كۆرۆنا، دابەزینی نرخی نەوت و چارەنوسی ئۆپیك
سارا لادیسلاو
لە ئێستادا جارێكی دیكە هاوپەیمانێتیەكەی ناتۆ لەبەریەكهەڵوەشاوەتەوە لە بەرامبەر گەورەترین و خێراترین كەمبوونەوەی خواست لەسەر نەوت، كە هۆكارەكەشی سستبوونی گەشەی ئابوورییە بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوە. سێ هەفتە پێش ئێستا، كە هێشتا كاریگەرییەكانی كۆرۆنا بە تەواوەتی لەبەرچاو نەگیرابوون، ئۆپیك- لەگەڵ چەند وڵاتێكی دیكەدا- كۆبونەوەیەكی ئەنجامدا بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی ئەوەی پێویستە چەند بە خێرایی كاردانەوەیان هەبێت بۆ كەمبونەوەی خواستی چین لەسەر نەوت و تا چەند ئەو كەمبونەوەیە كاریگەری خراپی دەبێت لەسەر بازاڕی نەوت لە چارەكی دووەمی ئەمساڵدا. روسیا ئامادە نەبوو بەرهەمی نەوت كەم بكاتەوە سەرەڕای بڕیاری ئۆپیك كە راسپاردەی ئەوەی كردبوو 1.5 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا كەم بكرێتەوە.
لە ئەنجامدا نەك تەنها رێككەوتنی كەمكردنەوەكە شكستی نەهێنا بەڵكو نەتوانرا رێككەوتنەكانی پێشووش جێبەجێ بكرێن. سعودیە بەڵێنیدا بەرهەمی نەوت لە 9.7 ملیۆن بەرمیل بۆ 12 ملیۆن لە رۆژێكدا بەرز بكاتەوە، بە دەرهێنانی 300,000 هەزار لە رۆژێكدا لە كۆگاكانەوە. ئەم هەنگاوە هاوشان بە بڕیاری سعودیە بە كەمكردنەوەی نرخی فرۆشتنی نەوتی خاو سەریكێشا بۆ هەڵگیرسانی شەڕی نرخ كە باڵی كێشاوە بەسەر دۆخی بازاڕی نەوتدا. لە ئەنجامدا نەوت زیاتر لە نیوەی نرخەكەی لە دەستداوە، و لەبەر ئەوەی هێشتا كۆتایی ئەم دابەزینی خواست و بەرزبونەوەی خستنەڕووە دیار نییە، ئەوا كۆگاكان لە جیهاندا پڕ دەكرێن و بۆی هەیە ببنەهۆی ئەوەی لە مانگەكانی داهاتوودا بەرهەمهێنانی نەوت لە پڕێكدا رابوەستێت.
كەواتە هەموو ئەمانە بە مانای چی دێن بۆ ئۆپیك و ئایا چۆن شەڕی نرخی نەوت كۆتایی پێدێت؟ لێرەدا دوو تیور هەیە. یەكەمیان ئەوەیە ئۆپێك و ئەو وڵاتانەی لەگەڵیدان نەتوانن خۆیان لەم بارودۆخە رزگار بكەن لە كاتێكدا كە ئەگەری رێككەوتنی نێوان سعودیە و روسیا لە ئارادا نییە، ئەمە لە كاتێكدا لە سایەی بارودۆخی ئێستای بازاڕی نەوتدا، بە بێ روسیا، ئۆپێك پاڵنەری ئەوەی نییە كاری لەسەر رێكخستنەوەی خستنەڕوی نەوت بكات. دوو ئەگەر هاوشانن بەم تیورە، یەكەمیان ئەوەیە كە سعودیە ستراتیژیەتێكی تەواو نوێی لە بواری ووزەدا گرتۆتەبەر و پێیان وایە نەوت كاڵایەكە لە داكشاندایە لە بازاڕدا و ئێستاش كاتی ئەوە زۆرترین پشك لەو بازاڕەدا بەدەست بهێنن و بەهۆیەوە دارایی بەدەست بهێنن پێش ئەوەی ئەم كاڵایە بەهای نەمێنێت لە ئابووری جیهانیدا. گریمانەی دووەم ئەوەیە روسیا دەستیهەڵگرتبێت لە پەیوەندیە بنیاتنەرەكەی لەگەڵ سعودیە و بوونی بە بەشێك لە ئۆپیك كە بووەهۆی ئەوەی روسیا لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كاریگەری بەدەست بهێنن. بەڵام پێناچێت هیچ یەكێك لەم دوو ئەگەرە دروست بن. یەكەمیان لەبەر ئەوەی هێشتا سعودیە بە راددەیەكی گەورە پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت بۆ بەڕێوەبردنی ئابووریەكەی و ئەو كارەی ئێستاش دەیكات بۆ چارەسەركردنی دۆخەكە مەترسی گەورەی لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە بۆ ئەو پلانی راگوزەرییەی هەوڵی جێبەجێكردنی دەدات. دووەمیان لەبەرئەوەیە كە هەمیشە روسیا گەمەكارێكی هەلپەرست بوو لە پەیوەندیدا بە رێككارەكانی ئۆپیكەوە. چونكە هیچ كاتێك رێژەی بەرهەمهێنانی كەم نەكردەوە و لە پەیوەندیدا بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە و پتر هەلپەرستانە هەڵسوكەوتی كردووە نەك ستراتیژیانە. جگە لەوەی روسیا ئەم سستبوونە ئابوورییە بە دەرفەتێك دەزانێت بۆ زیانگەیاندن بە كەرتی نەوتی ئەمەریكا ( كە ئەمە خواستی كۆمپانیا نەوتییەكانی روسیا بووە و رەنگە بە خۆشحاڵییەتە بیانەوێت ئەم رێچكەیە بگرنەبەر دوای ئەوەی چەند جارێكی ئەمەریكا سزای بەسەر پرۆژ و كۆمپانیاكانی ووزەی روسیادا سەپاند)، ئەوا گەمەیەكی هەلپەرستانەی كردووە و ئەگەر پێی وابوو رێككارە نوێیەكان لە بەرژەوەندی ئەودا بن هەوڵ دەدات ئەم دەرفەتە لە دەست نەدات.
تیوری دووەم ئەوەیە كە رەنگە ئۆپیك ئەندامێكی نوێ وەربگریێت- ئەویش لە رووی مەبدەئیەوە- ئەمەریكا. بۆ ئەوەی مەسەلەكە روون بێت، كەس بە راستی پێشنیاری ئەوەی نەكردووە ئەمەریكا ببێتتە ئەندامێكی فەرمی ئۆپیك. بەڵام هەفتەیەك پێش ئێستا 12 سیناتۆری ئەمەریك نامەیەكیان بۆ شازادەی جێنشینی سعودیە، محمد بن سەلمان نارد و داوایان لێكرد سعودیە رۆڵی خۆی ببینێت وەك زەمانەتكاری سەقامگیری بازاڕی نەوت، كە ئەمەش وەك پاڵپشتیكردنی رێككاری پەیوەست بە خستنەڕو لەلایەن ئۆپێكەوە لێكدەدرێتەوە. بەڵام هەڵوێستی ئیدارەی ترەمپ ناروونی دەخوڵقێنێت. یەكەمیان ئەوەبوو سەرۆك ترەمپ باسی لەوەكرد كە دابەزنی نرخی نەوت كاریگەری باشی دەبێت بۆ ئابووری ئەمەریكا- بە داخەوە ئەمە ئەو كاتە راستە ئەگەر خەڵكی بە تەنها نەوت بەكار بهێنن، كە ئەمەش دۆخەكە نییە لە كاتێكدا كە بەشێكی زۆری وڵاتەكە جموجوڵی تێدا نامێنێت بەهۆی كاریگەری ڤایرۆسەكەوە. دووەمیان ئەوەیە ئیدارەی ترەمپ باسی لەوە كرد كە ئامادەیە ئامرازە دیپلۆماتییەكانی بەكار بهێنێت بۆ ئەوەی دەستێوەردان بكات لە شەڕی نرخی نەوتدا، و دوای ئەوەی وەزیری دەرەوە مایك پۆمپیۆ بە ئاشكرا داوای لە سعودیە كە وەك سەركردەی گروپی جی 20 بازاڕی نەوت سەقامگیری بكاتەوە، ئەوا بەیاننامەكەی گروپی جی 20 هیچ ئاماژەیەكی نەكردبوو بە ووزە یان بازاڕی نەوت.
باشە لەمەودوا چی روودەدات؟ جگە لە پرسی پەیوەست بە خستنەروەوە، ئەوا دو مانگی داهاتوو دۆخێكی خراپ چاوەڕوانی كەرتی نەوت و غاز دەكات لە كاتێكدا كە رێككارەكانی پەیوەست بە بەرەنگاربونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە ئەمەریكا توندوتر دەبن. لە ئێستادا شرۆڤەكارانی بازاڕی نەوت پێشبینی كەمبونەوەی خواست بە بڕی 12-20 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا دەكەن لە تێكڕای 100 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا. تەنانەت دوای هەڵگرتنی ئەو رێككارانەش ئەوا بوژاندنەوەی ئابووری هێواش و پڕ ئاستەنگ دەبێت. لە جیهانێكی لەم چەشنەدا، رێككارەكانی پەیوەست بە خستنەرووەوە كاریگەرییەكی كەمیان دەبێت تا ئەو كاتەی بوژاندنەوەكە بە تەواوەتی جێگیر دەبێت.
ئەوەی پەیوەندی بە ئۆپیكەوە هەبێت، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە رێكخراوەكە رێككاری دیكەی پەیوەست بە خستنەڕوەوە وەربگرێت، ئەویش كاتێك ئەو رێككارانە جۆرێك لە كاریگەرییان هەبێت لەسەر بازاڕەكە. هەرچۆنێك بێت روون نییە بە بێ روسیا یان ئەمەریكا، كەی دەتوانرێت كارێكی لەم چەشنە ئەنجام بدرێت. پێویستە ئۆپیك وەك رێكخراوێك بیر بكاتەوە نەك تەنها لەبارەی بارودۆخی ئێستای بازاڕی نەوت بەڵكو بیر لە سەقامگیری وڵاتە بەرهەمهێنەكانی نەوت بكاتەوە لە مەودا دووردا، كە لە راستیدا زۆرێك لە وڵاتانی رێكخراوی ئۆپیك گرفتار بوونە بە دەست دابەزینی نرخی نەوتەوە و ئەم سستبونی بازاڕەش پتر ناسەقامگیریان دەكات.
لەوەش زیاتر، لە جیهانێكدا كە پێشبینی ئەوە دەكرێت نەوت وەك كاڵایەك لە ماوەی چەند دەیەی داهاتوودا لە داكشاندا بێت، ئەوا پێویستە بیر لەوە بكرێتەوە چۆن دۆخی راگوزەری لەم وڵاتانەدا تێپەڕێنرێت- كە زۆربەیان تا راددەیەك هەژار و كەمتر ناسەقامگیرن و بەدەست حوكمڕانی خراپەوە دەناڵێنن- بەرەو ئابوورییەكی سەقامگیر. واتە بە چاوپۆشین لەوەی چی لە بازاڕەكەدا روودەدات لە ماوەی چەند ساڵی داهاتوودا، ئەوا دەبێت ئەمە رۆڵی گرنگی ئۆپیك بێت لە ئایندەدا.
*
لە سایتی: (سی ئێس ئای ئێس) بڵاوكراوەتەوە
گوڵان- و: هێمن غنی
