دەسەڵاتی هەرێمی فیدراڵ لە عێرا
فەیسەڵ دەباغ
هۆكاری سەرەكی ئەو ناكۆكییە دەگەڕێتەوە بۆ چۆنییەتی راڤە كردنی ئەو خاڵ و بڕگانە، هەولێر بەر جۆرێك راڤەیان دەكات و بەغداش بەجۆرێكی تر، تائێستا ئەو دەستوورە وەڵامی ئەو پرسیارە ناداتەوە كە ئایا دەسەڵاتی هەرێمی فیدراڵ لەعێراق لە كوێ كۆتایی پێدێ و دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵیش لەكوێ دەست پێدەكات؟ ئەم جۆرە پرسیارە كە گەوهەری تەنگژەی سیاسی نێوان حكومەتی بەغداو دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان كورت دەكاتەوە، چەند سەرەوژێری بكەیت، ناگەیتە وڵامێكى روون و ئاشكرا لەلایەن گروپە ئەتنی و مەزهەبیەكانی عێراقەوە، ئەو گروپانەی كە لەساڵی 2005 دەنگیان بەو دەستوورە داو لە زۆربەی بڕگە هەستیارەكانیدا پشتیان بەداڕشتنێكی نادیارو لاستیكی بەست كە ئێستا بوونەتە جێی مشتومڕی ئەو گروپانە.
هەرچەندە تەنگژەكەی شاری خانەقین لە ئاماژەكانیدا زۆر ترسناك بوو و بووە هۆی وەستانی هێزەكانی عێراق و پێشمەرگە لەبەرامبەر یەكتردا، بەڵام سەرهەڵدانی ئەو تەنگژەیە لەگەوهەردا چەند بوعدێكی سیاسی نەك ئەمنی هەبوو، ئەو بوعدانەش پەیوەندیان بەو ململانێیە هەیە كە لەسەر شاری كەركووك بەڕێوە دەچێت هەر لەسەر شێوازی دواخستن و چەسپاندنی هەڵوێست كە لایەنە سیاسییەكان هەر لەساڵی 2003وە پەیڕەویان دەكرد، شێوەی چارەسەری تەنگژەی خانەقین زۆر دوور نەبوو لەو شێوازەی كە لەچارەسەركردنی تەنگژەی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكاندا پەیڕەو كرا، بەتایبەتی پشت بەستن بە میكانیزمی گواستنەوەی تەنگژەكە بۆ تاریكی و دوا خستنی چاو خشاندن پێیدا تا ئەو كاتەی جارێكی دی سەر دەكەوێتە بەر رووناكییەوە، پاش ئەوەی كە ئاڵۆزتر دەبێت، ئەمرۆ ئەو تاریكییە لەنێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بەشێوەیەكی فراوان لە مەسەلە جیاوازەكاندا بەدی دەكرێن لە تەنگژەی گرێبەستە نەوتییەكان و یاسا خۆییەكانەوە دەست پێ ناكات و لەكەركووك و شارو شارۆچكەكانی دیكە كۆتایی پێنایەت، كە ئەمانەش خراونەتە ژێر دەستەواژەی ئەو شێونانەی كە ناكۆكیان لەسەرە كە لە كۆتاییدا كەوانەیەك دروست دەكەن كە دەكرێ لە هەرساتێكداو بۆ چەند مەبەستێكی سیاسی وەك بۆمبێكی ئامادە بۆ تەقینەوە بەكاربهێنرێن.
دەستووری عێراق وەسفێكی وردی بۆ دەستەواژەی (ئەو شوێنانەی كە ناكۆكیان لەسەرە) دانەناوە، ئەڵڵاهومە لەچوارچێوەی وەسفی شێوەی چارەسەركردنی كێشەی كەركووك نەبێ، ئەویش لە چوارچێوەی ماددەی 140 كە بڕگەی ئاسایی كردنەوەی رەوشی شارەكە دەست پێ دەكات، وەك رێخۆشكەرێك بۆ ئەنجامدانی سەرژمێری و پاشانیش راپرسی، لێكدانەوەی سیاسی بۆ دەستەواژەی (ئەو شوێنانەی كە ناكۆكیان لەسەر) بە ئیعتباری ئەوەی كە تەنها كەركووك دەگرێتەوە، ئێستا سەرەڕای قەوارەكانی (تەوافوق) و (عێراقیە) و (سەدر) و( فەزیلە) زۆربەی پەرلەمانتارانی قەوارەی (ئیئتیلافی شیعە)ش لاگیری دەكەن، كە تەنگژەی كەركووك و دواتر خانەقین ئەو قەوارەیەی خستە بەردەم بژاردەیەكی قورس كە لەوانەیە ببێتە هۆی دووركەوتنەوەی لەگەڵ هاوپەیمانی كوردستانیدا، لە چوارچێوەی ئەوەی بە هاوپەیمانی چوار قۆڵی ناو زەد دەكرێ، سەرۆكی حكومەت نوری مالیكی ئەو بەرە سیاسییە فراوانەی ئیستغلال كرد كە بۆ زیندوو كردنەوەی دەستەواژەی (هێڵی شین) پێكهاتبوون، ئەو هێلەی كە هێلی قەدەغەكردنی فڕینی فرۆكەی عێراقی بوو لە بەشێكی ناوچە كوردییەكاندا هەر لەساڵی 1991 ەوە، بە ئیعتباری ئەوەی سنووری یاسایی هەرێمی كوردستان ئەو هێلەیە، كە ئەمەیش بەرامبەر (هێلی سەوز)ە، كە فڕینی فرۆكەی عێراق قەدەعە دەكرد لە پارێزگاكانی باشووری عێراق، رێك لەبەسرەو ناسریە و عەمارە، (هێلی شین) كە واشنتۆن پاش شەڕی كوێت بۆ ئەنجوومەنی ئاسایشی پێشنیار كرد بوو، رێی بەوە دەدا كە ناوچەیەكی نەوا بۆ هەرسێ پارێزگاكانی سلێمانی و هەولێر و دهۆك دروست بكرێ، بەڵام ئەو رێی پێنەدا كە ئەو جۆرە ناوچەیە لەپارێزگاكانی باشووری شیعیدا دروست بكرێن، كورد دان بەو سنوورە نانێ و لەبەرامبەردا تەئیكد لەسەر ئەو دەقە دەكات كە لە رەشنووسی دەستووری هەرێمدا هاتووە و سنووری هەرێمی بەو شێوەیەی دەستنیشانكردووە كە لەبەدرە و مەندەلی و خانەقین و قەزای كفری و كەلار و چەمچەماڵ دەستپێدەكات تادەگاتە قەزای شنگاڵ لەپارێزگای دهۆك، ئەوەی جێی سەرنجە لەو جیاوازییەی نێوان بەغداو هەردوولا تەئكید لەوە دەكەنەوە كە دەستوور دوا مەرجەعە بۆ ساغكردنەوەی ئەو مەسەلەیە، كورد پێی وایە ماددەی 140 چارەسەرێكی گونجاوە بۆ گێڕانەوەی ئەو شوێنە كوردییانەی كە تا ئێستا نەگەڕاونەتەوە سەر هەرێمی كوردستان، كەچی عەرەبی عێراق پێداگیری لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە گوایە ئەو ماددەیە تەنها كەركووك دەگرێتەوەو مەبەستیشی لەو پێداگیرییە بۆ ئەوەی كە فشارێك دژ بە كورد بەكاری بێنێ.
لە واقیعدا دەستووری عێراق بەتایبەتی ماددەی 140 ناكرێ بكرێتە دادڤان لەو تەسوییە مێژوویەدا، چونكە چەند كەڵێنێكی یاسایی و چەمكی تێدایە كە نەتوانراوە چارەسەر بكرێن.
مالیكی لەم دواییە گەوهەری كێشەی نێوان بەغداو هەولێری ئاشكرا كرد و لە دیدارێكی رۆژنامەوانیدا گوتی: دەوڵەت بەبێ دەسەڵاتێكی مەركەزی بونیاد نانرێ و شەراكەی سیاسی بەمانای ئەو ڤیتۆیە نایەت كە لایەنێك بەسەر لایەنێكی دیكەدا فەرزی بكات، بەكورتی ئەوەشی گوت: كە ئەو حكومەتێكی مەركەزی دەوێ كە لە هەرێمە فیدراڵیەكان بەهێزتر بێت، نەك بەپێچەوانەوە هەتا سەركردەیەكی حزبی دەعوە ئەم قسەیەی مالیكی بەو شێوەیە لێك دایەوە كە قسەیەكی دەستوورییە، بەبێ ئەوەی حیسابی ئەوە بكات كە ئەو لایەنە سیاسییانەی كە حكومەتی ئێستاو پێشتری عێراقیان دروستكرد و چەمكی (دەوڵەتی عێراقی فیدراڵ) یان چەسپاندن هەر ئەو كاتە لەدستنیشانكردنی شێوەی ئەم فیدراڵیەتەو جۆرەكەی و دیاریكردنی ئەركی مەركەزو هەرێم فەشەلیان هێنا.
دەستووری عێراق كە لەچەند شوێنێكدا باسی ئەركی حكومەتی ناوەندی و هەرێمە فیدراڵیەكەو هەروا ئەركی هاوبەشی هەردوولا دەكات، ئەوەی لەبیركردووە كە تەداخولێكی زۆر لەنێوان ئەو بڕگانەدا هەیە و ئەو ئەركانەشی بە وردی لەیەك جیانەكراونەتەوە، وەك بەرپرسیارێكی ئەمنی ناوخۆو ئایا دەكرێ هێزی ناوەند داخیلی هەرێم ببێ یان نا، ئەمە بێجگە لە مانەوەی رێسای (دەسەڵاتی فیدراڵی) بەهاریكاری ? بەهەماهەنگی یان بەراوێژكردن- لەگەڵ دەسەڵاتی هەرێم بەبێی راڤە كە دەستوور لەزۆر شوێندا باسی لێوە دەكات، چونكە ئەو دەستەواژەیە تائێستا شێوەی ئەو هاریكارییە دەستنیشان ناكات.
هەندێ دەقیش وەك ((حكومەتی فیدراڵ و حكومەتەكانی هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەكان بەیەكەوە هەڵدەستن بەنەخشەكێشان بۆ ستراتیژییە پێویستیەكان بۆ بەرەو پێشەوە بردنی سامانی نەوت و گاز)) ماددەی 109 و (بەڕێوەبردن و رێكخستنی گومرگەكان بەهەماهەنگی لەگەڵ حكومەتەكانی هەرێم و ئەو پارێزگایانەی كە لە هەرێمێك رێكنەخراون)) و ((نەخشە كێشانی سیاسەتی تەندروست گشتی بەهاوكاری لەگەڵ هەرێم و نەخشەكێشانی سیاسەتی فێركردن و پەروەردەیی گشتی بەراوێژكردن لەگەڵ هەرێم )) هەتا ماددەی 111ی دەستوور دەقێكی تێدایە كە دەڵێ: ((هەرشتێك كە لەدەسەڵاتی حەسری بۆ دەسەڵاتەكانی فیدراڵ دەقنووس نەكرابێت بەدەسەڵاتی هەرێم و ئەو پارێزگایانەی لە هەرێم رێك نەخراون دادەنرێت)).
ئەگەر بێت و ئەو ئەركە حەسریانەی دەسەڵاتی فیدراڵی كە لەماددەی 107ی دەستوور هاتووە ، ئەوەی پەیوندی بە ئەمنیەوە هەیە هەر ئەوەندەی تیایدا هاتووە كە دەڵێ: ((دانان و جێبەجێكردنی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی بە دامەزراندن و بەڕێوەبەردنی هێزە چەكدارەكانیشەوە، بۆ مەبەستی دابینكردنی پاراستن و دەستەبەركردنی ئارامی و ئاسایشی سەر سنوورەكانی عێراق و بەرگری لێكردنیان)) لەبەرامبەردا دەستوور دەسەڵاتی بە هەرێم داوەو ئەو دەسەڵاتەش لەماددەی 117 باسكراوە كە دەڵێ (حكومەتی هەرێم تایبەتمەندە بە هەموو پێداویستییەكانی بەرێوەبردنی هەرێم بە تایبەتیش دروستكردن و رێكخستنی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆی هەرێم وەك پۆلیس و ئاسایش و پاسەوانی هەرێم)).
ئەوەی تایبەتە بە هەرێمی كوردستانەوە، دەستوور دەڵێ: ((ئەو یاسایانەی لەساڵی 1992 بەولاوە لە هەرێمی كوردستان دانراون بەردەوام كاریان پێدەكرێت و هەموو بڕیارەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە بڕیارەكانی دادگاو گرێبەستەكانیشەوە ? كاریان پێدەكرێ مەگەر هەموار بكرێت یان هەڵبوەشێندرێتەوە بەپێی یاساكانی هەرێمی كوردستان لەلایەن لایەنی تایبەتمەندیەوە بە مەرجێ ناكۆك نەبێ لەگەڵ دەستووردا)) ماددەی 137یش ئەمەش تیشك دەخاتە سەر ئەو تەنگژەیەی كەرووبەڕووی دەستوور بۆتەوە. بێ شك ئەم دەقانە سەرەڕای ئەوەی كە لە ماددەی 140 و یاسای هەرێم و ئەو پارێزگایانەی كە لە هەرێمێكدا رێك نەخراون، دەقی یاسایین و زیاتر لە 80%ی گەلی عێراق دەنگی بۆ داوە، بۆیە كورد مافی خۆیەتی پێداگیری لەسەر جێبەجێكردنیان بكات لەسەر پاشینەی فراوانبوونی چوارچێوەی رێگرتن لە بەكارهێنانی دەقەكانی دەستوور و نەبوونی رۆڵی پەرلەمانی عێراق لە جێبەجێكردنی ئەو دەقانە بەشێوەیەكی پیشەیی و دادوەرانە و پەراوێزخستنی دەسەڵاتی دادگای دەستووری، تەنگژە كەڵەكەبووەكانی عێراق كە لە گەوهەردا هیچ پەیوەندییەكی بە ململانێ لەسەر دەستوور نییە و لایەنی مەعنیش نییە بە چارەسەركردنی ئەو جۆرە ناكۆكییە لە رێی میكانیزمی دەستوورییەوە.
پێكهێنانی (ئەنجومەنی سیاسی بۆ ئاسایشی نیشتمانی) و (ئەنجومەنی راپەڕاندن 3+1) كە توانیان دەست بەسەر زۆربەی دەسەڵاتەكانی پەرلەمانی عێراق بگرن ئاماژەیەكی ترە بۆ بێتوانایی میكانیزمی دەستووری لەبەردەم تەوافوقاتی سیاسی نێوان سوننە و شیعە و كورد. راستە ئەو دوو ئەنجومەنە توانیان عێراق لە چەند تەنگژەیەكی ترسناك رزگار بكەن، بەڵام تا ئێستا لە دۆزینەوەی دەرچەیەك بۆ دەرچوون لەو تەنگژانە فەشەلیان هێناوە، مەگەر لەوە سەركەوتووبێ كە ئەو ناكۆكییە میحوەرییانە بۆ ماوەیەك دوابخەن.
زۆر بە ئاسانی دەكرێ ئەوە بڵێین مالیكی كە هێزی سوپای عێراقی ناردە سەر خانەقین، ئەو شارەی كە لە رووی ئەمنییەوە جێگیرتر بوو لە شوێنەكانی دیكەی دیالا بۆ هێنانەدی سێ ئامانجی سەرەكی بوو:
1- كردنەوەی بەرەیەكی رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ كورد لە دەرەوەی شاری كەركووك، پاش پێداگیری كورد بە گێڕانەوەی كەركووك بۆ سەر هەرێمی كوردستان كە لەو رووەوە مالیكی خاڵی سازشی نەبوو بە كاری بێنێ، غەیرە خانەقین نەبێ.
ئەوەی دەكرێ ئاماژەی پێ بدرێ ئەوەیە مالیكی كاتێ سوپای عێراق بەشداری لە كردەوەی (ام الربیعین)ی كرد داوای نەكرد ئەو سوپایە داخیلی ئەو شوێنانە بێ كە بەدەست پێشمەرگەوە بوو. هەر چەندە هەندێكیان لە رووی ئەمنییەوە كێشەیان هەبوو.
2- تاقیكردنەوەی كاردانەوەی كورد دەربارەی ویستەكانی بە دامەزراندنی عێراقێكی مەركەزی بەهێز بۆ ئەوەی رێگر بێ لەبەردەم هەر هەوڵێكی جیابوونەوە و كەمكردنەوەی ئەو دەسەڵاتەی كە بەهەرێم دراوە، لەوانە بەكارهێنانی بەركەوتی كوردستان لە بودجە و هەروا باری هێزەكانی پێشمەرگە و پارەدان، بە تۆڕەكانی گەیاندن و گومرگ و وەبەرهێنان و دەرامەتی سروشتی و..تاد.
3- فراوانكردنی چوارچێوەی سیاسەتی (حافە الهاویە) كە لە دانوستانە ئاڵۆزەكانی لەگەڵ واشنتۆن بەكاری دێنێ، ئەویش لە رێی وروژاندنی هەندێ تەنگژەی ناوخۆ كاردانەوەی كورد بەپێی خوێندنەوەیەكی سیاسی بوو، دوور لە دروشمی نەتەوەیی كە بریتی بوون لە چەند بژاردەیەك:
1- كاراتركردنی داواكاری كورد لە ناو كەركووك و گێڕانەوەی بۆ سەر هەرێمی كوردستان.
2- شاڵاوێكی پرۆپاگەندە لەسەر حكومەتی بەغدا، بەتایبەتی دژ بە مالیكی و تۆمەتی زیندووكردنەوەی دیكتاتۆرییەت و ئەو شاڵاوەی كە ویستی لە خانەقین جێبەجێی بكات هەر وەك شاڵاوەكانی پێشتری بەعس شوبهێنرا.
3- توانای هەرەس هێنان بە حكومەتی مالیكی لە رێی هاوپەیمانییەك لەگەڵ ئەو لایەنانەی كە دژی مالیكین لە پەرلەماندا.
4- كشانەوە لە حكومەتی مالیكی و پرۆسە سیاسییەكە.
هاوكێشەكەی نێوان بەغدا و هەولێر لە خاڵی تەجازوباتی حزبی و سیاسی نزیكە (سوننە- شیعە) كە پێشتر دروشمی (بەرگری لە مەزهەب) و (پاراستنی تایفە) و (چەسپاندنی بەها چاكسازییەكان) و (مەزلومیەت) و (مافی بێ بەشەكانیان) بەكار دەهێنا و ئێستا (مافی نەتەوە) و (زەمانەتی یەكپارچەیی خاكی عێراق) و (ترس لە دیكتاتۆریەت و جیابوونەوە) و (كەركووك پیرۆزە) و (كەركووك عێراقێكی بچووكە) و (قوربانی بەخۆمان دەدەین بەڵام بەكەركووك نادەین) یان (كەركووك لەسەر لاشەكانمان بگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان) جێی ئەو خاڵانەی گرتۆتەوە.
هەر چەندە سیاسەتكارانی بەغدا و هەولێر هۆیەكانی راگەیاندن بەوە تۆمەتبار دەكەن كە گوایە پرۆپاگەندە بۆ ململانێیەكی ئەتنی لە وڵات دەكەن، بەڵام دەرچە سیاسییەكان، نەك لێكدانەوەی ئیعلامی هۆكاری راستەقینەن بۆ ئەوەی عێراق بخەنە لێواری ململانێیەكی خوێناوی نوێ.
ئەو رەوش و لێدوانانەی كە ساڵی 2003 رێیان خۆشكرد بۆ شەڕێكی تایفی، ئێستا هەر هەمان ئەو رەوش و لێدوانانەی كە گەورە بەرپرسانی بەغدا دەیكەن رێ بۆ ململانێیەكی ئەتنی خۆش دەكات، بەتایبەتی ئەگەر زانیمان لە دواسەردانەكەی سەرۆك بارزانی بۆ بەغدا پێنج لێژنە پێكهێنران بۆ چارەسەری تەنگژەكان، كە ئەگەر ئەو لیژنانانە نەگەنە چارەسەرێك ئەوا ئەگەری ئەو ž
