ناكۆكییەكانی نێوان سەرۆك وەزیرانی عێراق مالیكی و كورد تووندتر بووەتەوە و گەیشتۆتە رادەی شەڕەقسە.
ناكۆكییەكان لە كێشەی جێبەجێ نەكردنی ماددەی 140 و گرێبەستە نەوتییەكان و بەركەوتی هەرێمی كوردستان لە بودجەی گشتی وڵات و بوودجەی پێشمەرگەوە دەستی پێكرد و دوایی لەسەر كێشەی خانەقین پەرەی سەند و ئێستاش لەسەر بانگهێشتی مالیكی بۆ چاوخشاندنەوەی بەدەستوور و بەهێزتر كردنی دەسەڵاتی حكومەتی مەركەزی لەسەر حیسابی دەسەڵاتی هەرێم و پارێزگاكان و هەروا پێكهێنانی ئەنجوومەنەكانی ئیسناد گیرساونەتەوە و ئەمەیش دوا بابەت نابێ بۆ دروستكردنی كێشەی تر، ئەم دژە هەڵوێستیەی مالیكی بەرامبەر بە كورد هەروەك بەرپاكردنی كودەتایەكە بەسەر هاوپەیمانانی دوێنێ كە پێشتر پێكەوە لەسەر ئەوە رێككەوتبوون عێراق بكەنە وڵاتێكی فیدراڵ كە تیایدا ئیدارە ناوخۆییەكان دەسەڵاتێكی فراوانیان هەبێ.
مەشهەدانی سەرۆك ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقیش لەدوا لێدوانیدا پشتگیری لەم هەڵوێستەی مالیكی كرد و رایگەیاند ئەوانەی داوای فیدراڵییەت دەكەن دەیانەوێ عێراق پارچە پارچە بكەن.
كۆنگرەی دەستەبژێر و توانا عێراقییەكان كە بەر لە ماوەیەك لە بەغدا بەڕێوەچوو، بووە گۆڕەپانی قسە بە یەكتر گوتنی سەرۆك ئەنجوومەنی وەزیران مالیكی و جێگرەكەی كاتێ د. بەرهەم ساڵح رەخنەی لە تاكڕەوی یەك حزب گرت لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا، كە ئەمەیش بەپێی هەموو پێوەرەكان ئاماژەیەكی ئاشكرا بوو بۆ حزبی دەعوە كە مالیكی سەرۆكایەتی دەكات.
پاش گەڕانەوەی سەرۆك بارزانی لە گەشتەكەی بۆ ئەمەریكا و پاریس، زۆر بە تووندی بانگهێشتەكەی مالیكی بۆ هەمواركردنی دەستوور رەتكردەوە و رایگەیاند، كە عێراق دەستوورێكی هەمیشەیی هەیە و ئەو دەستوورە زۆربەی گەلی عێراق دەنگیان بۆ داوە، بۆیە هەر هەمواركردنێك دەبێ لە رێی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقەوە بێ و هەر هەمواركردنێكیش لە دەستكەوتی گەلی كوردستان كەم بكاتەوە بە هیچ شێوەیەك نایەتە قبوڵكردن.
هەروا سەبارەت بە پێكهێنانی ئەنجوومەنەكانی ئیسناد لەلایەن مالیكییەوە لە پارێزگای كەركووك، سەرۆك بارزانی رایگەیاند كە پێكهێنانی ئەو جۆرە ئەنجوومەنانە لەو ناوچانەی كە ناكۆكیان لەسەرە هەڵگیرساندنی فیتنەیە.
سەركردایەتی كورد مالیكی بەوە تۆمەتبار دەكات كە بێ لایەن نییە لە هەڵسوكەوتەكانیدا لەگەڵ ئەو ناكۆكیانەی كە لە نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵ هەیە و پێی وایە كە ئەو ناكۆكیانە ئەسڵەن پەرلەمانین و پێویست بەوە ناكات مالیكی دەستیان تێوەربدات.
لە كێشەی خانەقیندا مالیكی ویستی شەرێكی ئەتنی بەرپا بكات و بەهۆی ئەو كێشەیەوەش كێشەی تر بۆ كورد دروست بكات، بەڵام بەهۆی حیكمەتی سەركردایەتی كوردەوە كە هەڵوێستێكی نەرمی نواند توانی ئاو بەو ئاگرەدا بكات كە مالیكی دەیویست بەنزینی بەسەردا بكات.
ئەم هەوڵەی مالیكی ئەگەر سەری بگرتایە ئەوە دەبووە هۆی ئاڵۆزتر كردنی بارە ئەمنیەكە و وڵاتیشی تووشی شەڕێكی ئەتنی دەكرد نەك هەر لە خانەقین، بەڵكو لەگشت ئەو شوێنانەی كە ناكۆكیان لەسەرە.
ئەوەی سەیری هەڵسوكەوتی مالیكی بكات هەڵسوكەوتی رژێمی بەعسی وەبیر دێتەوە كە لە چەند بوارێكدا پەیڕەوی دەكرد، ئەم هەڵسوكەوتەشی بەداخەوە لەلایەن هەندێ هێز و لایەنی سیاسی ناو پەرلەمانی عێراق بەسوننە و شیعەوە پشتگیری لێ دەكرێ، هەتا سیاسەتكارێكی عەرەب وەك تانە دەڵێ: شیعە و سوننە لە دەستنیشانكردنی رۆژی یەكەمی جەژنیش یەك ناگرنەوە، بەڵام لە دژایەتیكردنی ویستەكانی كوردا ئەوا هەڵوێستیان یەكە.
ئەو هەموو هەڵوێستانەی مالیكی كارێكی رێكەوت و بۆ حیساباتێكی كاتی نییە، بەڵكو لە ئەنجامی حیساباتێكی ورد و هەماهەنگیەكی پێشتر و پتەوە لەگەڵ چەند هێزێكی ناوخۆ و ئەقلیمی، بە مەبەستی هێنانەدی چەند ئامانجێك، وەك كۆكردنەوەی چەند هێزێكی دژ بە یەك لە رووی سیاسییەوە بۆ رێگەگرتنی لە كورد نەوەكو مافێكی هاوتای هەبێ لە وڵاتدا، هەروا بۆ پتەوكردنی پێگەی حزبەكەی كە بە بچووكترین حزبی ئیسلامی سیاسی شیعی دادەنرێ لە ململانێیدا لەگەڵ هێزە شیعیەكانی تر، وەك ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی و، هێنانەدی چەند دەستكەوتێكی ئینتیخابی، ئەویش لە رێی وتاری توند و بانگهێشتكردن بۆ حكومەتێكی مەركەزی بەهێز، وەك سۆزێك بۆ رژێمی مستە ئاسنینەكە، كە پێی وایە تەنیا رێگەیە بۆ زەبتكردنی ئەو بارە ئەمنیەی كە پاش رووخانی سەددام هاتۆتە ئاراوە، واتە نەك لە رێگەی بەجێهێنانی دیموكراتیەت و وەستان دژ بە سیاسییەتی بەشكاری تایفی، ئەو سیاسەتەی كە وڵاتی تووشی شەڕێكی ئەهلی و گەندەڵیەكی گشتگیر كرد.
مالیكی بەو هەڵسوكەوتانەی ئێستا بەرەیەكی نوێی شەڕی لە خۆكردۆتەوە، ئەمە لە كاتێكدا كە شەڕ لە چەند بەرەیەكی تر، بەتایبەتی ئەمنی هێشتا كۆتایی پێ نەهاتوو.
قاعیدە و پاشماوەكانی بەعسی و سەددام و گروپە تایبەتیەكان تا ئێستا لە توانایاندایە گورزی كوشندە ئاراستەی بكەن، وەك ئەوەی كە رۆژانە لە بەغدا و هەندێ پارێزگای تر دەیبینین.
پرسیاری هەرە گرنگ ئەوەیە: ئایا لە رۆژانی داهاتوودا پەیوەندییەكانی نێوان سەرۆك ئەنجوومەنی وەزیران و هەرێمی كوردستان لە چ ئاراستەیەكدا دەبن، بەتایبەتی پاش سەرنەكەوتنی ئەو هەموو هەوڵانەی كە لەگەڵ مالیكیدا درا؟
بەدیدی خۆم ئەو كەشەی كەبووە هۆی لادانی سەرۆك وەزیرانی پێشوو د. ئیبراهیم جەعفەری لە پۆستەكەی، ئێستا هەر هەمان كەش لە ئارادایە، بەتایبەتی وەڵامەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەو هەموو تۆمەتانەی كە مالیكی دابویە پاڵی، ئاماژە بەوە دەكات كە دابڕانێكی گەورە لە نێوان هەر دوولادا هەیە و ئەگەر مالیكیش ئەو وەڵامەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بداتەوە، ئەوا پەیوەندییەكانی نێوانیان ئاڵۆزتر دەبنەوە.
لەسەرەتای ساڵی 2006دا و بەهۆی سەركەوتنی ئیئتیلافی شیعی لە هەڵبژاردنە گشتییەكەی كۆتایی ساڵی 2005، ئەو كاتەی كە جەعفەری خۆی ئامادەی كردبوو سەرۆكایەتی حكومەت وەرگرێتەوە، لە لێدوانێكیدا ئەوەی راگەیاندبوو كە نابێ كەركووك بخرێتەسەر هەرێمی كوردستان، ئەو هەڵوێستەی وای لە كورد كرد شاڵاوێك دژ بە گەڕانەوەی بۆ سەرۆكایەتی حكومەت بەڕێوە ببەن و تۆمەتی ئەوەی بدەنە پاڵ كە تاكڕەوانە بڕیار دەدات و ئەدا ئەكەی تایفییە.
ئەو هۆكارەی كەواشی لە كوردكرد هەڵوێستی خۆی بەرامبەر جەعفەری توندتر بكات ئەوەیە كاتێ بە قەڵەمی خۆی دەستكاری لە سوێند خواردنە یاساییەكە كرد و لە عێراقێكی دیموكراتی پەرلەمانی فیدراڵییەوە كردی بە عێراقێكی دیموكراتی پەرلەمانی، واتە وشەی فیدڕاڵی لێ لابرد، ئەمە سەرەڕای تەگەڕەخستنی لەبەردەم چاككردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا.
ئێستا كورد تووشی هەمان هەڵوێست بووەتەوە، بەڵام ئەمجارە لەگەڵ مالیكیدا كە لە جیاتی جەعفەری پۆستی سەرۆك وەزیرانی وەرگرت و بە درێژایی ماوەی حوكمڕانیشی ئەوەی سەلماند كە رەفتارەكەی لەگەڵ رەفتاری پێشووی خۆی هیچ جیاوازییەكی ئەوتۆ نییە، بەڵكو دەكرێ بڵێین خراپتریشە.
كەواتە لەو بارەدا دەبێ كورد چی بكات؟ ئایا ئەگەر نیازی لادانی مالیكی هەیە دەبێ چۆن رەفتار بكات؟
ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی بە سەرۆكایەتی عەبدولعەزیز ئەلحەكیم سەركردەی ئیئتیلافی شیعی فەرمانڕەوا كە حزبی دەعوە و ئەنجوومەن دوو هێزی سەرەكی ئەو ئیئتیلافەن، هەڵوێستەكەی بەرامبەر بە مالیكی لە هەڵوێستی كورد نزیكترە.
ئەنجوومەن ئەو قسانەی مالیكی كە دەربارەی دەستوور كردبووی بە تووندی رەتیكردەوە و رایگەیاند كە مالیكی سەرۆكی دەسەڵاتی راپەڕاندنە و پێویستە لەسەری ئەو دەستوورە جێبەجێبكات كە زۆربەی عێراقییەكان دەنگیان بۆ داوە و سەرۆكایەتی كۆماریش پێویستە ئەو دەستوورە بپارێزێ، ناكرێ مالیكی تانە لەو شتە گرنگانە بدات كە عێراقی نوێی لەسەر بوونیاد نراوە و ئاماژەشی بەوە دەكات كە دەسەڵات شتێكە و نابێ لێی پاشگەز ببینەوە، چونكە ئێمە حكومەتێكی مەركەزیمان ناوێ، بەڵكو حكومەتێكی فیدراڵ كە بتوانێ پارێزگاری لە یەكپارچەیی خاكی عێراق بكات، پێشی وایە كە كاری سەرۆك وەزیران بایەخدانە بەو ئەركەی كە پێی سپێردراوە نەك گۆڕینی چارەنووسی پارێزگاكان، چونكە ئەمە ئەركی دەستوورە.
هەروا ئەنجوومەن پێی وایە پێكهێنانی ئەنجوومەنەكانی ئیسناد باری عێراق خراپتر دەكات و دەبێتە هۆی پارچە پارچە بوونی كۆمەڵگەی عێراقی، مالیكی ئەگەر دەیەوێ ئەو ئەنجوومەنانە بەناوی حزبی دەعوەوە پێك بێنێ ئەوە هیچ گیروگرفتێك دروست ناكات، بەڵام كاتێ دەیەوێ لە ژێر ناونیشانی حكومەتی عێراق و بە پارەی ئەو حكومەتە ئەو ئەنجوومەنانە دروست بكات ئا ئەمە نایەتە قبوڵ كردن، چونكە مەترسییەكی گەورە پێك دێنێ لەسەر ئایندەی عێراق و پێشیشی وایە كە مالیكی ئەو ئەنجوومەنانە پێك دێنێ، بەتایبەتی لەم كاتەدا، بۆ چەند هۆیەكی هەڵبژاردن دەگەڕێتەوە، كە بە هۆیەوە دەیەوێ سوود لە پارەی دەوڵەت وەرگرێ بۆ وەدەستێهانی دەنگی عەشایەر لە هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجوومەنی پارێزگاكان و هەروا لە هەڵبژاردنە گشتییەكەی كۆتایی ساڵی داهاتوودا.
كورد و ئەنجوومەن هەر یەكە و پاساوی خۆی هەیە لە دژایەتیكردنی ویستیەكانی مالیكی، ئەنجوومەن كە دژی هەمواركردنی دەستوور دەوەستێ لەبەر ئەوەیە نەوەكو مالیكی لەو هەمواركردنەدا دژ بە هەرێمی باشوور بووەستێ، كە ئەگەر دامەزرا ئەوا ئەنجوومەنی باڵا دەستێكی باڵای تێدا دەبێ و چاویشی لە دەسەڵاتێكی فراوانە لەسەر حسابی حكومەتی مەركەزی و سوود وەرگرتن لەو سامانە زۆرەی كە باشوور لێیەتی، بەتایبەتی سامانی نەوت، هەروا دژ بە ئەنجوومەنەكانی ئیسنادە، چونكە پێی وایە دەبێتە ئامێرێك بە دەست حزبی دەعوەوە بۆ ئەوەی خۆی لە بەرامبەر ئەنجوومەنی باڵادا بە هێزتر بكات لە باشووری شیعییدا.
كەواتە كورد و ئەنجوومەن لەو چەند بابەتەدا هەڵوێستیان یەكە كە دەكرێ هەردوولا سوود لە یەكتر وەرگرن و دژ بە مالیكی بوەستن.
كورد بەر لەوەی ئەو هەنگاوە بنێ پێویستە داوا لە ئەنجوومەنی باڵا بكات كە ریزەكانی خۆی یەك بخات، چونكە كەسانێكی وای تێدایە كە كەیفیان بەو رەفتارەی مالیكی دێ، بەتایبەتی لە دژایەتی كردنی كوردا و لە هەوڵی ئەوەشدا بێ لایەنەكانی دیكەی ناو ئیئتیلاف بۆ لای خۆی راكێشێ، مەبەستیشمان لێرە حزبی فەزیلەیە، راستە ئەنجوومەن جۆرە حەساسیەتێكی هەیە لەگەڵ رەوتی سەدر بەهۆی هۆكاری مەرجەعیەت، بەڵام دەكرێ كورد خۆی لەو رەوتە نزیك بكاتەوە، هەروا لەگەڵ هەندێ لایەنی سوننیدا، بەتایبەتی ئەگەر زانیمان ئێستا سیستانی لەو رێككەوتنە ئەمنیەی نێوان ئەمەریكا و عێراق دوو دڵە، چونكە تەوافقێكی ئەوتۆی لەسەر نەبوو وەك ئەوەی كە دەیویست و لەوە دەترسێ نەوەكو ئەو رێككەوتنە ببێتە هۆی تێكدانی باری عێراق لەلایەن ئەو لایەنانەی كە دژ بە رێككەتنەكە بوون.
بەرەی تەوافوقیش ئێستا لە هەڵوێستی خۆی بەرامبەر بە رێككەوتنەكە پاشگەز بووەتەوە، بەتایبەتی پاش لێدوانەكەی عەلی دەباغ وتەبێژی فەرمی سەرۆكایەتی ئەنجوومەنی وەزیران كە گوتی: هیچ بڕگەیەك سەبارەت بەراپرسی لە ناو رێككەوتنەكەدا نییە، بەڵكو لە ناو چاكسازیی نامەكەدایە و مەرجیش نییە حكومەتی ناوەندی پێی پابەند بێت.
بە هەر حاڵ بۆ چارەسەری ئەو وەزعەی كە هاتۆتە ئاراوە چوار سیناریۆ هەیە:
1- مالیكی واز لە بیرۆكەی هەمواركردنی دەستوور و بیرۆكەی دامەزراندنی ئەنجوومەنەكانی ئیسناد بێنێ و سەر بۆ ماددەی 140ی دەستوور دانوێنێ و گیروگرفت بۆ كورد دروست نەكات، كە ئەمەیش وا دیارە زۆر ئەستەمە، بەتایبەتی ئەگەر سەیری وەڵامەكەی مالیكی بكەین كە بۆ سەرۆكایەتی كۆماری ناردووە زۆر راشكاوانە بەرگری لە ئەنجوومەنەكانی ئیسناد دەكات و بڕیاریش وایە لەم چەند رۆژەی داهاتوودا چاوی بە ژمارەیەك سەرۆك عەشیرەتی توركمانی كەركووك بكەوێ بۆ دامەزراندنی ئەو جۆرە ئەنجوومەنانە و عەرەبەكانی كەركووكیش چاوەڕوانی فەرمانی سەرۆك وەزیرانن بۆ ئەوەی ئەوانیش بەشداری لەو ئەنجوومەنانە بكەن.
2-مالیكی فشاری خۆی بخاتە سەر هەرێمی كوردستان و لەو رووەوە حكومەتی فیدراڵ ئەدەواتی بەهێزی بەدەستەوە نییە تا ئەو فشارە بخاتە سەر هەرێم تەنیا ئەداتی بەهێز كە بەدەستەوەی بێ17% ی بودجەی هەرێمە، كە وا چاوەڕوان دەكرێ لە بارێكدا نەگەنە یەك وەك كارت دژی هەرێم بە كاری بێنێ.
3- كورد و ئەنجوومەنی باڵا و چەند لایەنێكی دیكە هەڵوێستیان بكەنە یەك و هەوڵی لابردنی مالیكی بدەن، كە ئەمەیش بە واتای هەڵوەشاندنەوەی ئیئتیلافی شیعی دێ.
4- لایەنە ناكۆكەكان لەسەر مێزی گفتوگۆ دابنیشن و بڕیار بدەن كە وەزعەكە وەكو خۆی بهێڵنەوە تا ئەو كاتەی هەڵبژاردنە گشتییەكە ئەنجام دەدرێ.