ئەو شاڵاوەی كە سەرۆك ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق نوری ئەلمالیكی دژ بە میلیشیای سوپای مەهدی ئەنجامیدا كاریگەرییەكی پێچەوانەی لێ كەوتەوە و خاڵە لاوازەكانی سوپای عێراقی بەدیار خست و هەڵوێستی ركابەرە سیاییەكانیشی پتەوتر كرد.
هەر ئەو شاڵاوە ناكۆكییە قوڵەكانی ناو زۆرینەی شیعە، بەتایبەتی نێوان هێز و لایەنە سیاسییەكانی ناو حكومەتی مالیكی و لایەنگرانی پیاوی ئایینی شیعەگەرا موقتەدا سەدر خستەڕوو، كە خاوەن جەماوەرییەكی زۆرە، بەتایبەتی لە ناو چینی هەژارانی شیعەدا.
بەپێی شیكەرە سیاسییەكان، لاوانەیە عێراقییەكان روو بەڕووی قۆناغێكی نوێی دیاردەی توندوتیژی ببنەوە، بەتایبەتی لە ناو شیعەمەزهەبەكاندا و ئەوەش ببێتە هۆی دابەشبوونی عێراق و هێزەكانی ئەمەریكاش تووشی تەنگژەیەكی دیكە بكەنەوە.
رۆژی یەك شەممەی هەفتە رابردوو وتووێژی ئاگربەسی نێوان هێز ئەمنییەكانی عێراق و سوپای مەهدی لە ئێران و لەرێی ئێرانییەكانەوە بەڕێوەچوو و هەر بە كاریگەری ئەو وڵاتەش موقتەداسەدر ئاگربەسی لەگەڵ لایەنی حكومیدا راگەیاند، كە بەپێی سەرچاوە سیاسییەكانی ئەمە ئاگربەسێكی كاتییە و زۆر ناخەیەنێ، بەتایبەتی كە وادەی هەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنی پارێزگاكان نزیك بۆتەوە.
رەوتی سەدر لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2005بەشداری نەكرد
ئەم بەشدارنەبوونەی بووە هۆی ئەوەی ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی و حزبی دەعوە كۆنترۆڵی ئەنجوومەنی پارێزگاكانی بەغدا و باشووری عێراق بكات، ئێستا ئەو رەوتە هەست بە هەڵەی خۆی دەكات و هەر لەئێستاوە خۆی بۆ هەڵبژاردنەكانی مانگی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ ئامادە كردووە، ئەنجوومەنی باڵا و حزبی دەعوە، رەوتی سەدر بە هاوچاوێكی مەترسیدار لەسەر خۆیان دەزانن، بۆیە و بەر لەوەی پێگەی خۆی قایمتر بكات ویستیان لاوازی بكەن و لە گۆڕەپانەكە وەدەری نێن.
رووبەڕووبوونەوەی ئەو دوولایەنە هێشتا كۆتایی پێ نەهاتووە، چونكە هەڵبژادرنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان دووبارە شەڕەكە هەڵدەگیرسێنێتەوە و رەوتیش خەریكە لە ناو ئەنجوومەنی نوێنەراندا دەنگ بۆ لابردنی مالیكی لەسەرۆكایەتی ئەنجوومەنی وەزیران كۆبكاتەوە و لەو رووەوەش چەند لایەن و قەوارەیەكی سیاسی، وەك ئەلعیراقییە لاگیری ئەو هەوڵەی رەوتی سەدر دەكەن.
لە سەرەتادا بەرپرسە ئەمەریكی و بەریتانییەكان ستایشی كردە سەربازییەكانی حكومەتی مالیكیان دەكرد، بەڵام لە دەسپێكی هەفتەی رابردوودا لەو هەڵوێستەی خۆیان پاشەكشە كرد، پاش ئەوەی كە هێزە ئەمنییەكان نەیانتوانی چەكدارەكانی رەوتی سەدر لە شاری بەسرە وەدەرنێن.
ئەوەی زۆر دەغەڵی بوو بۆ حكومەت، لێدوانەكەی وەزیری بەرگری بوو كاتێ گوتی: پێشبینی ئەو هەموو بەرگریەم لە چەكدارانی سوپای مەهدی نەدەكرد.
ئیتر هێزە ئەمەریكی و بەریتانییەكان هاتنە سەرخەت و بە تۆپ و فرۆكە هاریكاری سوپای عێراقیان كرد و هاوكێشەكەیان گۆڕی.
ئەو رووداوانە نەك هەر لاوازی حكومەتی مالیكیان نیشاندا، بەڵكو لاوازی دەوڵەتیش، ئێستا پاش ئەو رووداوانە بێ توانایی دەوڵەت لە كۆنترۆڵكردنی وڵات بوەتە جێی پرسیار.
جارێك ستانسفیلد كە پسپۆری سیاسیەتی رۆژهەڵاتی نێوینە لە زانكۆی ئیكستەری بەریتانی پێی وایە مالیكی بەو شەڕە راستگۆییە سیاسییەكەی خستە تەلەزگە و دۆڕاندی كە ئەمەیش زیاتر لەبەرژەوەندی ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی بوو.
مالیكی زۆر هەوڵی دا ئەوشەڕەی بەسرە وا لێك بداتەوە كە شەڕی حكومەتە دژ بەسەر پێچكارانی یاسا، نەك هێز و لایەنی سیاسی تر، بەڵام زۆربەی شیكارە سیاسییەكان لەو باوەڕەدان كە لەپشت ئەم شاڵاوەی مالیكی مەبەستێكی سیاسی هەبوو، واتە لاوازكردنی رەوتی سەدر بوو، ئەو رەوتەی كە رۆژ لە دوای رۆژ پێگەكەی لەناو جەماوەری شیعەدا زیاتر دەبوو.
هەڵسوكەوتی خراپی هێزە ئەمنییەكانی عێراق دژ، بە چەكدارانی رەوتی سەدر، وای لە جەماوەری ئەو رەوتەكرد كە بە چاوی دیكتاتۆر سەیری مالیكی بكەن، هەتا ستانسفیلد پێی وایە كە لەم شەڕەی دواییدا موقتەدا سەدر توانی سەركەوتن وەدەست بێنێ و پێگەی خۆیش پتەوتر بكات.
سەرۆكی لیژنەی كاروباری دەرەوە لە ئەنجوومەنی پیرانی ئەمەریكا جۆزێڤ بایدن ئەویش پێیوایە كە موقتەدا سەدر لەو رووبەرووبوونەوەیەدا سەركەوتوو بوو و هێزە ئەمنییەكانی حكومەتیش نەیتوانی كۆتایی بە میلیشیاكەی بێنن، بایدن پێی وایە كە ئەوەی روویدا تا رادەیەك بەرووداوەكەی حزبوڵڵا دەچێ كاتێ ئیسرائیلیەكان بە هەموو هێزێكیانەوە چوونە ناو لوبنان، حزبوڵڵا خۆراگر بوو و بەهێزتریش لەو شەڕە دەرچوو، ئێمە پێویستیمان بە زانیارییەكی ورد هەیە دەربارەی ئەو ئاگربەسەی كە راگەیاندراوە، چۆن دانووستانەكە دەستی پێكرد؟ ئایا حكومەتی مەركەزی و مالیكی و عەسكەرەكان تووشی زیانێكی زۆر بوون، یان موقتەدا و سوپاكەی؟
دەربارەی قسەكانی سەرۆك بوشیش كە شاڵاوەكەی بەسرە بە(ساتێكی یەكلاكەرەوە) وەسف كرد، بایدن پێی وایە كاتێ سەۆك بوش دەربارەی ئەو ساتە دەدوێ وەك ئەوە وایە كە ئێمە لەگەڵ هێزە دیموكراتەكاندا بین دژ بە شەڕانەكانی بزووتنەوەی شیعی، كارەكە بەم شێوەیە نییە.
ئەم لێدوانەی بایدن لە كاتێكدایە كە سبەی سەرۆكایەتی دانیشتنێك لەگەڵ باڵیۆزی ئەمەریكی لە بەغدا رایان كرۆكەر و فەرماندەی هێزەكانی ئەمەریكا ژەنەراڵ دیڤید پترایۆس دەكات.
وتەبێژی سوپای ئەمەریكاش ژەنەراڵ كیفن لە لێدوانێكیدا سەبارەت بە رووداوەكانی ئەم دواییەی نێوان هێزە ئەمنییەكانی عێراق و سوپای مەهدی گوتی: هێشتا ئەنجامی شەڕەكە بەدیار نەكەوتووە، بەڵام دەتوانین ئەوە بڵێین كە ئەوەی پێشبینیمان بۆ دەكرد وا دەرنەچوو، هێزە ئەمنییەكانی عێراق لەسەر ئاستی لۆجیستی و گواستنەوە و تەنسیقكردن لەگەڵ دەسەڵاتی مەدەنیدا زۆر لاوازبوون، دەبوایە ئێمە رۆڵێكی زیاترمان بگێرابا لە نەهێشتنی روودانی ئەو رووداوە، چونكە ئەو رووداوە سەلماندی كە ئێمە پێویستمان بە كاتێكی زۆر هەیە تا عێراق بكەوێتە سەر سكەیەكی پتەو، ئێمە نەدەبوایە ببینە لایەن دژ بە لایەنێكی تر، بەڕاستی هەر لایەنێك ئەجیندای خۆی هەیە كە لەوانەیە ئەجیندای ئەو لایەنەی كە ئێمە هاریكاری دەكەین لەگەڵ ئەجیندای ئەمەریكا یەك نەگرێتەوە، راستە سەدر فەرمان لە ئێران وەردەگرێ، بەڵام خۆ لایەنی دیكەی شیعیش فەرمان لەو وڵاتەوە وەردەگرن، ئێمە دەبێ زۆر بەوردی لە جەوهەری كێشەی چەند لایەنێكی شیعە لەگەڵ رەوتی سەدردا بكۆڵینەوە و ئەو لوغزە بكەینەوە كە ناوی موقتەدا سەدرە.
كازم حەبیب كە رووناكبیرێكی عێراقییە لە لێكۆڵینەوەیەكیدا زۆر بە وردی هەقیقەتی رەوتی سەدر و كەسایەتی موقتەدا سەدرمان بۆ شیدەكاتەوە و دەڵێ:
1- لە رووی ئایینیەوە وە هەروا لەرووی پرەنسیپەوە رەوتی سەدر پابەندی ویلایەتی فەقیهە كە ئایەتوڵڵای عوزما سەید عەلی خامەنەئی نوێنەرایەتی دەكات و وەكیلەكەشی لە عێراق ئایەتوڵڵای عوزما سەید كازم ئەلحائیرییە كە ئێستا لە شاری قوم نیشتەجێیە، ئەلی ئێری ئاراستەكەرەوەی سیاسی و عەسكەری ئەو رەوتەیە، ئەویشی بەپێی هەڵسەنگاندنی خامەنەئی و راوێژكردن لەگەڵیدا، ئەو رەوتەش لە پەیڕەوە سیاسی و عەسكەری و ئایینیەكەیدا هەروەك حزبوڵڵای تایفییە لە لوبنان.
2- ئەو رەوتە سیاسی و ئایینی و عەسكەرییە كۆمەڵێك لاوی سەركێشی لەخۆ گرتووە كەهەمیشە ئامادەن خۆیان بە كوشت بدەن، بەڵام لەرووی مەعریفەت و شارەزایی سیاسییەوە زۆر لاوازن و باوەڕیشیان بە بەكارهێنانی هێز و توندوتیژییە لە پێناو وەدیهێنانی ئەو ئەركەی كە هەوڵی جێبەجێكردنی دەدەن، ئەركەكەش بریتییە لە كۆنترۆڵكردنی گۆڕەپانی سیاسی عێراق و بەتەنێ حوكم كردن و دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسلامی توندتر لەوەی كە لە ئێراندا هەیە.
3- جیاوازی لەسروشتی ئەو گروپانەی كە ژێرخانی ئەو رەوتە پێك دێنن:
أ كۆمەڵە خەڵكانێك كە باوەڕیان بە رەوتەكە هەیە و خۆیان پابەندكردووە بە هێڵی شەهید سەید محەمەد سادق ئەلسەدر، باوكی موقتەدا، نەك شەهید محەمەد باقر ئەلسەدر، ئەو كۆمەڵەیە جیاوازیان لەگەڵ موقتەدا و ئەو رۆڵەی كە دەیگێرێ هەیە، بەڵام توانای ئەوەیان نییە هێڵەكەی بگۆڕن.
ب- كۆمەڵەیەكی تایفی سەركێش ئیستغلالی ئەو رەوشە نوێیە دەكات بۆ تۆڵەسەندن لە ئەهلی سوننە و ئەو كەسانەی كە دژ بە فیقهەكەیانن، ئەوانە پێیان وایە ئەو سوننانە دەستیان هەبووە لە كوشتاری شیعە و ئەوە لەبیر دەكەنەوە رژێمی سیاسی هۆكاری ئەو كوشتنە بوو نەك ئەهلی سوننە، چونكە لە نێو ئەو رژێمە دا سەرەڕای سوننە ژمارەیەكی زۆری شیعەش هەبوو.
ج- كۆمەڵێك بە هێڵی دەزگا ئەمنییەكانی ئێرانە، ئەو كۆمەڵەیە لە ئێران راهێنانیان كردووە و هەوڵیش دەدەن ئامانجەكانی ئێران لە عێراقدا جێبەجێ بكەن، جا لە رێگەی توندكردنی ململانێ لەگەڵ هێزە بیانییەكاندا، یان لەگەڵ هێزە عێراقییەكاندا، یانیش لەگەڵ میلیشا چەكدارە عێراقییەكانی تردا، ئەمانە هەر چەند رەگەزنامەی عێراقییان هەیە، بەڵام بە عەقڵیەت و پێناسەی فارسی و مەزهەبی شیعی سەفەوی كار دەكەن.
د- ئەو كۆمەڵە شیعییەی كە لەناو حزبی بەعس و دەزگای عەسكەری ئەمنی وهەواڵگرییەكانیدا كاریان دەكرد، مەبەستی ئەوانە تەنیا خۆ دەوڵەمەندكردنە لە رێی كوشتن و بڕین و چالاك كردنی ململانێ و بڵاوكردنەوەی فەوزا، هەتا ئەوانە هەندێكیان دەستیان لە بازرگانی كردن بە ماددە بێ هۆشكەرەكاندا هەیە.
4- ئەو رەوتە خاوەن جەماوەرێكی زۆری شیعەیە، ئەو جەماوەرییەی بۆ ئەو هەڵانە دەگەڕێتەوە كەلەلایەن هێزە فرە رەگەزەكان و حكومەتی عێراقییەوە ئەنجام دراون و هەروا بۆ ئەو پارە زۆرەی كە دابەشی دەكردە سەر ئاتاج و هەژارەكان، ئەمە سەرەڕای ئەو مووچە زۆرەی كە دەدرا چەكدارەكانی و هەروا بڵاوبوونەوەی گەندەڵی دارایی و ئیداری لە وڵاتدا.
بەردەوامی باڵی عەسكەری رەوتی سەدر لە ئەنجامدانی ئەو چالاكییانەی كە باسمان كردن، و رووبەڕووبوونەوەی هێزەكانی دیكەی ئیئتیلافی عێراق و زیاد بوونی هاوچاوی ، بەتایبەتی لە نێوان ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی و ئەو رەوتە و زیادبوونی هەوڵەكانی بۆ پەكخستنی حكومەتی مالیكی و پێكهێنانی حكومەت و میلیشای چەكداری لە ناو حكومەت و سوپا و پۆلیسی عێراقیدا و فشاری زۆری ئیدارەی ئەمەریكا بۆ سەر مالیكی بۆ بە كۆتا هێنانی سوپای مەهدی و هەستی مالیكی بە لاوازی لەبەرامبەر ئەو رەوتەی كە بووە هۆی وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیران، وای لە مالیكی كرد بە هاریكاری لەگەڵ ئەو هێزانەی كە لە عێراقدا پشتگیری لێ دەكەن شەڕی ئەو رەوتە بكات، بەڵام هەروەكو گوتمان ئەنجامەكەی لە بەرژەوەندی خودی مالیكیدا نەبوو:
1- نەیتوانی كۆتایی بە سوپای مەهدی بێنێ.
2- ئێران بۆ سێیەم جار هاتە سەرخەت و عەلی ئەلئەدیبیش كەسی دووەمی ناو حزبی دەعوە سەردانی ئێرانی كرد و لەگەڵ موقتەدا سەدر كۆبووەوە و هەر لەوێش پابەندی حكومەتی راگەیاند بەرامبەر بە مەرجەكانی سەدر. سەركردەیەكی عێراق دەربارەی ئەنجامی شەڕەكە رایگەیاند:
هەر چۆن ئێران شەڕەكەی هەڵگیرساند هەر بەخۆشی كۆتایی بەشەڕەكەی هێنا، ئەویش لەبەر چەند هۆیەك:
1- پاش بەشداربوونی هێزەكانی ئەمەریكا و بەریتانیا لەرێی هێزی هەوایی و تۆپبارانكردنی ئەو ناوچانەی كە لە ژێر دەسەڵاتی سوپای مەهدی بوو، هاوكێشەی شەڕەكە گۆڕا، بەڵام كۆتایی بە سوپای مەهدی نەهێنا، جا ئێران بۆ ئەوەی ئەو رەوتە زیاتر لاوازتر نەبێ و وەك هێزێك كە پێویستی پێیەتی بمێنێ و رێگەش لەبەردەم هێزەكانی ئەمەریكا و بەریتانیا بگرێ لە هێنانە دی مەرامەكانیان، هەر زوو كاریگەری خۆی لەسەر مالیكی بەكارهێنا و شەڕەكەی بۆ كاتێكی نادیار راگرت.
2- ئێران كە دیتی هاوكێشەكە گۆڕا و بۆ ئەوەی لاگیری هێزە ئیسلامییە شیعەگەراكانی دیكە نەدۆڕێنێ داوای لە هەردوولاكرد شەڕەكە رابگرن، بە هەنجەتی پاراستنی یەكێتی ریزەكانی شیعە لە عێراقدا.
لە دوا دیداریدا لەگەڵ تەلەفزیۆنی(ئەلجەزیرە)دا موقتەدا سەدر ئەو هەقیقەتەی دركاند كە لە هەوڵی ئەوەدایە، دووبارە رێكخراوەكەی خۆی ببوژێنێتەوە، وەك بزوتنەوەیەكی سیاسی و ئایینی كە خاوەن باڵێكی عەسكەری مولتەزیم بێ و جۆرە مەركەزیەتێكی تێدابێ.
پرۆفیسۆر بابەك رەحیمی كە لە دەزگای جێمس تاونی ئەمەریكی كاردەكات، لە لێكۆڵینەوەیەكیدا كەلەم دواییەدا لەلایەن ئەو دەزگایە بڵاوكراوەتەوە، پێی وایە كە موقتەدا سەدر بۆ ئەوەی دەسەڵاتێكی فیعلی لەو ناوچانە پەیدابكات كە دەسەڵاتی بەسەریاندا ناشكێتەوە پێویستی بە شەرعیەت هەیە، بەتایبەتی لەو شوێنانە زۆر جار وەك پیاوێكی ئایینی گەنج و ئاستێكی زانستی كەمتر لەوەی كە لە مەرجەعیەتدا هەیە سەیر دەكرێ ، بۆیە بەپێی رەحیمی وەرگرتنی پلەی(ئایەتوڵڵا) لەلایەن سەدرەوە، پێناسە عێراقییەكەی پتەوتر دەكات و دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی دەسەڵاتی سیستانی لە نێو گەنجەكاندا، ئەو گەنجانەی كە ئێستا رێزێكی زۆریان بۆ سەدر هەیە، بەڵام لە هەندێ مەسەلەی ئایینی وسیاسییدا ملكەچی سیستانین.
رەحیمی پێشبینی ئەوە دەكات كە پاشی ئەو ئەزموونە، سوپای مەهدی سەر لە نوێ وەك میلیشیایەكی بەهێز، بەدیاربكەوێت، نەك هەر بەرامبەر بە رێكخراوی بەدر لە باشوور، بەڵكو بەرامبەر هێزە كوردییەكانیش، بەتایبەتی لەبەغدا و كەركووك و موسڵدا.
راپۆرتێكی كۆمەڵەی تەنگژە نێو دەوڵەتییەكان هۆشداری ئەوە دەداتە هێزە فرە رەگەزەكان و حكومەتی عێراق كە بیر لە بەزاندنی سوپای مەهدی نەكرێ، چونكە ئەمە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی موقاوەمەت لە بەغدا و باشووری عێراقدا، بەتایبەتی سەدریەكان سكاڵای ئەوە دەكەن كە حكومەتی مالیكی دژیان دەج