رۆژانە كە لەگەڵ هەندێ نووسەر و رۆژنامەنووس دادەنیشم كە باس دێتە سەر ئەمەریكا و ئەو سیاسەتەی كە لەئاست عێراقدا پەیڕەوی دەكات، دەستەواژەیەك بەكاردێنم كە دەڵێ: (عەقلی سیاسی ئەمەریكا كورتبینە) .
ئەم دەستەواژەیە هی خۆم نییە، بەڵكو هی نووسەرێكی بەناوبانگی ئەمەریكایە، كە ناوی تۆماس فریدمانە، جارێكیان نووسەرێكی لای خۆمان بەرامبەر بەكارهێنانی ئەو دەستەواژەیە لێم توڕە بوو گوتی: هەق نییە بەرامبەر بە وڵاتێكی گەورەی وەكو ئەمەریكا كە دەستی بەسەر زۆربەی جیهاندا گرتووە بڵێی عەقلی سیاسییەكەی كورتبینە، منیش بۆ سەلماندنی دەستەواژەكە چەند مەسەلەیەكم بۆ باس كرد، بەڵام نەهاتە سەر خەت.
بەر لەچەند رۆژێك چاوم بە راپۆرتێك كەوت كە كۆمەڵێ ئەكادیمی و ژەنەراڵی خانەنیشی و لێكۆڵەرەوەی ئەمەریكی ئامادەیان كردووە بەناونیشانی(عێراق لەساڵی 2010) كە لە خوێندنەوەی راپۆرتەكە بوومەوە، یەكسەر بڕیارم دا دانەیەكی بخەمە بەردەست ئەو نووسەرە ئەویش پاش خوێندنەوەی رووی تێكردم و گوتی: تۆبڵێی ئەمە راست بێ، ئایا مەعقولە ئەو هەموو خەڵكە پایە بەرزە بگەنە ئەو قەناعەتەی كە دەبێ لە عێراقدا دیكتاتۆرێكی نیشتمانی دروست ببێ؟ باشە دیكتاتۆر و نیشمانپەرەوەری كوجا مەرحەبا؟
بە هەرحاڵ من ناڵێم ئەو نووسەرە قەناعەتی بەدەستەواژەكەی تۆماس فرێدمان هێنا یان ، نا، بەڵام بۆ ئەوەی خوێنەر ئاشنای ناوەڕۆكی راپۆرتەكە بێ كورتەیەكی دەخەمە بەردەست.
راپۆرتەكە باس لە سێ سیناریۆ دەكات، ناونیشانی سیناریۆی یەكەم (دیكتاتۆریەتی یەكێتی نیشتمانی)یە: عێراقێكی سەقامگیر، ناونیشانی سیناریۆیی دووەم(پشێوییەكی داپۆشراو)ە، (عێراقێكی ناسەقامگیر و ناوچەیەكی سەقامگیر)، ناونیشانی سیناریۆیی سێیەمیش (ڤەگرتنێكی زیانبەخش)ە : عێراقێكی ناسەقامگیر و ناوچەیەكی ناسەقامگیر.
بەپێی سیناریۆیی یەكەم: ئەو دیكاتۆرە نیشمانیەی كە توانای یەكخستنی عێراقییەكانی هەیە عەسكەرتارێكی شیعییە، و اچاوەڕوانیش دەكات كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا خۆشحاڵ بێ بەهاتنی ئەو دیكتاتۆرە، چونكە پێی وایە پرۆسەی كشانەوەی لە عێراقی بۆ ئاسان دەكات و ئێرانیش دژ بە حاكمێكی شیعی لە عێراق ناوەستێ.
هەر ئەو سیناریۆیە وا دەبینێ كە لەوانەیە شانشینی عەرەبی سعودی كەیفی بەحاكمێكی بەغدا نەیەت كە سەر بە ئێران بێ، بەڵام بەهۆی فشاری واشنتۆنەوە بەدووری نازانێ كە ئەویش لە ئەنجامدا پێی رازی بێ، بەتایبەتی ئەگەر ئەو رازیبوونەی ببێتە هۆی هاریكاری كردنی لەبەرەنگاربوونەوەی دیاردەی تیرۆر و سنوورەكەشی لەگەڵ عێراق بپارێزێ.
كە ئەمەیش بە قسەی پرۆفیسۆر مایكل ئۆبنهایمەر سەرۆكی تیمی دانانی سیناریۆكە تەنیا رێگەیە بۆ هێنانەدی سەقامگیری لەعێراق و ناوچەكەدا.
ئۆبنهایمەر دان بەوەش دەنێ كە هاتنە ئارای حوكمێكی دیكتاتۆری بەواتای فەشەلهێنانی پرۆسەی دیموكراتیزە كردنی عێراق دێ، بەلای كەمی لەمەودایەكی كورتدا، ئەوەی پێویستە بگوترێ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ماوەیەكە وازی لە پرۆسەی بونیادنانی دیموكراتیەت هێناوە و ئاراستەی ئەو وڵاتەش بەتەواوی گۆڕاوە و نایەوێ بۆ ماوەیەكی درێژ لەعێراقدا بمێنێتەوە، ئەو سیناریۆیە ئامۆژگاری ئەمەریكاش دەكات كە دەستی لە هەڵبژاردنی ئەو دیكتاتۆرە نیشتمانییە نەبێ، چونكە تۆماری ئەو وڵاتە لە دانانی حاكمدا خراپە و تەئكیدیشی لە گرنگی بەدیاركەوتنی ئەو دیكتاتۆرە بە شێوەیەكی سەربەخۆو كتوپڕ دەكاتەوە، ئەویش لەرێی كودەتایەكەوە، جا ئەو كودەتایە عەسكەری بێ یان پەرلەمانی.
سیناریۆكە داوا لەكۆشكی سپیی دەكات كە بەشێوەیەكی ئاشكرا لاگیری ئەو دیكاتۆرە نیشتمانییە نەكات، چونكە ئەم كارە هەستی نیشتمانی عێراقییەكان دژ بە واشنتۆن دەوروژێنێ و بەمەش ئەنجامەكەی بە پێچەوانەوە دەبێ.
دانەرانی ئەو سیناریۆیە هەستی نیشتمانی بەهۆكارێكی گەورە دادەنێن لەهاوكێشەی دامەزراندنی سیستەمێك بۆ حوكم كە توانای یەكخستنی عێراقییەكانی هەبێ و حەزیش دەكەن ئەو حاكمە یان ئەو دیكتاتۆرە جار ناجار دژ بە واشنتۆن لێدوان بدات و ئەو وڵاتەش پێویستە ئەو دژە لێدوانانە قەبوڵ بكات، چونكە بەو لێدوانانە ئەو دیكتاتۆرە دەتوانێ عەرەبی سوننە بۆ لای خۆی راكێشێ، ئەو عەرەبە سوننانەی كە دەتوانن زیانێكی راستەقینە بەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بگەیەنن ئەگەر ئەو دیكتاتۆرە نەیتوانی ئەو ئەركە جێیبەجێ بكات، دانەرانی ئەو سیناریۆیە، پێشنیاری ئەوەش بۆ ئیدارەی ئەمەریكا دەكەن كە هەوڵی بەهێزكردنی سوپا بدات بەشێوەیەك كە دەست بەسەر وڵاتدا بگرێ و رێگەش بۆ دیكتاتۆرە چاوەڕوانكراوەكە خۆش بكات بۆ ئەوەی لەرێی ئەو كودەتایەی كە باسی لێوە دەكرێ دەسەڵات بگرێتە دەست، هەر ئەو دانەرانە ئەوە وەبیر دێننەوە كە دەرچوونی هێزەكانی ئەمەریكا كارێكی زۆر پێویستە بۆ دیاركەوتنی ئەو دیكتاتۆرە و پاش دەرچوونەكەشی پەیوەندی واشنتۆن بەو سوپا عێراقیەوە دەبێ هەر بمێنێ، چونكە بەبێ پشتگیریكردنی ئەو سوپایە لەرووی سەربازی و پێداویستی سەربازییەوە، ناتوانێ رۆڵی خۆی لەبەرەنگاربوونەوەی دیاردەی تیرۆر و هێنانەكایەی زەوینەیەكی گونجاو بۆ بەدیاركەوتنی دیكتاتۆرە نیشتمانییەكە ببینێ، ئەویش بەرەچاوكردنی هاوسەنگییەكانی ناو عێراق و هەروا لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە و ئەو سوپایەش پاش كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا دەبێ ببێ بە مەڵبەندی بەرگری كردن لە مانەوەی دەسەڵاتی واشنتۆن لە عێراقدا.
لێرەدا دەكرێ دوو پرسیار بكەین:
1- بەپێی ئەو سیناریۆیە دیكتاتۆری داهاتووی عێراق كێیە؟ ئایا مالیكییە یان كەسێكی ترە؟
2- ئایا ئەو دیكتاتۆرە دەبێتە فۆتۆكۆپییەكی تەواوی سەددام؟
سیاسیەتكارە ئەمەریكییەكان پێیان وایە پاش مۆركردنی رێككەوتنە ئەمنیەكەی نێوان عێراق و ئەمەریكا پێگەی سیاسی نوری مالیكی وەك سەرۆك وەزیرانی عێراق و هەروا حزبەكەی بەهێزتر دەبێ، چ لەسەر ئاستی عێراق بێ یان لەسەر ئاستی ئیئتیلافی یەكگرتوودا.
هەروا ئەو سیاسەتكارانە پێیان وایە ئەو سەفقەیەی كە هەندێ لایەنی شیعی لێی ترسان و بەدیدی واشنتۆن هاوپەیمانی بەهێزی بوون. لەوانەیە ببێتە هۆی سەركەوتنی هاوپەیمانیەكەی مالیكی لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكاندا كە وا بڕیارە لە كۆتایی مانگی كانوونی دووەمی داهاتوودا بەڕێوە بچێت.
(نید باركەر) ی شیكەرەوەی سیاسی رۆژنامەی لۆس ئەنجلس تایمز دان بەوە دەنێ كە مالیكی لە ماوەی رابردوودا توانی جلەوی سوننەكانی ناو(ابناء العراق) توند بكات و بەشێوەیەكی شەخسی سەرپەرشتی چەند كردەیەكی سەربازیی بكات و هەوڵی كەمكردنەوەی دەسەڵاتی كورد و نەیارەكانی لە شیعە، بەتایبەتی ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی بدات و هەردووكیان بە بیرۆكەی ئەنجوومەنی ئیسناد(بترسێنێ) كە ئەم كردەوانەشی هەر بە كردەوەی دیكتاتۆرەكان دەچێ، هەر ئەو رۆژنامەیە پێی وایە كە ئەو سەركردە شیعییە(مەبەستی مالیكییە) رۆژانێك وەك پیاوێكی لاواز سەیر دەكرا، بەڵام ئێستا لەسەروی دەسەڵاتە و ئەو دەسەڵاتەشی بە مۆركردنی رێككەوتنە ئەمنیەكە زیاد دەكات، ئەو رێككەوتنەی كە كورد و عەرەبی سوننە و هەندێ لایەنی شیعی خستۆتە دڵەراوكێوە سەبارەت بە دوا رۆژیان، بەتایبەتی پاش دەرچوونی ئەمەریكییەكان لە عێراقدا، ئەوانەی پشتگیری لە مالیكی دەكەن پێیان وایە مالیكی لەو هەوڵەیدا دەیەوێ عێراق لە دابەشبوون رزگا بكات، ئەوانەی دژیشن پێیان وایە مالیكی لەو هەوڵەی ویستی خۆی هەیە و دەیەوێ ببێتە سەددامێكی تر، بەڵام سەددامێكی موحەسەنی شیعی.
بەرپرسێكی ئەمەریكی دەڵێ : ئەوەی سەیری ئەم هەڵسووكەوتانەی مالیكی بكات بۆی بە دیار دەكەوێ كە ئەو پیاوە دەیەوێ عێراق بگەڕێنێتەوە سەر سیاسەتە تەقلیدیەكەی خۆی كە دەسەڵات دەبێ بەدەست بەغداوە بێت كە ساڵانێكی زۆر بەر لە ساڵی 2003، لە عێراق پەیڕەو دەكرا، هەر ئەو بەرپرسە دەڵێ: بونیادنانی وڵاتێكی دیموكرات لەو هەڵومەرجەی ئێستای عێراقدا شتێكی ئەستەمە، ئەویش بەهۆی ئەو پشێوییەی كە تیایدا تێپەڕ دەبێ و توانای چەككردنەوەی ئەو بارەش لە ئارادا نییە.
بۆیە لە چوارچێوەی ئەو نیشانانە وا پێشبینی دەكرێ كە بارەكە زیاتر توندوتیژی بەخۆیەوە ببینێ.
لایەنگرانی مالیكی پێیان وایە وڵات لەبەردەم ململانێیەكی ئەتنی و تایفیدایە و جیاوازییە سیاسییەكانیش رۆژ لە دوای رۆژ لە زیادبووندان، كە ئەمەیش وا دەكات عێراق پێویستی بە سەركردەیەكی بەهێز هەبێ، نەك سەركردەیەكی سلبی یان دیكتاتۆر.
بەكورتی ئەو سیناریۆیەی كە راپۆرتی(عێراق لە ساڵی 2010 باسی لێوە دەكات دیرۆكێكی سحراوییە بۆ خەریك كردنی سیاسەتكاران و بزنسمانەكان ، ساڵی 2011 ش كە ئێستا بەپێی رێككەوتننەكە وەكو دوا وادە بۆ كشانەوەی هێزە ئەمەریكییەكان دانراوە ساڵێكی سحراوییە، چونكە هەمان ئەو ساڵەیە كە (بن بێر نینك) پێی وایە كودەتایەك لە عێراق روودەدات.
زۆر جار واشنتۆن كودەتای لەسەر سیاسەت و دۆستانی خۆی كردووە و دوورەكانی لە خۆی نزیك كردۆتەوە و نزیكەكانیشی دوورخستۆتەوە و ئاراستەكانیشی گۆڕیوە، لە چوارچێوەی ئەو راستییەدا، ترسی كورد و عەرەبی سوننە و هەندێ لایەنی شیعی لە ئایندە شتێكی رەوایە، بەتایبەتی ئەگەر زانیمان ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا هەست بە دڵگرانییەك دەكات بەرامبەر ئەو بارە سیاسییەی كە لە ئەنجامی پرۆسەی سیاسی لە عێراق بە ئیدارەی سەرۆكی ویلایەتە بە كۆتا هاتووەكەی بووشی هاتۆتە ئاراوە.