسی كە بەرەكانی ململانێ فەرزیان كرد، ئەو سیاسەتەی مالیكی هێڵێكی سمتنی دروستكرد بۆ ئەوەی نەهێڵێ ئەو رەخنەیەی كە ئاراستەی سیاسەتەكەی دەكرێ ببێتە بەرەیەك بۆ لابردنی لە پۆستەكەی.
دەبێ ئەوەشمان لەبیر نەچێ كە سەرەڕای مۆركردنی رێككەوتنە ئەمنییەكە لەگەڵ ئەمەریكا و زەرورەتی جێبەجێكردن و سەرخستنی لە راپرسییەكەی تەمموزی 2009، ئێستا ئەولەوییەتی ئەمەریكا ئەوەیە كە هیچ زەلزەلەیەكی سیاسی روونەدات و فشاریش دەخاتە سەر لایەنەكان بۆ ئەوەی ئەو بارەی ئێستا بپارێزن و نەهێڵن ناكۆكییەكانیان پەرە بستێنن و ببێتە ململانێیەكی ئاشكرا و دیار.
سوننەكان كە لایەنێكی سەرەكین لەبەڕەواكردنی هەر كودەتایەكی دەستووری، فشاری خۆیان بەكار دەهێنن بۆ ئەوەی هەندێ تەنازولات بە مالیكی بكەن، چاكسازیینامە سیاسییەكە باشترین بەڵگەیە كە سوننەكان وەك ئەلتەرناتیڤ بەكاریان هێنا لە جیاتی موغامەرەی گۆڕینی مالیكی كە پێیانوایە ئەنجامەكەی لەوانەیە لەبەرژەوەندیان نەبێت.
ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی، كە بەر لەوەی هاوپەیمانیەتی خۆی لەگەڵ رەوتی سەدر تێك بدات، تەئكیدی لەوە دەكردەوە كە دەتوانێ شەڕی هەڵبژاردن بۆ بەرژەوەندی خۆی یەكلا بكاتەوە، بە ئیعتباری ئەوەی هێزێكی سیاسی خاوەن ئەزموونە لە ئاراستەكردنی رای گشتی شیعە و سەركردایەتیكردنی پارێزگاكانی باشووری عێراق، ئەوا ئەویش لەو دەركەوتنەی مالیكی بێبەش نەبوو، كە ئەمەیش وای لە حزبی دەعوە كرد ببێتە واجیهە كە لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2005 نیوەی هێزی ئەنجوومەنی نەبوو.
گۆڕانكارییەكانی ساڵی 2008و پشتگیریكردنی لە دەسەڵاتی حكومەت بەسەرۆكایەتی مالیكی و كۆمەڵێك لە یاریدەدەرانی لە حزبی دەعوە، ئەنجوومەنی باڵایان خستە سەنگەرێكی پەراوێز خراوەوە و لەم دواییەشدا تووشی چەند تەكانێكی نادیار بوو.
كۆكردنەوەی هێز لەلای حكومەتی مەركەزی بەرەبەرە پرۆژەی هەرێمی ناوەڕاست و باشووری لاوازكردەوە، ئەو پرۆژەیەی كە بەر لە ئێستا دروشمێكی سەرەكی ئەنجوومەن بوو، بەڵام ئێستا وازی لەو دروشمە هێناوە و ئێستا لە پڕوپاگەندەكانی بۆ هەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنی پارێزگاكان بەكاری ناهێنێ، هەروا مەنزومەی كۆمكردنی شیعە كە ئەنجوومەن بەرامبەر بە رەوتی سەدر سەركردایەتی دەكرد، ئەویش گۆڕانی بەسەردا هاتووە و ئەو گۆڕانەش رێی بۆ حزبی دەعوە خۆشكرد تا ببێتە واجیهە كە تا ساڵی 2007 لە حزبە نوخبەوییەكان دادەنراو توانای كۆمكردنی جەماوەری نەبوو.
هەروا میكانیزمی رێكخستنی عەشایەرەكان كە ئەنجوومەنی باڵا لەسەرەتای ساڵی 2003 دەستی بە دامەزراندنیانی كرد لە پارێزگاكانی باشوور وەك پاڵپشتێك بۆ سیاسەتەكانی ئەنجوومەن، لەم دواییەدا مەجبوور بوو واز لەویش بهێنێ، بەتایبەتی پاش ئەوەی مالیكی دەستیكرد بە دامەزراندنی ئەنجوومەنەكانی ئیسناد كە تەنگژەیەكی لە نێوان هەردوولا دروستكرد و ئەنجومەنانە وەك واجیهەیەكی دیعائی و كۆمكردنی حزبەكەی بەكاری دێنێ.
هەتا شێوەی چارەسەركردنی ئەو تەنگژەیە لە بەرژەوەندی ئەنجوومەن نەبوو، بەتایبەتی پاش ئەوەی مالیكی بڕیاری ئەوەی دا كە هەموو ئەو ئەنجوومەنانە هەڵبوەشێنێتەوە، كە سەر بە دەوڵەت نین، بەمەیش ئەنجوومەن پێگەیەی جەماوەری دیكەی خۆی لەدەستدا.
دەبێ ئەوەش بگوترێ، ئەنجوومەنی باڵا بە پێچەوانەی لایەنە كوردییەكان خۆی لە پێگەیەكی زۆر هەستیار مەڵاس داوە و دەیەوێ سوود لە ناكۆكییەكانی نێوان كورد و مالیكی وەگرێ، چونكە باش ئەوە دەزانێ كە وروژاندنی ناكۆكی نێوان خۆی و دەعوە، كە هەردووكیان واجیهەیەكی شیعیان هەیە نەك هەر خزمەت بە هیچ یەكێكیان ناكات، بەڵكو دەشبێتە هۆی بەدیاركەوتنی بزووتنەوەیەكی نیشتمانی و عەلمانی، هەتا ئیسلامییەكانی دژ بەو دوولایەنە ئەمڕۆ لە پرۆپاگەندەكانی خۆیاندا بۆ هەڵبژاردن دروشمی فەشەلهێنانی لایەنە ئیسلامیە تەقلیدییەكان لە ئیدارەكردنی عێراقدا بەرزكردۆتەوە، لەم كەشەدا لایەنە سونیەكان ئاگاداری هەڵوێستی لایەنەكانن و رەخنەگرتنیشیان لە مالیكی بۆ ئەوەیە لە ژێر فشاردا بیهێڵنەوە و رێی پێ نەدەن ببێتە دیاردەیەكی سیاسی.
ئەوەی لە هەڵوێستی سوننە تێبینی دەكرێ ئەوەیە، لەلایەك پشتگیری لە سیاسەتی زیادكردنی دەسەڵاتی مەركەز لەبەرامبەر هەرێمەكان دەكەن بە هەنجەتی پارێزگاریكردن لە یەكێتی خاكی عێراق و لەلایەكی دیكەش بە هەموو هێزیانەوە دژی ویستەكانی كورد دەوەستن بە تایبەتی لە مەسەلەی كەركووكدا.
بە كورتی، ئێستا سەبارەت بە دیمەنی عێراق دوو گریمان لەئارادایە:
1- سەنگەری مالیكی كە بەسوودوەرگرتن لە گۆڕانكارییە ئەمنی و سیاسییەكان رۆژ لە دوای رۆژ بەرەوپێش دەچێت و لەڕێی پرۆپاگەندەوە خەریكی دروستكردنی كاریزمایەكە كە ئەویش مالیكییە، لەگەڵ هێشتنەوەی هاوپەیمانیش دایە لەگەڵ ئەنجوومەنی باڵا و كورد و سوننە، بەڵام بەپێی هاوسەنگییەكی نوێ.
2- سەنگەری لایەنە حكومییەكانی دیكە كە نایەوێ واز لە شێوەی مەنزومەی حوكمی ئێستا بهێنێ، بە ئیعتباری ئەوەی لەسەر پرەنسیپی تەوافوق زۆرەملێ هەڵدەستێ كە رێگرە لەبەردەم وەدیاركەوتنی تائیفەیەك لەسەر حیسابی تایفەكانی دیكە و لە جوڵەی مالیكی و هەر سەرۆك وەزیرانێكی دیكە كەم دەكاتەوە، بەڵام لە هەمان كاتدا دەترسێ لەماوەی ئەو دە مانگەی كە ماوە مالیكی پێگەیەكی بەهێز بۆخۆی دروست بكات و، بەهۆیەوە بتوانێ ویلایەتەكەی نوێ بكاتەوە، ئەویش لە رێی ئیستغلالكردنی ئیمكانیاتی حكومەت، كە ئەمەیش وا پێویست دەكات ئەو لایەنانە بە كۆمەڵ بجوڵێنەوە و فشار بخەنە سەر مالیكی بۆ وازهێنان لەو سیاسەتەی كە پەیڕەوی دەكات، یانیش دەست بە پرۆژەی متمانە سەندنەوە بكەن و بیكەنە واقیع.