وا دیارە ئاراستە نوێیەكەی سیاسەتی ئێران بەرامبەر بە سوپای مەهدی و رەوتی سەدر بەگشتی خواحافیزیكردن بێت لە ساڵانی هاوپەیمانێتی و هەنگاوێكیش بێت بەرەو تەڵاقدانێكی كاسۆلیكی نێوان هەردوولا.
ئێستا مەرجەعە ئایینی و سیاسییەكانی ئێران كارتە كۆنەكانیان دژ بە موقتەدا سەدر دەرهێناوە، هەر لە كوشتنی سەید عەبدولمەجید ئەلخوئی (ساڵی 2003) تا كوژرانی (7)ئێرانی لە رووداوەكانی كەربەلا ( ئابی 2007) و دوالێدوانەكانی موقتەدا بۆ كەناڵی (ئەلجەزیرە) كە رەخنەی نەك هەر لە سیاسەتی ئێران گرتبوو، بەڵكو لە رەهبەری كۆماریش، ئەمە سەرەڕای شەڕەكانی ئەم دواییەی بەسرە و بۆردومانكردنی ناوچەی سەوز لە بەغدا.
لە ماوەی پێنج ساڵی رابردوودا، هەڵوێستی ئێران بەرامبەر بە رەوتی سەدر شێوەی پلە داری وەرگرتبوو، هەر لە پشتگیریكردن لە هەڵوێستی موقتەدا دژ بە ئەمەریكییەكان و پاشان خۆ دوورخستنەوەی لە سوپای مەهدی و ئێستاش لە خودی موقتەدا.
ئەوانەی بڕێك شارەزاییان لە سیاسەتی فرە ئاراستە و بوونی چەند مەڵبەندێكی بڕیاری ئێران هەبێ، ئەم ئاراستە نوێیەی ئێران بەشتێكی نامۆ نازانن، لە راستیدا چەند هۆكارێك هەن كە وایان لە ئێران كرد ئەو ئاراستە نوێیە بگرێتەبەر گەورەترین رەوتی سیاسی، نەك هەر لە شەقامی شیعی عێراقیدا، بەڵكو لە شەقامەگشتییەكەی عێراقدا.
كەواتە چی روویدا و چۆنیش؟
مەرجەعە ئایینی و سیاسییەكانی ئێران وایان لە رەوتی سەدر كرد كە بەشداری لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا بكات، پاش ئەوەی كە بە تەواوی دژی بوو، ئەو رەوتەش هەر بە فەرمانی ئێران چووە ناو قەوارەی ئیئتلافی یەكگرتوو وەك لایەنێكی سیاسی بەهێز و توانی 30 كورسی پەرلەمانی عێراق و 5 وەزیر وەدەست بێنێ، بەڵام ئەوەندەی پێ نەچوو سەدرییەكان دژ بە ئاراستەی حكومەتی مالیكی جولانەوە، بەتایبەتی لە كێشەی نوێكردنەوەی كاری هێزە فرە ڕەگەزەكان لە عێراقدا، كە ئەمەیش بووە هۆی ئەوەی كە وەزیرە سەدرییەكان لە حكومەت بكشێنەوە و بەمەیش رەوتەكە خواحافیزی لەو هاوپەیمانێتیە بەهێزە كرد كە لەگەڵ مالیكیدا هەیبوو و بوو بە دژی. ئەم هەڵوێستەی رەوتی سەدر دژ بە حكومەت رەنگدانەوەی خۆی هەبوو و لەسەر پەیوەندییەكانیدا لەگەڵ ئەنجوومەنی باڵا، كە لە بنەڕەتدا تۆكمە نەبوو و بەمەیش ململانێیەكی توند نێوان ئەنجوومەنی باڵا و رەوتی سەدر دروستبوو بۆ وەدیهێنانی دەسەڵاتی زیاتر لە پارێزگاكانی باشوور، بەتایبەتی لە شاری بەسرەدا، كە ئەمەیش بووە هۆی بەرپابوونی شەڕەكانی ئەم دواییەی بەسرە و پرۆشكی شەڕەكەشی گەیشتە بەغدای پایەتەخت، رێك شاری سەدر كە لەلایەن هێزە عێراقی و ئەمەریكییەكانەوە گەمارۆ دراو ئامانجی راگەیەندراوی هەڵمەتەكەی مالیكی و ئەمەركییەكانیش بێ چەك كردنی سوپای مەهدی و سەپاندنی یاسابوو.
لەوانەیە كێشە ژێرخانییەكەی رەوتی سەدر یەكێك بێ لەو هۆكارانەی كەبوونە هۆی تێكچوونی پەیوەندییەكانی، نەك هەر لەگەڵ هاوچاوەكانیدا، بەڵكو لەگەڵ هاوپەیمانەكانی خۆیشی.
بەقسەی چاودێران گردبوونە بەرەڵڵاییەكەی رەوتی سەدر و چەكدارانی سوپای مەهدی رێی بۆ چەند لایەنێكی سیاسی خۆشكرد كە دەست بخەنە ناو رەوتەكە، تاوای لێهات ئەستەم بێ بۆ موقتەدا كە بتوانێ دەستی بەسەردا بگرێت و ببێتە تەنیا رابەر.
رووداوە خوێناویەكەی سامەرا و تەقاندنەوەی مەزاری هەر دوو ئیمام وای لە سوپای مەهدی كرد دەست بە شەڕێكی تۆڵەسەندنەوە بكات، ئەو شەڕەی كە بوو بە پێشەكییەك بۆ شەڕێكی تایفی خوێناوی وەك ئەوەی كە رێكخراوی قاعیدە دەیویست كە تەڕ و وشكی پێكەوە سووتاند، كوشتن لەسەر پێناسە، بڵاوبوونەوەی تەرمی نەناسراو لە شەقامەكانی بەغدا و كۆچكردنی زۆرەملێ بوون بە دیاردەی رۆژانە و رۆژبەرۆژیش مەترسییەكان لەسەر ژیان و ناموس گەورە دەبوونەوە و تا كار گەیشتە ئەوەی كە ژمارە كۆچپێكراوەكان لەسەر بنچینەی تایفی گەیشتە دوو ملیۆن و نیو عێراقی لە ناو عێراقدا و هەمان ژمارەش لە وڵاتانی دراوسێدا، كردەوەی هەندێ لەسەركردەكانی سوپای مەهدی وای لە رەوتی سەدر كرد راستگۆییە نیشتمانییەكەی پێشانی لەدەست بدات و سیاسەتی ئێرانیش تووشی جۆرە ئیحراجییەتێك بكات.
ئێران هەر زوو فشاری خستەسەر باوكی رۆحی موقتەدا، واتە مەرجەعی بەناوبانگ كازم ئەلحائیری و بە هەموو لایەكیش هەوڵیان دا رەوتەكە بگەڕێننەوە سەر هەڵوێستی جارانی خۆی، موقتەدا خۆی لە هەندێ سەركردەی ناو سوپای مەهدی دوورخستەوە، وەك حەسەن سالم و ئەبو درع، كاتێ ئەو هەوڵانەی سەری نەگرتەوە، مەجبوور بوو بڕیاری راگرتنی كاری سوپای مەهدی رابگەیەنێ، بۆ ئەوەی دووبارە رێكی بخاتەوە.
شەڕەكانی ئەم دواییە كار و هەڵوێستی رەوتی سەدری ئاڵۆزتر كرد، ئەمڕۆ رەوتەكە هەر چەند جەماوەرییەكی زۆری هەیە، بەڵام توانای ئەوەی نەماوە كە سوپای مەهدی و چەكەكانی بهێڵێتەوە، بەتایبەتی پاش بڕیاری ئەنجوومەنی سیاسی ئەمنی نیشتمانی و ئاژانسی سەر بەخۆی هەڵبژاردنەكان بە هەڵوەشاندنەوەی میلیشیات وەك مەرجێكی بنەڕەتی بۆ بەشداربوون لە هەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنی پارێزگاكاندا.
ژمارەیەك لە بەرپرسانی عێراق پێیان وایە ئەگەر رەوتی سەدر بیەوێ وەك هێزێكی سیاسی كاریگەر لە ناوەوە و دەرەوەی پرۆسەی سیاسیدا بمێنێتەوە، پێویستە بە قسەی سەرۆك كۆمار و سەرۆك وەزیران بكات بە هەڵوەشاندنەوەی سوپای مەهدی یان چەككردنەوەی .
مان و نەمانی سوپای مەهدی كار ناكاتە سەر سروشتی پەیوەندییە ئاڵۆزەكانی ئێستای نێوان ئێران و رەوتی سەدر كە خۆی لە هەڵوێستی توندی ئێران بەرامبەر ئەو رەوتە دەبینێتەوە.
كاتێ موقتەدا سەدر لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ كەناڵی (ئەلجەزیرە) سەبارەت بە رابەری باڵای ئێران ئایەتوڵڵا عەلی خامنائی گوتی:(ئامۆژگاریم كرد كە دەست لەكاروباری عێراق وەرنەدات) هەردوو وشەكە ئێرانییەكانی لێ نیگەران كرد.
موحسینی رەزائی فەرماندەی پێشوو سوپای پاسداران و راوێژكاری ئێستای خامنائی هەر پاش ئەو چاوپێكەوتنە هێرشێكی توندی بردە سەر موقتەدا و تۆمەتی ئەوەی دایە پاڵ كە قسەی نابەجێی بەرامبەر بە رابەری باڵا گوتووە و ئەو قسەیەشی هەمان قسەی ئەمەریكییەكانە كە ئێران بە دەستێوەردان لە عێراق تۆمەتبار دەكات.
میدیاكانی ئێرانیش بەهەمان شێوە هێرشیان كردە سەر موقتەدا و تۆمەتی كوشتنی 7 هاووڵاتی ئێرانیان خستە ئەستۆی سوپای مەهدی.
هەر لەسەر ئەو بنچینەیەش وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران محەمەد عەلی حوسێنی لە كاتی بەڕێوەچوونی كردەی سەربازی دژ بە سوپای مەهدی تەئكیدی لەوەكردەوە كە ئەم هێرشەی حكومەتی مالیكی بۆسەر میلیشیات كارێكی یاساییە كە ئامانجەكەی سەپاندنی یاسا و سەقامگیرییە.
پاش بۆمبارانكردنەكەی سوپای مەهدیش بۆ ناوچەی سەوز كە تەلارەكانی حكومەت و پەرلەمان و باڵیۆزخانەی ئەمەریكای لێیە ئێران بە تووندی ئەم كارەی ئیدانەكرد.
ئەوەی زۆر مەسەلەكەی موقتەدا سەدری سەختتر كردبێ ئەوەیە كە خانەوادەی مەرجەعی باڵای پێشووی شیعە ئەبولقاسم ئەلخۆئی سكاڵایەكی قەزائیان دژ بە موقتەدا داوەتە ئەنجوومەنی زاناكانی ئێران سەبارەت بە كوشتنی سەید مەجید ئەلخۆئی لە نیسانی 2003لە نەجەف.
ئەمانە گشتیان ئەوە دەسەلمێنن كە ئێران خەریكە خۆی لە رەوتی سەدر دادەبڕێنێ و ئەمەریكاش سەرەڕای بەشداری لە كردە سەربازییەكەی شاری سەدر خۆی لێ نزیك دەكاتەوە، هۆی ئەمەیش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە وەزارەتی بەرگریی ئەمەریكا سوپای مەهدی بە مەترسییەكی گەورە دەزانێ لەسەر ئاسایشیی عێراقدا، چونكە بەپێی دیدی خۆی توانای ئەوەی هەیە جێی رێكخراوی قاعیدە بگرێتەوە كە سەرچاوەیەكی هەڕەشەدارە بۆ سەر هێزەكانی ئەمەریكا، ئەمە سەرەڕای ئەو ئاگر بەستەی كە موقتەدا رایگەیاند و بوو بە هۆی چاكبوونەوەی باری ئەمنی وڵات.
لەم دواییەدا و پاش رووداوەكانی بەسرە نیمچە وتووێژێكی رانەگەیاندراو لە نێوان ئیدارەی ئەمەریكا و رەوتی سەدر بەڕێوەدەچێ، تا كار گەیشتە ئەوەی ژەنڕاڵ پترایۆس فەرماندەی هێزەكانی ئەمەریكا لە عێراق داوا لە حكومەتی عێراق بكات وتووێژ لەگەڵ ئەو رەوتە دا بكات و هانیبدات تێكەڵی پرۆسە سیاسییەكە بێ بە ئیعتیباری ئەوەی بزوتنەوەیەكی سیاسی شەرعییە.
رۆبەرت گێتسی وەزیری بەرگریش هەر پاش ئەو لێدوانەی ژەنڕاڵ پترایۆس تەئكیدی لەوە كردەوە كە نابێ بە هیچ شێوەیەك وەك دوژمن مامەڵە لەگەڵ موقتەدا بكرێ ئەگەر بێتوو تێكەڵی پرۆسە سیاسییەكە بێ.
هەر لەو رووەوەش بەڕێوەبەری نووسینگەی عێراق لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا ریچارد شمیرر رەتی ئەوەی كردەوە كە رەوتی سەدر بە حزبوڵڵای لوبنانی بشوبهێنرێ، چونكە رێكخراوێكی تیرۆریستی نییە.
ئەم بایەخەی ئەمەریكا بەرەوتی سەدر هاوكاتە لەگەڵ راسپاردەكانی كۆمەڵەی تەنگژە نێودەوڵەتییەكان كە لە دوا لێكۆڵیینەوەیدا لەسەر رەوتی سەدر ئامۆژگاری ئەمەریكا و عێراقی بەوە كردبوو كە رادەیەك بۆ كردە سەربازییەكانیان دژ بەو رەوتە دابنێن و بواری ئەوەی بدەنێ كە كاری سیاسی خۆی بكات و كردەی سەربازگێڕی لە ناو هێزەكانی رابوون رابگرن كە ئەمەریكا دژ بە سوپای مەهدی بەكاریان دێنێ و لە جیاتی ئەمە تەركیز بكرێتە سەر بونیادنانی هێزێكی ئەمنی بێ لایەن كە تیایدا جێی سوپای مەهدیش ببێتەوە.
ئێستا رەوتی سەدر لە بارێكدایە كە كەس حەسادەتی پێ نابات، چونكە چەككردنەوەی لەوانەیە ببێتە هۆی لاوازكردنی رۆڵە سیاسییەكەی لە چاو هێزە سیاسییەكانی تردا كە هاوچاوی ئەون و هەر زوو لاگیری بڕیارەكەی ئەنجوومەنی سیاسییان كرد بە نەهێشتنی میلیشیات، لە هەمووی ترسناكتر ئەوەیە موقتەدا جێبەجێكردنی ئەو بریارەی بە رەزامەندی مەرجەعیاتی بەندكردووە كە ئەویش لەوانەیە مەرجەعیات بكاتە چەند بەشێك بەتایبەتی هەندێ كەس پێیان وایە ئایەتوڵڵا سیستانی لەسەر ئەم بڕیارە رازی نابێ و هەندێكی تریش پێیان وایە رەزامەندی لەسەر دەدات، ئەمە لە كاتێكدا بەشێكی تر پێیان وایە مەرجەعیاتی ئێران بەمە رازی نابن، بەتایبەتی ئەگەر زانیمان تاران رۆڵێكی بەرچاوی بینی لە راگەیاندنی ئاگر بەست لەلایەن موقتەدا سەدرەوە، بەمەیش ئەو مافەی دەدرێتێ كە بەشداری لە وەرگرتنی هەر هەڵسوكەوتێك بكات كە پەیوەندی بەو رەوتەوە هەبێ و چاوەڕوانیش دەكرێ لە كایەی چوارەمی چاوەڕوانكراوی توێژی ئەمەریكا- ئێران ئەو خاڵە یەكێك لەو خاڵانە بێ كە باسیان لێوە بكرێ و بڕیاریش وابێ كە سوپای مەهدی بێتە هەڵوەشاندن و چەكدارەكانیش وەك چەكدارانی رێكخراوی بەدر لە ناو هەردوو وەزارەتی بەرگری و ناوخۆ ئیستیعاب بكرێن، كەوا چاوەڕوان دەكرێ بۆ هێوركردنەوەەی بارەكە ئەمەریكاش بەمە رازی بێ.
هەر چەند وێنەكە لێڵەو زۆر روون نییە، بەڵام دەرهاویشتەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە سەدر، سەرەڕای ئەوەی كە ئێران لە هەڵسوكەوتەكەی رازی نییە، بەڵام لەلایەن ئێران و ئیدارەی ئەمەريكاوە پشتگیری دەكرێ و ئێستاشی لەگەڵدا بێ سەدر لە ناو جەرگەی هاوكێشەكەدایە، نەك لة دەرەوەی. ئێران پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی وەك هۆكارێك دژ بە مانەوەی ئەمەریكا لە عێراق بوەستێ و ئەمەریكاش پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی ئەو دەسەڵاتەی كە ئێران لە عێراقدا هەیەتی پێی كەم بكاتەوە، بە كورتی موقتەدا چەند سەرەداوێكی لە دەستە كەوا چاوەڕوان دەكرێ لە كاتی پێویست بەكاریان بێنێ و ئیدارەی ئەمەریكا و ئێرانیش لەو سەرەداوانە حاڵین، بۆیە هەردووكیان لە هەوڵی ئەوەدان كە پەیوەنديیەكانیان لەگەڵدا نەگاتە رادەی پچڕاندنێكی یەكجارەكی.