بەبێ ئەوەی هەستی پێ بكات، موقتەدا سەدر تا رادەیەك توانی سەركەوتن وەدەست بێنێ لە نەهێشتنی یەك هەڵوێستی سیاسی ئەو قەوارانەی كە بەگەڵ گۆڕینی رژێمی پێشوودا بوون.
ئەو لایەنانەی موقتەدایان هاندا، ویستیان رێك ئەو رۆڵە بگێڕێ، بەبێ ئەوەی سیناریۆیەكی ئەوتۆی بۆ دابنێن كە پاش ئەو سەركەوتنە چی بكات.
بۆیە ئێستا لەبەردەم دوو هەڵوێستدایە، یان ئەوەتا بەردەوام بێ لەگەڵ ئەوانەی كە پارەیان پێداو دروستیان كرد و خستیانە بەرچاو، یانیش هاوپەیمانیەتێكی نوێ دروست بكات.
هەتا ئەگەر بێتو حكومەتی مالیكی لەو شەڕەیدا لەگەڵ سوپای مەهدی و سێبەرەكانی لە مافیای نەوت و كۆنە بەعسییەكان سەركەوێ، ناكرێ ئەو كەلێنەی كە موقتەدا و رەوتەكەی دروستیان كرد لەمەودایەكی نزیكدا پڕ بكرێتەوە.
دەكرێ لەو رووەوە رۆڵی ئیئتیلافی یەكگرتوو وەبیر خۆمان بێنینەوە كە چۆن لەسەرەتای رووخانی رژێمی پێشوو و لەبەر چەند تاكتيكێك كە پەیوەندییان بە چەسپاندنی پێگەی ئیئتیلاف و سوودوەرگرتن لە پێگە جەماوەرییەكەی موقتەدا هەبوو، پڕوپاگەندەی بۆ دیاردەی سەدر و سوپای مەهدی دەكرد.
كەواتە ئەو هۆكارانە چین كەوا لە هێزە شیعەكانی میانڕەو دەكات كە ئەمڕۆ هەروەك سوننە میانڕەوەكان دژ بە سوننە توندڕەوەكان كردیان، رووبەڕووی هێزێكی توندڕەوی شیعەی وەك رەوتی سەدر و سوپاكەی ببێتەوە كە هەندێ جار بە (قاعیدە)ی ناو شیعەكان ناوزەد دەكرێ؟ گەڕانەوە بۆ دواساڵەكانی سەدەی رابردوو ئەوەمان وەبیر دێنێتەوە كە چۆن مەهدی ئەلحەكیم (برای سەید محەمەد باقر و سەید عەبدولعەزیز) بەشداری لەو كودەتایە كرد كە لە مانگی كانوونی دووەمی ساڵی 1970، عەبدولغەنی ئەلراوی ویستی دژ بە حوكمی بەعس لە عێراقدا ئەنجامی بدات، كە بە هاریكاری رژێمی شا لە تاران نەخشەی بۆ كێشرابوو.
حزبی دەعوەش، بەر لەسەركەوتنی شۆڕشی ئیمام خومەینی لە شوباتی ساڵی 1979دا پەیوەندییەكی شەرمانەی لەگەڵ تاراندا هەبوو.
ئەمانە هەر هەموویان لەگەڵ مۆركردنی رێككەوتننامەی جەزائیر (ئاداری 1975) كە شای ئێران لەگەڵ سەددام حوسێندا مۆریكرد، كۆتاییان پێ هات و بە مەیش دیمەنێكی نوێ لەگەڵ وەرگرتنی دەسەڵاتی ئێران لە لایەن ئيمام خومەینییەوە، خۆی لەسەر شیعەی عێراق سەپاند.
هەندێ هێزی بەركەفتی لە هێلە گشتییەكەی ئەوسای شیعەی عێراق دەرچوون، لەسەرووی هەموویان حزبی دەعوە و سەركردەكەی سەید محەمەد باقر ئەلسەدر، كاتێ لاگیری سیستەمی ویلایەتی فەقیهیان كرد لە تاران.
لە سێدارەدانی سەید سەدر و بنتولهودای خوشكی لە مانگی نیسانی 1980گرژییەكی گەورەی لە ناو عێراقدا دروست كرد كە رژێمی سەددام بەبێ هەڵگیرساندنەوەی شەڕ لەگەڵ ئێراندا نەیدەتوانی ئەو بارە هێور بكاتەوە، بەڵام سەرەڕای ئەوە، ئەو رووداوە شیعەی عێراقی بە قووڵی نێوان بە عەرەببوونیان و تاراندا دابەشكرد كە تا ئێستاش كاریگەری لە ناو شیعەكانی عێراقدا هەرماوە.
لەوانەیە وەرگرتنی تەرمی دوو پورزای خۆی و شاردنەوەیان لە هەمان مانگی ساڵی 1980دا و سەرپەرشتی كردنی خێزانی پورزایەكەی و هێنانی سێ كیژی سەید محەمەد باقر بۆ سێ كوڕی خۆی، خاڵێكی وەرچەرخان بێت لە ژیانی محەمەد سادق ئەلسەدر كە توانی هێڵێكی جیاواز و دوور لە مەرجەعییەتی نەجەف و دابونەریتەكەی و هەروا لە حزبە شیعییە عێراقییەكانی سەر بە ئێران، دەعوە و ئەنجوومەنی باڵا (كە ساڵی 1983 لە تاران دروست بوو) دروست بكات.
كۆچی دوایی مەرجەعی بەناوبانگ ئەبولقاسم ئەلخۆئی لە ساڵی 1992دا دەرفەتێكی باشی بۆ سەدری دووەم رەخساند لە بڵاوكردنەوەی ئەو هێڵەی خۆی، ئەویش بە چاوپۆشینی رژێم و بێ دەنگی ناڕەحەتداری مەرجەعییەتی نەجەف و دژایەتیكردنی ئەو حزبە شیعییانەی كە لە ژێر چەتری ویلایەتی فەقیهدا كاریان دەكرد.
فەتوایەكەی سەدری دووەم بە ئەنجامدانی نوێژی هەینی سەدمەیەك بوو بۆ مەرجەعییەت و ئەو حزبانەی كە لەمپەر بوون لە ئەنجامدانی ئەو نوێژە لە سایەی حكومەتێكی (نادادوەری) وەك رژێمی سەددام و، هەروا بایەخدانی بە خەڵكی سادە و پەراوێز خراو پێچەوانەی ویستی ئەوانە و نەریتی مەرجەعیەت بوو، كە بە هۆیەوە سەید محەمەد سادق توانی هێزێكی بەركەفتی و هەژی لە شاری سەورە (شاری سەددام لە ساڵی 1980وە و شاری سەدر پاش 9ی نیسانی 2003) لە دەوری خۆی كۆ بكاتەوە، ئەو شارەی كە 1/3ی دانیشتووانی بەغدای پایتەخت پێك دێنێ.
ئەو شارە كاتی خۆی لەلایەن عەبدولكەریم قاسمەوە دروست كرابوو بۆ حەواندنەوەی ئەوانەی كە لە باشووری عێراقەوە روویان لە بەغدا كردبوو، كە زۆربەیان كرێكار و جوتیار بوون.
ئەو شارەی كە تا ساڵی 1975پێگەیەكی گرنگی حزبی شیوعی عێراق بوو، واتە ئەو ساڵەی كە حزبی دەعوە جێی حزبی شیوعی گرتەوە.
پاش كۆتایی هاتنی شەڕی عێراق و ئێران، كە شاری سەددام (سەدری ئێستا) زۆرترین كوژراوی سەربازی عێراقی بەركەوت، محەمەد سادق ئەلسەدری ئەوەی نەیتوانی لە نەجەف و كەربەلا و كازمیە ئەنجامی بدات، لەو شارە ئەنجامی دا و توانی خەڵكێكی زۆری ئەو شارە لە دەوری هێڵەكەی خۆی كۆكاتەوە و هۆكاری بێ توانایشی لە بڵاوكردنەوەی ئەو هێڵە لە نەجەف و كەربەلا و كازمیە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەو شارانە لەلایەن بازرگان و خاوەن بەرژەوەندییەكانەوە بەڕێوە دەچوون، ئەوانەی كە سوودیان لەو كەسانە وەردەگرت كە سەردانی مەزارەكانی ئیمام عەلی و ئیمام حوسێن و ئیمام عەباس و (ئیمام موسا ئەلكازم)یان دەكرد كە شادەماری ئابووری ئەو شارانەن.
كوشتنی سەید محەمەد سادق ئەلسەدر لەگەڵ دوو كوڕی لە مانگی شوباتی 1999، ساتێكی جیاكەرەوە بوو لە مێژووی شیعەی عێراقدا، لەوانەیە بەبێ كوشتنی ئەو زاتە، حزبە شیعییەكانی عێراق (لەگەڵ حزبەكانی دیكەدا) نەیاندەتوانی ساڵانی 2001و 2003بەرەیەك بە تەوافوقی ئێرانی- ئەمەریكی دروست بكەن و عێراق لە رژێمی سەددام رزگار بكەن، هەتا هەندێ شیكەرەوەی سیاسی كوشتنی سەید محەمەد سادق ئەلسەدر بە هۆكارێكی سەرەكی رووخانی رژێمی سەددام حوسێن دادەنێن و بە هەڵەیەكی گەورەی خودی سەددام لە قەڵەم دەدەن.
لێرەدا ناكرێ كوشتنی سەید عەبدولمەجید ئەلخوئی كوڕی مەرجەعی بەناوبانگ ئەبولقاسم ئەلخۆئی لە سەحنی حەیدەرییەی نەجەف دوور لەو مەسەلەیەوە سەیر بكەین، كە پاش چەند رۆژێك لە رزگاركردنی عێراق، كە ئەو كاتەی لە لەندەنەوە لەگەڵ هێزەكانی فرەرەگەز گەڕابووەوە، بەدەستی كەسانێك كوژرا كە گشت ئاماژەكان سەید موقتەدا ئەلسەدر كوڕی سەید محەمەد سادق و زاوای سەید محەمەد باقر ئەلسەدر بە تۆمەتباری یەكەمی ئەو رووداوە دادەنێن، كە توانی پاش رووخانی رژێمی سەددام ئاراستەیەكی جیاواز لە مەرجەعییەتی سیستانی و حزبی دەعوە و ئەنجوومەنی باڵا دروست بكات، كە ئەوكات ئەوانە گشتیان لە ژێر چەتری تەوافوق ئێرانی- ئەمەریكی كاریان دەكرد و سەدرییەكانیش لە دەرەوەی ئەو بازنەیە بوون.
ئالێرەدا و رێك لە ئابی ساڵی2005دا واشنتۆن و تاران لەبەر چەند هۆیەك لەیەك دوور كەوتنەوە، وەك پیتاندنی یۆرانیۆم و یارمەتیدانی موقتەدا ئەلسەدر، كەسەرەڕای جەماوەرییەكەی، بەتەنیا هێلرایەوە.
لەوانەیە رووداوی گەمارۆدانی خۆی و دەستوپێوەندەكانی لە مانگی نیسانی 2004 لە ناو سەحنی حەیدەریدا لەلایەن ئەمەریكاوە گەورەترین ئاماژە بێت كە ئەمە بەپێی حەزی ئایەتوڵڵا سیستانی و حزبی شیعییەكان بووە، ئەوكات سیستانی بێ دەنگییەكی عەنتیەكەی نواند و رووی لە لەندەن كرد بە بیانووی چارەسەری، ئەنجوومەنی باڵاش نقەی لێوە نەهات و حزبی دەعوەش خۆی گێل كرد.
ئا لەو كاتەدا بوو كە ئێران دەستی خۆی بۆ سەدرییەكان و سوپای مەهدی درێژ كرد و حزبی دەعوە و ئەنجوومەنی باڵاش بەرامبەر ئەو رەفتارەی ئێران خۆیان لە تاران دوورخستەوە و لە ئەمەریكا نزیك كردەوە، بەتایبەتی پاش ئەوەی پلە و پایەكی زۆریان لەلایەن ئەمەریكاوە پێ درا، ئەویش بە پشت بەستن بە پێگە بەهێزە كۆمەڵایەتییەكەی لە نەجەف و كازمیە و كەربەلا و لاگیری ئەو كەسانەی كە پاش 9ی نیسانی 2003 و بەهۆی ئەو حزبانەوە پلەوپایەیان لە پارێزگاكانی باشوور پێدرا كە ئەمەیش وایلێكردن رووبەڕووی پەراوێز خراو و هەژارانی شیعەت لە شاری سەدر و شارەكانی دیكەی باشووری ببنەوە.
لەم چوارچێوەیەدا، ئەوەی تێبینی دەكرێ، یەكەم كەس سەبارەت بە عێراق داوای وتووێژی نێوان تاران و واشنتۆن كردبێ خودی سەید عەبدولعەزیز ئەلحەكیمە، ئەو داوایە لە مانگی نیسانی ساڵی 2006بوو، كاتێ كە بینی لە نێوان ئەو دوو جەمسەرەدا و بە هۆی دووریان لە یەكتر بۆ ماوەی دووساڵ، تووشی بارێكی ناهەموار بووەتەوە كە شەڕی 12ی تەمموزی 2006یەكێك بوو لە رووخسارەكانی ئەو ساردییە و وای لە واشنتۆن و تاران كرد بە شێوەیەكی فراوان ئەجیندای خۆیان لە گۆڕەپانی عێراقدا بخەنە گەڕ.
راستە رووبەڕووبوونەوەیەكی راستەخۆ لە نێوانیاندا رووی نەداوە، بەڵام لەدوا رووداوەكانی بەسرە و شاری سەدر كاتێك هێزەكانی حكومەتی عێراق شاڵاوی سەربازییان دژ بە سوپای مەهدی سەر بە رەوتی سەدر دەستپێكرد، چەكدارەكانی پێشووی فەیلەقی بەدر كە بە بڕبڕە پشتی ئەو هێزانە دادەنرێ و باڵی سەربازی ئەنجوومەنی باڵایە، خرایە ژێر فەرمانی سەرۆك وەزیرانی سەر بە حزبی دەعوە، كە ئەمەیش ئاماژەیەكە بۆ نزیكبوونەوەی وادەی روودانی دووبەرەكییەكی گەورە لە ریزی شیعەكانی عێراقدا، كە ئەمەیش خۆی لە خۆیدا گوزارشت لەو بارگرژییە توندە دەكات كە لە نێوان ئەمەریكا و ئێراندا هەیە.
دەكرێ ئەو شاڵاوە سەربازییەی كە ئێستا بە هاریكاری ئەمەریكا لە شاری سەدر بەڕێوە دەچێ وەك هەوڵێكی خۆ پاراستن سەیر بكرێ بۆ نەهێشتن یان لاوازكردنی ئەو دەسەڵاتەی كە ئێران لە عێراقدا هەیەتی، ئەویش لەبەر دوو هۆ:
1-ئەمەریكا لەوە دەترسێ نەوەكو ئەو رەوتە وەك لوغمێك لە ژێر پێی ئەمەریكا لە عێراق بتەقێتەوە، بەتایبەتی لە هەر رووبەروو بوونەوەیەكیدا لەگەڵ ئێراندا.
2- ئەو رەوتە تەنیا هێزی شیعییە كە دژی مانەوەی ئەمەریكایە لە عێراق و دژی مۆركردنی رێككەوتنێكی ستراتیژیشە لەگەڵ ئەمەریكادا، لە دەرەوەی عێراقیشدا ئەوانەی دژی ئەو رێككەوتنەن: ئێران و حزبوڵڵای لوبنانی و سوریایە، كە رەوتی سەدر دەستی لەگەڵ هەرسێكیاندا تێكەڵكردووە، كە ئەمەیش جێی نیگەرانی ئەمەریكایە، پرسیاری هەرە گەورە ئەوەیە:
بۆ شیعەكانی عێراق نەیانتوانی پاش رزگاركردنی عێراق و دوور لە تاران و واشنتۆن، هێزێكی سەربەخۆ دروست بكەن؟ وەك ئەوەی كە سەید محەمەد سادق ئەلسەدر لە نەوەدەكاندا پیادەی دەكرد.
لەلایەك وتارەكانی خۆی دژی ئەمەریكا تەرخان دەكرد، كە ئەمە بە دڵی سەدام حوسێن بوو و بە دڵی تاران نەبوو، لەلایەكی دیكە پێگەی جەماوەری خۆی فراوان دەكرد كە ببوە هۆی ئەوەی سەدام بە گومانەوە سەیری بكات.
دەكرێ رێدانی سەددام بەسەدری باوك نوێژی هەیینی بە 5 ملیۆن شیعە بكات، لە كاتێكدا كەرێی نەدەدا نوێژێكی سوننە بە چارەگی ئەو ژمارەیە بكڕێ بەهۆكارێكی سەرەكی دووركەوتنەوەی مەرجەعیات و حزبە شیعییەكان و ئێران دابنێین لە پشتگیری كردنی سەدری دووەمدا.
كاتێ محەمەد سادق ئەلسەدر و دوو كوڕەكەی كوژران حزبە شیعییەكان و مەرجەعییەتی شیعە جوڵەیان نەكرد و داوای تۆڵە سەندنەوەشیان نەكرد، وەك ئەوەی كە لەگەڵ محەمەد باقی ئەلسەدر و خوشكەكەی بنتولهودا كردیان، كە ئەمەیش تا ئێستا گرێیەكی لە ناو دڵی موقتەدا بەجێ هێشتووە و بە هەر شێوەیەك دەیەوێ جێی پێی ئەو مەرجەعییەت و حزبە شیعییانە لەق بكات.
ئەوانەی ئەمرۆ وەرەقەی سوپای مەهدی لە عێراق بەكاردێنن زۆرن، كە ئێران لە سەرووی هەمووانە، نا لەبەر ئەوەی پشتیگرییەكەی بۆ لایەنێكی دیكەی شیعە گوازتۆتەوە، بەڵكو لەبەر ئەوەی خەمیەتی پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ گشت لایەنە شیعییەكاندا بپارێزێ، ئەویش لەبەر هۆیەك كە پێی وایە هەر پەیوەندییەك وەزیفەی تایبەتی خۆی هەیە.
بە كورتی، سەرەڕای ئاڵۆزییەكانی ناوخۆ، عێراق بووتە گۆڕەپانی ململانێی نێوان ئێران و ئەمەریكا، ئەو ململانێیە لەوانەیە هەندێ جار وابخوازێ هێور بكرێتەوە و هەندێ جاریش توند.
ئێران خاوەن كۆمەڵێ وەرەقەیە لە ناو عێراق كە دەكرێ لە هەردوو حاڵەتدا بەكاریان بێنێت و موقتەدا ئەلسەدریش بەو ئەركەی و بە پێی هەموو پێوەرەكان قازانجێكی نادیار بۆ گشت لایەنەكان وەدی دێنێت.