ئێستا دوو هۆكاربوونەتە هۆی ورووژاندنی ناكۆكی نێوان هێزی سیاسی و گەلەكییەكانی عێراقدا:
1- هەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنە ناوخۆییەكانی عێراق كەهۆكارێكی سەرەكی بوو بۆ دووبارە سەرهەڵدانەوەی ناكۆكی نێوان پێكهاتە عێراقییەكان(كورد و عەرەب و توركمان و كلدۆ ئاشووری)، كە ئەمجارە ناكۆكییەكە دەربارەی چۆنییەتی ئەنجامدانی ئەو هەڵبژاردنەیە لە كەركووكدا.
لە راستیدا كێشەی كەركووك گرێی گرێكوێرەكانی عێراقی نوێیە و وا هەست دەكرێ كە نەتەوەیەكگرتووەكانیش توانای ئەوەی نییە چارەسەرێكی خێرای بۆ بدۆزێتەوە.
پێنچ مانگە عێراقییەكان ئەم فایلەیان بە نەتەوە یەكگرتووەكان سپاردووە بۆ ئەوەی چارەسەرێكی بۆ بدۆزێتەوە بەشێوەیەك كە هەموولایەك پێی رازی بن.
2- ئەو راپۆتە هەڵسەنگاندنە ناپێگیریەی كە نوێنەری تایبەتی سكرتێری گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان لە عێراق ستیڤان دیمستۆرا پێشكەشی حكومەتی عێراقی كردووە، كە تیایدا هەندێ پێشنیاری ناپێگیری تێدایە سەبارەت بە چۆنیەتی چارەسەركردنی سنوورە ناوخۆییەكانی چوار ناوچەی عێراق و گرێی كەركووكیشی بۆ كاتێكی تر دواخستووە.
پێشنیارەكانی قۆناغی یەكەمی دیمستۆرا بەوە كۆتایی هات كە هەردوو قەزای ئاكرێ و مەخموور كە سەر بە پارێزگای مووسڵن بدرێتە هەرێمی كوردستان.
بیانووی راپۆرتەكە ئەوەیە كە ئاكرێ هەر لە سەرەتای ساڵی 1991 وە لەلایەن پارێزگای دهۆكەوە بەرێوەدەچێت و دەكەوێتە سەرووی هێڵی سەوز كە بەكردەوە هەرێمی كوردستان لە ئیدارەی حكومەتی عێراق جیا دەكاتەوە.
بەشێوەیەكی روونتر ئاكرێ یەكێكە لەو قەزایانەی كە دەكەونە ژێر ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستان(بەپێی ماددەی 53 لە یاسای بەرێوەبردنی دەوڵەت لە قۆناغی گواستنەوەدا كە لە دەستووری عێراقدا خراوەتە ناو ماددی 143 و زۆربەی هەرە زۆری دانیشتوانی كوردن) بۆیە بەپێی ئەو دوومادەیە پێویستی بەوە نەكرد گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی لە ریزبەندی ئیداری ئێستایدا بكرێ، ئەمە ئەگەر ئیدارەكەی بەشێوەیەكی فەرمی لە سنووری پارێزگای مووسڵ بۆ سنووری پارێزگای دهۆك بگوزارابایەوە، ئەمما بیانووەكانی دیمستۆرا سەبارەت بە قەزای مەخموور ئەوە بوو كە ئەم قەزایە هەر لە ساڵی 1932 وە سەر بە پارێزگای هەولێرەو لە ساڵی 1991 یش خراوەتە سەر پارێزگای مووسڵ، كاتێ ئەو هێڵە سەوزە دروست كرا بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان لە ئیدارەی حكومەتی عێراق جیابكرێتەوە.
هەر لەبەر ئەم هۆیەش بوو قەزای مەخموور لە دەرەوەی ئەو قەزایانە مایەوە كە لە 19 ی ئاداری 2003 لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بەرێوەدەچوون، ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە هیچ سیستەم و بڕیار و یاسایەك لە ئارادانییە سەبارەت بە گواستنەوەی ئەو قەزایە لە پارێزگای هەولێرەوە بۆ پارێزگای مووسڵ.
لەلایەكی دیكەدا دیمستۆرا پێشنیاری ئەوە دەكات كە مەندەلی بخرێتە سەر پارێزگای دیالا و حەمەدانیەش بۆ پارێزگای مووسڵ، بە بیانووی ئەوەی كە پارێزگای مووسڵ لە ساڵی 1932 وە ئیدارەی ئەو قەزایەی لە دەستە.
قەزای حەمدانییەش لە دەرەوەی ئەو قەزایانە بوو كە لە 19ی ئاداری 2003 وە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بەڕێوەدەچوون.
ئەم قەزایە پەیوەندییەكی ئیداری و ئابووری بە هێزی هەیە لەگەڵ مووسڵدا، كە لە رووی مێژووەوە لە چەند شارۆچكەیەكی گەورەی مەسیحی و ژمارەیەك گوندی كوردی شەبەك و عەرەب (بەتایبەتی لە ناحیەی نەمرود) پێكهاتووە.
پێشنیارەكە دەڵێ: بەرزبوونەوەی رادەی توندوتیژی پاش ئاداری 2007 لەم قەزایەدا كاریگەری خۆی هەبوو لە بژاردەی ئیداری كۆمەڵگە لاوازەكان لەو ناوچەیەدا، باری ئەمنی قورسی عێراقیش راستەوخۆ ئەویش كاریگەری خۆی هەبوو لەسەر پێكهاتەی دانیشتووانی ئەو قەزایە، ژمارەیەكی زۆری مەسیحی و شەبەك كەلە شوێنەكانی دیكە كۆچیان پێكرابوو و روویان لەو قەزایە كردەوە.
بەپێی ئەو شیكردنەوەیە، لەوانەیە حكومەتی عێراق ئارەزووی ئەوەی هەبێ كە بەردەوام بێ لە ئیدارەكردنی ئەو قەزایە لە چوارچێوەی پارێزگای مووسڵدا.
راپۆرتەكە ئاماژەش بەوە دەكات كە زۆربەی دانیشتوانی ناحیەی قەراجی سەر بە قەزای مەخموور عەرەبن، ئەوانە دژی ئەوەن كە ناحیەكەیان بەشێوەیەكی فەرمییەوە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بەڕێوەبچێت.
بەپێی ئەو شیكردنەوەیەش، لەوانەیە حكومەتی عێراق ئارەزووی ئەوەی هەبێ دووبارە مەخموور بگەڕێنێتەوە سەر هەولێر ئەمە بێجگە لە ناحیەی قەراج كەلە وانەیە وا باشتر بێ بخرێتە سەر قەزایەكی نزیك یان پارێزگایەكی هاوسنووری خۆی.
سەبارەت بە ناحیەی مەندەلی بە قەزای بلدروزی سەر بە پارێزگای دیالاش كە زۆبەی دانیشتوانی كوردی فەیلین، بیانووی راپۆرتەكە بە دانی ئەو ناحیەیە بە پارێزگای دیالا ئەوەیە كە مەندەلی یەكێكە لە قەزا سەرەتاییەكانی عێراق، بەڵام بەپێی مەرسومێكی كۆماری كەلە ساڵی 1987 دەرچووە خراوەتە سەر قەزای بلدروز و هەمیشەش بەشێك بووە لە پارێزگای دیالا، هەر لە ساڵی 1932 وە سیاسەتی دەوڵەت لە هەفتاكاندا دەركردنی كوردی فەیلی و پێكهاتەی تر بوو لە مەندەلی، پاش ئەویش واتە لە هەشتاكاندا حكومەتی بەغدا چەند بڕیارێكی دەركرد كە پەیوەست بوون بە شەڕی عێراق و ئێرانەوە و بەپێی ئەو بڕیارانەش دانیشتوانی ناوچە سنوورییەكان بۆ دەرەوەی مەندەلی گوازرانەوە كە ئەمەیش بووە هۆی كۆچپێكردنی ژمارەیەكی زۆری كوردی فەیلی و نزمبوونەوەی ژمارەی دانیشتوان.
ژمارەیەك هۆكار بوونە هۆی ئەوەی كە ئەو كوردە فەیلیانە نەگەڕێنەوە بۆ زێدی خۆیان، لەوانە:
1- دوا كەوتنی ناوچەكە لە رووی پەرەپێدانەوە
2- چالاكییە سەربازییەكان
3- سەركوتكردن و هەڕەشەكردن
4- دیاردەی تیرۆر
5- كەمی ئاو
6- پشتگوێ خستنی لە رووی ئیدارییەوە.
بۆیە پێشنیارەكە وای پێ باشە كە چۆن هەر لەكۆنەوە ئەو ناحیەیە سەر بە دیالا بووە، هەرواش بمێنێتەوە، بێ شك راپۆرتەكە هەنگاوێكە لە چوارچێوەیەكی راست ، بەڵام لە هەمان كاتدا بێ كەموكوڕی نییەو خاڵە لاوازەكانیشی زۆرن:
1- دیمستۆرا لەو پێشنیارانەیدا نە پشتی بە پێوەری هەڵبژاردنەكانی 2005 بەستووە و نە بە پێوەری ریفراندۆم، لە كاتێكدا كە هیچ حیسابی بۆ ئەو ژمارە كوردەی كە لە مەندەلیدا هەیە نەكردووە، كەچی حیسابی بۆ چەند گوندێكی عەرەبی قەراج كردووە، بە هەمان شێوەش سەبارەت بە قەزای حەمدانییە كە ژمارەی كورد و مەسیحی تیایدایە لە ژمارەی عەرەب زیاترە و دەشیانەوێ ناوچەكەیان بخرێتە سەر هەرێمی كوردستانەوە.
2- مەسەلەی ئاكرێ بەپێی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق و هەروا بەپێی دەستوور براوەتەوە و پێویستی بەوە نەدەكرد دیمستۆرا خۆی خەریكی مەسەلەیەكی براوەی وا بكات.
لە ماددەی 53 یاسای بەرێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە دا هاتووە كە دان بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەنرێ كە حكومەتی فەرمی ئەو خاكانەیە كە تا(19ی ئاداری2003 پارێزگاكانی دهۆك و هەولێر و سلێمانی و كەركووك و دیالا و نەینەوا لەلایەن ئەو حكومەتەوە بەڕێوەدەبرا.
3- نەتەوە یەكگرتووەكان دەسەڵاتی جێبەجێ كردنی ئەو پێشنیارەی دیمستۆرای نییە، بۆیە ئەو پێشنیارانە دەبنە بابەتی تەجازوباتی سیاسی و پروپاگەندەكردن لە هەڵبژاردنەكاندا.
4- تەنیا حكومەتی عێراق ئەو بەرپرسیاریەتییە سەروەرییەی هەیە كە بتوانێ بە هۆیەوە بڕیارێك دەربارەی ئەم كردەیە و ئەو مەنهەجییەتە وەرگرێ بۆ چارەسەر كردنی ئەو سنوورە ناوخۆییانەی كە كێشەیان لەسەرە، كە ئەمەیش بارگرانییەكەی حكومەتی عێراق زیاتر دەكات، بەتایبەتی ئەگەر زانیمان ئەو حكومەتە توانای دۆزینەوەی چارەسەری نییە ئەگەر ئەو توانایەی هەبووایە بەر لە دوو ساڵ چارەسەری دەكرد، بەتایبەتی لایەنە ناكۆكەكان قورسایی خۆیان لە پرۆسەی سیاسیدا هەیە.
5- نێردراوی سكرتێری گشتی خۆی بەوە ماندوو نەكردووە تا رای خەڵكی ئەو ناوچەیە وەرگرێ كە ئەمەیش لەوانەیە گرژییەكە توندتر بكات.
6- دەكرا راپۆرتەكە خۆی لە هەڵسوكەوتی حكومەتی بەعسی بپارێزێ، ئەوەی زانراوە ئەو هەڵسووكەوتە بەشێوەیەكی مەنهەجی و رێكخراو بەڕێوەدەچوو و خزمەتی سیاسەتی ئەتنی و تایفییەكەی بەعسی دەكرد.
7- وا باش بوو نێردراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بەر لە هەموو شتێك پێشنیارەكەی لەسەر كەركووك بوایە، بە حیسابی ئەوەی كە دایكی كێشەكانە، بڕیاریش وابوو هەر لەم رۆژانەدا لەگەڵ ئەو راپۆرتەیدا پێشنیار سەبارەت بەماددەی 140پێشكەش بكات.
كورد ئەو پەڕی نەرمی سەبارەت بەو ماددەیە نواند و پێشوازییان لە پێشنیارە بەراییەكانی دیمستۆرا كرد و ئامادەباش بوو بۆ شەش مانگی تریش ماوەكە درێژ بكاتەوە.
عێراقییەكان باش دەزانن كە دواخستنی ئەو ماددەیە دواخستنی ناكۆكییەكانە و هیچ لایەنێكیش نازانێ ئەو ناكۆكییە چۆن لەلایەن كورد و عەرەب و توركمانەوە بەڕێوە دەچێ، ئەمە لە كاتێكدا دواخستنی مەسەلەیەكی هەستیار و درێژخایەنی وا رێ بۆ وڵاتانی ئەقلیم (توركیا وەك نموونە) خۆش دەكات، بۆ دەستێوەردان، ئەوەی ئێستا زۆر روون و ئاشكرایە كە ئەم ناكۆكییەی هێزە سیاسییەكانی عێراق سەبارەت بە كەركووكەوە كار دەكاتە سەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنە ناوخۆییەكانی عێراق، توركمان داوای دابەشكردنی كەركووك دەكەن بۆ چوار ناوچەی هەڵبژاردن.
لەكاتێكدا كورد ئەم داوایە رەتدەكەنەوە و پێیان وایە كە ئەم پێشنیارە نەك هەر دەستووری نییە، بەڵكو نیازەكەی ئاڵۆز كردنی كێشەكەیە بۆ ئەوەی بۆ ماوەیەكی تریش هەر وەكو خۆی بمێنێتەوە.
كورد پێیوایە ئەگەر پەرلەمانی عێراق رەزامەندی لەسەر دابەشكردنی كەركووك بۆ چوار ناوچەی هەڵبژاردن (كورد، عەرەب، توركمان، مەسیحی) بدات، ئەوە ئەویش داوای دابەشكردنی بەغدا و موسڵ و دیالا بە هەمان شێوە دەكات بۆ ئەوەی هیچ پێكهاتەیەك بەسەر پێكهاتەیەكی دیكە زاڵ نەبێ لەو پارێزگایانەی كە كوردییان لێ نیشتەجێیە.
وا باش بوو نەتەوە یەكگرتووەكان فایلی كەركووك و گشت ئەو ناوچانەی كە جێی ناكۆكین و زیاتر لە پێنج مانگە لە بەردەستدایە یەكلا بكاتەوە تا عێراقییەكان بە ئارامی بەشداری لە هەڵبژاردنەكەدا بكەن.
هەروا وا بڕیاربوو راپرسی لە كۆتایی 2007 بۆ دیاریكردنی چارەنووسی كەركووك ئەنجام بدرێ، بەڵام بۆ شەش مانگ دوا خرایەوە، ئەمیش بۆ ئەوە بوو كە دەرفەتی زیاتر بە نەتەوە یەكگرتووەكان بدرێ و كێشەكە بێ زیان چارەسەر بكات.
بێ توانایی عێراق لە چارەسەركردنی كێشەكە ئاماژە بە چاودێران دەدەن كە عێراق توانای ئەوەی نییە پرۆسەی سیاسی و دەستووری بگەیەنێتە بارێك كە كەركووكییەكان پێ دڵنیا بكاتەوە، وا دیارە تا ئێستا هەندێ لە عێراقییەكان توانای خۆ رزگاكردنیان نییە لە هەندێ پاشماوەی رژێمی پێشوو، وەك سیاسەتی تەعریب و جیاوازی ئەتنی.
ئەوەی سەرنجڕاكێشە، سەرەڕای ئەوەی كە لە عێراقدا روودەدات، عێراقییەكان بیر لە دۆزینەوەی پەیمانێكی كۆمەڵایەتی و سیاسی ناكەن.
كورد كە زۆربەی دانیشتووانی كەركووك پێك دەهێنن، پێویستە لە هەوڵی ئەوەدا بن كە باوەڕ بە پێكهاتەكانی دیكە بێنن بۆ ئەنجامدانی پەیمانێكی نوێی كۆمەڵایەتی و سیاسی، ئەوەی پێویستە بگوترێ لایەنە سیاسییەكانی كورد 26 كورسیان لە كۆی 41 كورسی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووكیان لەدەستە و توانیان لەم دواییەدا باوەڕ بە عەرەب و توركمان بێنن و بگەڕێنەوە ناو ئەو ئەنجوومەن.
هەندێ كەس پێیوایە كە پێویستە كورد رابردوو و ئەو كارەساتانەی كە رژێمی عێراق بەسەریهێناوە لە بیر خۆی بباتەوە، ئەو كارەساتانە بەسەر پێكهاتەكانی دیكەش هاتووە و پێویستە هەموو لایەك لەوە تێبگەن كە ئێستا لە قۆناخێكی نوێدان و ئەو قۆناخەش ئیستیقاقاتی كۆمەڵایەتی و دەستووری خۆی هەیە.
لەسەر توركمانەكانیش كە دەیانەوێ پشت بە رێژەی 32%ی كورسییەكانی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك ببەستن، گرەو لەسەر تەجازوباتی ئەقلیمی نەكەن و باوەڕ بەوە بێنن كە عێراقین و كەسیش نایانپارێزێ غەیری كورد نەبێ. ئەوەی تێبینی دەكرێ توركمان داوای 4%ی كورسییەكان بۆ كلدۆ ئاشوورییەكان دەكەن، لە كاتێكدا ئەم پێكهاتەیە لە رووی مێژووییەوە كۆنترن.
هەروا هەندێ لە توركمانەكان پێیان وایە كە بەشێكن لەمێژووی سیاسی و كۆمەڵایەتی توركیا، كە ئەمەیش یەكێكە لەو هۆكارانەی كە نابنە هۆی گەیشتن بە چارەسەرییەك سەربارەت بە كەركووكەوە.
كورد هەڵەی كرد كاتێ رازی بوو بەدواخستنی ماددەی 140بۆ شەش مانگ، زۆربەی چاودێرانیش پێیان وایە كە ئەو رازیبوونەی كورد بە هۆی فشاری ئەمەریكا و باری ناسروشتی عێراق بوو.
نابێ ئێستا داخی بۆ بكێشین، بەڵكو هەوڵی ئەوە بدەین كە بەدوای شێوازێكی نوێی لەیەك گەیشتن بگەڕێین نێوان خۆمان و پێكهاتەكانی تری كەركووكدا (عەرەب و توركمان و كلدۆ ئاشوور).
هەندێ لەو پێكهاتانە كۆكن لەسەر ئەوەی كە كورد زۆربەی دانیشتوانی كەركووك پێكدەهێنن، هەر لەبەر ئەم هۆیەش نایانەوێ ریفراندۆم ئەنجام بدرێ كە بە مەسەلەیەكی یاسایی و سروشتی دادەنرێ و مافی كوردیشە داوای ئەنجامدانی بكات، ماددەی 140 ماددەیەكی دەستوورییە، ئەمڕۆ یان سبەی هەر دەبێ جێبەجێ بكرێ، بەڵام گرنگ ئەو میكانیزمەیە كە لە جێبەجێكردنیدا پەیڕەو دەكرێ، بۆ جێبەجێكردنیشی تا ئێستا كورد قوربانییەكی زۆری داوە، هەر مەسەلەی دوا خستنەكە خۆی لە خۆیدا جۆرە قوربانیدانێك بوو، چونكە باش دەزانرا كە ئەو دواخستنە لە رووی یاساییەوە لەلایەن هەندێ لایەن ئیستغلال دەكرێ، وەك ئەوەی كە ئێستا دەیڵێین گوایە ئەو ماددەیە كۆتایی پێهاتووە.
ئێستا وتووێژەكانی هەردوو لایەنی عێراق و ئەمەریكی لەسەر رێككەوتنە ستراتیژییەكەی نێوان هەردوولادا گەیشتۆتە قۆناغێكی ترەوە كە پێویستە لایەنی كوردی:
1- هەوڵی ئەوە بدات كە ئەو گیروگرفتە بخاتە س