ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بە زۆرینەی دەنگ رەزامەندی لەسەر رێككەوتنە ئەمنییەكەی نێوان عێراق و ئەمەریكا دا و، پاش رەزامەندییەكەشی رێككەوتنەكەی رەوانەی ئەنجوومەنی عێراق كرد بۆ ئەوەی دوا بڕیاری لەسەر بدرێ.
بەر لەوەی ئەنجوومەنی نوێنەران خوێندنەوەی یەكەم بۆ رێككەوتنەكە بكات، وەزیری دەرەوەی عێراق و باڵیۆزی ئەمەریكا لە عێراق لە رێوەرەسمێكدا رێككەوتنەكەیان مۆركرد.
ئەم مۆركردنە نیگەرانییەكی زۆری دروست كرد لەلای ئەو قەوارانەی كە دژی رێككەوتنەكەن و رایانگەیاند كە ئەم مۆركردنە كارێكی نادەستوورییە و چۆن دەبێ وەزیری دەرەوە رێككەوتنەكە مۆر بكات لە كاتێكدا هێشتا ئەنجوومەنی نوێنەران بڕیاری لەسەر نەداوە.
وەزیری دەرەوە بەرگری لەو كارەی حكومەتی فیدراڵی كرد و رایگەیاند كە لە مۆركردنەكەدا پشت بە یاسای ژمارە(111)ی ساڵی 1979 بەستراوە كە تایبەتە بە رێككەوتن و پەیماننامە و پرۆتكۆلەكان و ئاماژەی بەوە كرد كە لە زۆربەی وڵاتاندا دەبینی وەزیری دەرەوە رێككەوتن و پرۆتۆكۆل مۆر دەكات و پاشتر دەخرێتە بەر ئەنجوومەنی نوێنەران بۆ ئەوەی دوا بڕیاری لەسەر بدات و مۆركردنەكەش مۆركردنێكی بەراییە، تێپەڕاندنی رێككەوتنەكە لە ئەنجوومەنی نوێنەراندا مشتومڕێكی زۆری دروستكردووە و زۆربەی قەوارەكانی ناو ئەنجوومەنی نوێنەرانیش پێیان وایە تێپەڕاندنی رێككەوتنەكە ئەوەندە ئاسان نییە، چونكە بەر لەوەی دوا بڕیاری لەسەر بدرێ پێویستە بە چەند قۆناغێك تێپەڕ ببێ:
1- یەكلاكردنەوەی بابەتی یان نیوە+1 بۆ دەنگدان لەسەر رێككەوتنەكە.
2- خوێندنەوەی رێككەوتنەكە لە ئەنجوومەنی نوێنەران بەدوو قۆناخ: خوێندنەوەی یەكەم و خوێندنەوەی دووەم.
3- ئەنجوومەنی نوێنەران بە زۆرینەی رەها یان ئاسان، بڕیاری لەسەر بدات.
4- دەستەی سەرۆكایەتی كۆمار بڕیاری لەسەر بدات.
تا ئێستا شێوەی دەنگدانەكە بڕیاری لەسەر نەدراوە، هەندێ قەوارە پێیان وایە كە پێویستە ی ئەندامانی ئەنجوومەن دەنگی بۆ بدەن و هەندێكی تریش پێیان وایە كە پێویستە بە زۆرینەی سادە، واتە نیوە+1 دەنگی پێ بدرێ، بۆ یەكلاكردنەوەی ئەو مەمسەلەیەكش پێویستە دادگای دەستوروی بڕیاری لەسەر بدات. هەندێ لایەن، وەك رەوتی سەدر، پێیان وایە كە دادگای دەستووری ناتوانێ ئەو بڕیارە بدات، چونكە بوونێكی یاسایی نییە و تا ئێستا هیچ یاسایەكی پێ دەرنەچووە، بۆیە داوا دەكەن كە یاسایەك دەربچێ بۆ چۆنیەتی دەنگدان بە رێككەوتنەكە، كە ئەمەش كاتێكی زۆری دەوێ.
هەر لەسەرەتاوە، هەڵوێستی رەوتی سەدر بەرامبەر بە رێككەوتنەكە روون و ئاشكرا بوو، هەمیشە لە دژی مۆركردنی رێككەوتنەكە بوو، بۆ ئەم مەبەستەش سەركردەی ئەو رەوتە موقتەدا ئەلسەدر فەرمانی پێكهێنانی لیوای (الیوم الموعود)ی دا بۆ ئەوەی كاری توندووتیژی دژ بە هێزەكانی ئەمەریكا ئەنجام بدات.
ئەوەی دەمەوێ لێرەدا ئاماژەی پێ بكەم ئەوەیە كە ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی و حزبی دەعوە و حزبی ئیسلامی عێراقی دژی پێكهێنانی ئەو لیوایەن.
ئەنجوومەنی باڵا پێی وایە كە پێكهێنانی ئەو لیوایە لەلایەن سەركردەی رەوتی سەدرەوە هەوڵێكە بۆ راكێشانی دەنگی دەنگدەران بۆ بەرژەەوندی ئەو پاڵیۆراوانەی كە ئەو رەوتە پشتگیریان لێ دەكات لە هەڵبژاردنە كانی ئەنجوومەنی پارێزگاكاندا.
حزبی دەعوەش پێی وایە پێكهێنانی ئەو جۆرە لێیوایە و لە كاتێكی هەستیاری وا دا بۆ ورووژاندنی حكومەتی عێراقە.
حزبی ئیسلامی عێراقی لەو مەسەلەیەدا لاگیری حزبی دەعوە و ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی دەكات و پێی وایە پێكهێنانی لیوایەك بۆ بەرهەڵستی كردنی هێزە بیانییەكان، بەتایبەتی لە بارێكی وای عێراقدا كارێكی نامەنتیقیە.
راستە حزبی ئیسلامی عێراقی تەحەفوزی لەسەر رێككەوتنەكە هەیە، هەر وەك لایەنەكانی دیكەی ناو بەرەی تەوافوقی سوننی و ئەوەی راگەیاندووە، كە ئەگەر بێتو لایەنی ئەمەریكی ئەوە تەحەفوزاتە رەچاو بكات، دەنگ بە رێككەوتنەكە دەدات، بەڵام سەرچاوەیەكی سیاسی ئەمەی رەتكردەوە پێی وایە ئەو حزبە رۆڵێكی مزدەوەج دەبینێ و هەر بزانێ ژمارەی ئەو پەرلەمانتارانەی كە دژی رێككەوتنەكەیان لە زیادبووندایە ئەوا خۆی دەداتە پاڵیان.
كورد لە هەموو لایەنەكانی دیكە زیاتر پەرۆشی مۆركردنی رێككەوتنەكەیە، و لەسەر ئەو هەڵوێستەشی تووشی رەخنەیەكی زۆری ئەو لایەنانە بۆتەوە كە دژایەتی رێككەوتنەكە دەكەن، هەروەها ئەو لایەنانەی كە تەحەفوزیان لەسەر هەیە.
هەندێ لە پەرلەمانتاران پێیان وایە ئەو پەرۆشیەی كورد بۆ رێككەوتنەكە بۆ سێ هۆ دەگەڕێتەوە:
1- لەبەر هەرێمی كوردستان كە ئێستا لە هەمووكات زیاتر لە رووی داراییەوە پابەندی نێوەندە.
2- لە ترسی روودانی كودەتا.
3- رێككەوتنەكە زەمانەتی پاراستنی سیستەمی فیدراڵی و دەستوور دەدات.
هەندێكیش پێیان وایە كە رێككەوتنەكە راستە ئەو زەمانەتەی تێدایە، بەڵام بە هیچ شێوەیەك رەچاوی بەرژەوەندی كوردی نەكردووە، بەڵكو بە پێچەوانەوە ناوەند بە هێزتر دەكات و كێشەی كوردیش دەكاتە كێشەیەكی ناوخۆ.
بەبۆچوونی من رێككەوتنەكە دوو بڕگەی تێدایە كە لەوانەیە بۆ كورد مەترسیدار بن، لە یەكێكیاندا رێ بە حكومەتی عێراق دەدات رێككەوتنی ئەمنی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ مۆر بكات و لە دووەمیشیاندا رێ بە حكومەت دەدات دژ بە هەڵگەراوەكان و ئەو گروپانەی كە لە یاسا دەردەچن هەڵسوكەوتی عەسكەرییان لەگەڵ بكات، ترسیش لەو برگەیە لەوەدایە نەوەكو لەسەر كێشەیەكی نێوان بەغدا و هەولێر، بەغدا هێزە كوردییەكان بە هەڵگەراو دابنێ، وەك ئەوەی كە لە كێشەی خانەقیندا روویدا، هەتا مالیكی گوتبووی هەر هێزێك لە دەرەوەی سنووری ئێستای هەرێمی كوردستان بوونی هەبێ بە هەڵگەڕاو و لە یاسا دەرچوو حسابی بۆ دەكرێ.
خاڵێكی تر، ئەگەر بێتو ئەو رێككەوتنە مۆركرا ئەو كات توركیا بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆن دەبێ رەزامەندی لە حكومەتی عێراق وەرگرێ نەك لە هێزەكانی ئەمەریكا، ترسەكەش لەوەیە نەوەكو حكومەتی عێراق ئەمە بۆ خۆی ئیستغلال بكات و وەك فشار دژ بە هەرێمی كوردستان بەكاری بێنێت، بەتایبەتی ئەگەر زانیمان ئەو كێشانەی كە لە نێوان بەغدا و هەولێردا هەن تا ئێستا چارەسەر نەكراون و ئەو پێنج لیژنەیەش كە بۆ ئەو مەبەستە دامەزراون ئەنجامێكی ئەوتۆیان لێنەكەوتۆتەوە.
لایەنە عێراقییەكان، بێجگە لە كورد و حزبی دەعوە و ئەنجوومەنی باڵا، هەڵوێستێكی روونیان سەبارەت بە رێككەوتنەكە نییە، هەتا دەكرێ ئەوە بڵێم حزبی دەعوە راستە بە رووكەشی لەگەڵ رێككەوتنەكەدایە، بەڵام لە بنەوە حەز دەكات رێككەوتنەكە ئەنجام نەدرێ و لەبەر چەند هۆیەكیش دەیەوێ رەتكردنەوەكە لە ئەنجوومەنی نوێنەران بێ نەك خۆی و حكومەتەكەی، بە واتایەكی تر ویستی تۆپەكە بخاتە گۆڕەپانی ئەنجوومەنەوە.
ئەوەی لەلامان روونە ئەوەیە كە هەندێ هۆكار بوونە هۆی تێپەڕاندنی ئەو رێككەوتنە، بەتایبەتی لەلایەن ئیئتلافی شیعییەوە كە دیارترینیان ترسی ئەو ئیئتلافە بوو نەوەكو هاوپەیمانییەكەی لەگەڵ ئەمەریكادا بدۆڕێنێ، ئەمەیش لەوانەیە وا لە ئەمەریكییەكان بكات چەند هەنگاوێكی دراماتیكی بهاوێژن و ببنە هۆی هەڕەشە لەو دەستكەوتانەی كە بەدەستیان كەوتووە، وەك دەستبەسەرگرتنی سوپا و دەزگا ئەمنییەكان تا لێرەدا دەكرێ راڤەی پاشەكشەی رادەی بەرهەڵستی ئێران بكەین، وا دیارە ئێران ویستی رێككەوتنەكە تێپەڕ ببێت، بەڵام لەگەڵ هێشتنەوەی چەكێكی بەهێز لەبەر دەستی كە ئەویش خۆی لەبەرهەڵستی سەدرییەكان دەبینێتەوە و دەیەوێ لە كاتێكی گونجاودا سوودیان لێوەرگرێ.
گۆڕان لە هەڵوسێتی ئێران بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە:
1- ئێران خەریكی ئامادەكردنی كەشێكە بۆ هاتنەوەی ئۆباما كە نیازی وایە بژاردەی گفتوگۆ لەگەڵ ئێراندا پەیڕەو بكات، نەك یەكلاكردنەوەیەكی عەسكەری.
2- لە ترسی ئەوەی نەوەكو سەرۆك بوش پەنا بباتە بەر موغامەرەیەك و تۆمەتی ئەوە بداتە پاڵ ئێران كە هێزە شیعییەكانی عێراق هاندەدات بۆ ئەوەی لە دژی ئەمەریكا بوەستن، كە ئەمەیش وەكو ئەگەرێك دەكرێ بێتە حیسابكردن، چونكە تا ئێستا هەر بەخۆی سەرۆكی فیعلی ئەمەریكایە، لەم رووەوە نابێ ئەوەش بە دوور بزانین كە هێزە شیعییەكانی عێراق داوایان لە ئێران كردبێ كەلەمە زیاتر دژی رێككەوتنەكە نەبێ، نەوەكو ئەو دژایەتیەی وا لە ئەمەریكا بكات ئەو دەستكەوتانەی لێ وەربگرێتەوە كە تا ئێستا بەدەستیان كەوتووە.
ئەمەریكا خواخوایەتی رێككەوتنەكە مۆر بكات، چونكە پێی وایە ئەگەر زۆر لە بەرژەوەندی ئەویش نەبێ، بەڵام دەكرێ سوود لەو دژایەتییە وەرگرێ كە لە نێوان لایەن و گروپە عێراقییەكاندا هەیە، كورد و مالیكی چەند فایلێكیان لە نێواندایە كە دەكرێ هەر یەكە و بۆ بەرژەوەندی خۆی بەكاریان بێنن.
هەمان شتیش سەبارەت بە پەیوەندی شیعە- شیعەوە، مالیكی بۆ بەشداری لە هەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنی پارێزگاكان هاوپەیمانییەكی دروستكردووە كە حزبەكەی و چەند قەوارە و لایەنێكی شیعی لە خۆدەگرێت كە ناوی ئەنجوومەنی باڵای تیا بەدی ناكرێ.
ناكۆكییەكی زۆر لە نێوان حزبی دەعوە و ئەنجوومەنی باڵا هەیە، بەتایبەتی سەبارەت بە فیدراڵییەتی باشوور، یان فراوانكردنی دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندی، یانیش ئەنجوومەنەكانی ئیسناد، كە ئەمەیش وای لە ئەنجوومەنی باڵا كردووە ئەویشی هاوپەیمانییەك بۆ خۆی دروست بكات.
خۆلە رەوتی سەدر و ئەنجوومەنی باڵا هەر مەپرسە، كێشەیەكی مێژوویی قوڵ لە نێوانیاندا هەیە كە بە هیچ شێوەیەك ناگەنە یەك، هەمان شتیش سەبارەت بە حزبی فەزیلە كە ئێستا ئەویش لە رەتكردنەوەی رێككەوتنەكە داویەتییە پاڵ رەوتی سەدر و بە پێچەوانەی ویستی ئەنجوومەنی باڵا دەجوڵێتەوە لە پێكهێنانی هەرێمی باشوور.
سەبارەت بە سوننەش، ئەوا بێجگە لە ناكۆكی نێوان خودی خۆیان، سەحوە و حزبی ئیسلامی، حزبی ئیسلامی و بەرەی حیوار، ئەوا ناكۆكیان لەگەڵ شیعە و كوردیشدا هەیە، كە حەتمەن ئەمەریكا دەتوانێ سوود لەو هەموو ناكۆكیانە وەرگرێ و بەشێوەیەكی بەردەوام بۆ بەرژەوەندی خۆی ئیستغلالیان بكات.
ساڵح موتڵەگ و خەلەف ئەلعەلەیان دەیانەوێ رێككەوتنەكە لەرێی ریفۆرمەوە بە ئەرێی یان نەرێ بڕیاری لەسەر بدرێ، نەك لە رێی ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە، لەمەشدا هەڵوێستیان لەگەڵ رەوتی چاكسازی د. ئیبراهیم ئەلجەعفەری و لیستی ئەلعراقیەیە.
ئێستا هاوپەیمانیەكی بەهێز لە نێوان عەلاوی و مەشهدانی و رەوتی سەدرو رەوتی چاكسازی و هەندێ هێزی بەعسی دەرەوەی پەرلەمان هەیە بۆ فەشەلهێنان بە رێككەوتنەكە و پێیان باشە لە جیاتی رێككەوتنەكە ماوەی تەفویزەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ بەهێزەكانی ئەمەریكا لە عێراق بۆ ساڵێك درێژ بكرێتەوە و لەم ساڵەدا ریفۆرمەكە ئەنجام بدرێ.
بە كورتی ئەگەر دەنگدانی ئەنجومەنی نوێنەرانی بە نیوە +1 بێ ئەوا دەكرێ دەنگ بە رێككەوتنەكە بدرێ، بەڵام ئەگەر دەنگدانەكە بە بێ، ئەوا كارەكە زۆر ئەستەم دەبێ، بەتایبەتی ئەو زانیارییانەی كە لەبەردەستی حزبی ئیسلامی و بەرەی تەوافوق خۆیان ئامادەكردووە بۆ ئەوەی بدەنە پاڵ ئەو لایەنانە، ئەگەر هەندێ زەمانەت وەدەست نەهێنێ. راستە ئەنجومەنی نوێنەرانی دەسەڵاتی هەموار كردنی نییە، بەڵام داوا دەكەن ئەو زەماناتانە لە پاشكۆیەك رێك بخرێن.
بەپێی چەند سەرچاوەیەك تێپەڕاندنی رێككەوتنەكە هۆكارێك دەبێ بۆ مالیكی تا بە پاڵپشتی ئەمەریكییەكان رووبەڕووی ئەو سیاسەتكارانە بێ كە دژی تاكڕەوانەی ئەو وەستاون، بەتایبەتی لە قۆناخی داهاتوودا، رێك لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی پارێزگاكانی كەوا بڕیارە لە كۆتایی مانگی كانوونی دووەمی 2009 ئەنجام بدرێ.
هەر ئەو سەرچاوانە وا رادەبینن كە لە قۆناغی داهاتوودا نیمچە هاوپەیمانییەك دروست دەبێ لە نێوان مالیكی و هەندێ هێمای دەست رۆیشتوو لەناو شیعە و سوننەكاندا، وەك بەرەی تەوافوق و بەشێكی رەوتی سەدر و حزبی فەزیلە و هەندێ هێما لە لیستی ئەلعێراقییە، ئەمە سەرەڕای شێخە عەشیرەتەكانی ناوەڕاست و باشوور و رۆژئاوای عێراق و نیازی مالیكیش لەو هاوپەیمانییە ئەوەیە كە دژ بە كورد و ئەنجومەنی باڵا بەكاری بێنێ.
هەروا سەرۆكی بەرەی حیوار ساڵح موتڵەگ ئەویش ئامادەیی خۆی نیشانداوە بۆ پشتگیریكردن لە تەوەجوهاتی مالیكی لەهەمواركردنی دەستوور و دانانی رادەیەك بۆ ویستەكانی كورد وەك ئەوەی كە خۆی دەڵێ.
سەبارەت بە كورد ئەوا مالیكی ماوەیەكە دژایەتی خۆی بەرامبەر ئەو پێكهاتە گرنگە راگەیاندووە و لە دوا كۆنگرەی رۆژنامەوانی خۆشیدا كۆمەڵێ تۆمەتی خستە پاڵ كورد كە گوایە هەر هەموویان ئەوە دەسەلمێنن كە كورد پێشێلی دەستوور دەكات.
مالیكی لە لێدوانەكەیدا سەركەوتوو نەبوو بەو قسانەشی دوو دەرگای گەورەی لە خۆی كردەوە، یەكەمیان دەرگای دەستەی سەرۆكایەتی كۆمارە و ئەویتریان دەرگای هەرێمی كوردستانە.
بەهەموو پێوەرێك مالیكی بە پێشێلكارێكی گەورەی دەستوور دادەنرێ نەك هە لە مەسەلەی ئیسناد، بەڵكو لە پشتگوێ خستنی وەزیرەكانی خۆی لە بڕیاردان و تەنیا پشت بەستنی بە كۆمەڵێ راوێژكاری خۆی و هەروا لە مەسەلەی راڤەكردنی دەستوور وەك ئەوەی كە خۆی دەیەوێ.
تەوقیتی قسەكردنی مالیكی لەجێی خۆیدا نەبوو، رێككەوتنە ئەمنیەكە پێویستی بە كۆدەنگیەك هەیە, كەچی مالیكی ئەو بە پێچەوانەی ئەو كۆدەنگیە دەجوڵێتەوە، وەك ئەوەی كە نیازی نەبێ ئەو رێككەوتنە تێپەڕێ، بەڵام نایەوێ بەدەستی خۆی ئەم كارە ئەنجام بدات، بەڵكو بە خوڵقاندنی كۆمەڵە گیروگرفتێك، بەمەش مۆر نەكردنەكە بخاتە ئەستۆی لایەنی تر.
سەبارەت بە ئەنجومەنی باڵاش، سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراو ئاماژە ب