(5)
مستەفا بارزانی (1903- 1979):
هەموو كاتێك نا، تەنانەت بە دەگمەنیش، لە سەردەم وقۆناغە مێژووییەكاندا كە چەندین سەدەو دەیە دەگرێتەوە، لە چوارچێوەی (رۆڵی تاك لە مێژوودا) چەند كەسایەتییەكی جیاواز هەڵكەوتوون، كە خاوەن توانای زانیاریی داهێنەرانە و هەڵگری فیكری بەرز و رۆشنبیری و سەركردایەتی و كۆمەڵایەتی بوون، لە مێژووی گەلانی جیهاندا، هەندێكیان لە هۆشیاركردنەوەی گەلانی ژێردەستەی لەبیركراو لە خۆڕاگری، بە نووسین و شیعر و گۆرانی و فیكر و رۆشنبیری، هەروەها لە بوارەكانی تێكۆشانی نیشتمانی لە دژی كۆلۆنیالیزم و چەوسانەوە و رەگەزپەرستی و خەبات لە پێناو ئازادی و سەربەخۆیی و دادپەروەری و مافی چارەی خۆنووسین، هەندێكیشیان لە داهێنەران و دۆزەرەوەی تیۆر و رێگاكانن بۆ سووككردنی ئازاری مرۆڤایەتی لە جیهانی تەندروستی و پەروەردەدا، هەندێكی دیكەش لە خزمەتی ئاشتی و پێكەوە گونجانی كۆمەڵایەتیدا، یان بەرگریكردن لە گەلان دژی مەترسییەكانی پاكتاوكردن و هەڵمەتەكانی دوژمنكاری بە ناوی ئایین و مەزهەب و رەگەز و بەرژەوەندییەكان.
ئەوەی پەیوەستە بە كوردەوە، هەروەك دامەزراوە زانستییەكانی جیهان و دەستەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژەیان پێ كردووە، سەلمێنراوە كە كورد خاوەنی رۆڵی یەكلاكەرەوەیە لە دروستكردنی مێژوودا، هەردوو مەزنی كورد (سەڵاحەدین ئەیوبی) بە سەرەتای هەزارەی دووەم و (مەلا مستەفا بارزانی) بە ناوەندی هەزارەی دووەم و وەك دوو كەسایەتیی جیاوازی كاریگەر لە هەزارەی دووەمی زایین ریزبەند كردووە، یەكەمیان لە سەركردایەتیكردنی بەرگری دژی دەستدرێژیی دەرەكی بۆ سەر ناوچەكە لە سەرەتای سەدەی دووەم كە بە هەڵمەتەكانی خاچپەرستان ناسراوەو، بە سەرۆكایەتیی پاشا و سەركردەكانی ئەوروپا بووە، بە دەستلەپشدان و چاودێریی كەنیسە و پیاوانی ئایینی، پێش پڕۆسەكانی چاكسازیی ئایینی، جڵەوكردنی دەستڕۆیشتوویی كەنیسە لە دەستوەردان لە كاروباری دەوڵەتان و جیهانی سیاسەتدا، ئەیوبی خۆی و دەستەبژێری جەنگاوەری دەوروبەری توانیان بە بەشداریی كوردی رەواندز و شێروان و ئامەد و هەكاری و بەدلیس و جزیرە و مووسڵ، پێكهاتەكانی ناوچەكە، لە كوردو عەرەب و توركمان هەندێ كریستیان یەكبخەن، هەروەها ریزەكانیان رێكبخەن بۆ تێكشكاندنی دوژمنایەتی و رزگاركردنی خاكی داگیركراون، بە تایبەتیش بەیتولمەقدس، دوای شەڕێكی خوێناوی كە لە شەڕی (حوتەین)ی ئاقاری دەریاچەی تەبەریادا گەیشتە ئەوپەڕی توندی و گەرمی. بەڵام بارزانی هەر لە سەرەتای لاوێتییەوە لەگەڵ كەسوكاری خۆی و دانیشتووانی ناوچەكەی، دژی سەركوتكاریی دەسەڵاتی عوسمانی، كە شێخ عەبدولسەلامی لە سێدارە دا، بەشداری چەندین شۆڕشی كرد، تەنیا لەبەر ئەوەش داوای لە بابولعالی دەكرد مافەكانی گەلی كوردی كوردستانی عێراق جێبەجێ بكات، لە مووسڵ زیندانی كرا، كە ئەو كات منداڵ بوو، هەروەها لە رووبەڕووبوونەوەی سوپای داگیركاری بەریتانیا و سەربازانی حكومەتە عێراقییەكانی سەر بە داگیركار، لە سەردەمانێكی جیاوازیشدا بەرپەچی پەلاماری عەشیرەتەكانی سەر بە دەسەڵاتی بەغدای دایەوە، بەم شێوەیە بزووتنەوەكانی بارزانییان هەر لە سەرەتاوە بە خەباتی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردی گرێدرابوون، پەیوەندییان بە بزووتنەوەی نەتەوەیی(خۆیبوون)ـەوە هەبوو، كە لە قامیشلی سەری هەڵدا و لە لوبنانیش بە دوو قۆناغ، هەروەها(هیوا) و شۆڕشی شێخ سەعید، پێش ئەوەش بە شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵا نەهری.
بەڵێ، لە سەردەمی مستەفا بارزانی، پێش ئەویش شێخ عەبدولسەلام، كۆمەڵگەی كوردستانی عێراق وەك كۆمەڵگەكانی رۆژهەڵات پەیوەندیی هۆز و عەشایری تێدا باو بوو، بەردەوام لەسەر زەوی و زار و لەوەڕگا و دەستڕۆیشتوویی، كێشەو رووبەڕووبوونەوەی خوێناوی روویدەدا، بەڵام شێخەكانی بارزان كە موسڵمانی سوننەن و خاوەن رێبازی نەقشبەندین و زیاتر كراوەن، لە رووی ئاشتیخوازی و میانڕەوەی و قبووڵكردنی بەرامبەر لە ئایینەكانی (مەسیحی و یەهودی و ئێزیدی) هەروەها لە ئاسۆی فراوانی دەرەوەی سنووری بارزان، بەرەو ئینتیمای فراوانتری نەتەوەیی و مەیلی نیشتمانیی عێراقی، بەتایبەتیش دوای سەربەخۆیی وڵات، هەر لە سەرەتاوە لەگەڵ ئەوانی دیكە جیاواز بوون.
چاودێریكردنی وردی رێبازی ژیانی مەلا مستەفای بارزانی بەسە بۆ زانینی رەسانەیەتیی ئەو سەركردە هەڵكەوتووە، هەروەها رۆڵی سەرەكیی ئەو لە پێناسەكردنەوەو بنیادنانی بزووتنەوەی كوردی لە عێراقدا و بە ئاسۆكانی گشتیی كوردستانی، بارزانی هەر لەو كاتەی كە نەوجەوان بوو، تا دەگاتە ئەزموونی دوورو درێژی چەكهەڵگرتن و، دواتریش بەشداریكردن لە شەڕەكاندا بە یاوەریی ئەندامانی بنەماڵەكەی بۆ بەرەوڕووبوونەوەی ئاستەنگ و زەحمەتییەكان و بەزۆر ئاوارەبوون، تا گەیشتن بە یاوەریی دەستەبژێرێكی پێشمەرگەكانی بارزانی بۆ مەهاباد لە (1946) بۆ پاڵپشتیكردنی كۆماری كوردستان، دواتر چوونیان بۆ یەكێتیی سۆڤییەت دوای ئەوەی لە خاكی ئێران و عێراق و توركیا دەرباز بوون، لە رێگاش تووشی كەمینی سوپاكانی ئەو دەوڵەتانە بوون، هاوكات رووبەڕووی راونان و تەنگ پێ هەڵچنین بوونەوە، تا توانیان لە رووباری ئاراس بپەڕنەوە و بە سەلامەتی گەیشتنە دەوڵەتی سۆڤیەت.
راستە بارزانی و هاوڕێكانی لە سایەی حوكمی ستالینی دیكتاتۆر و سەرۆكی ئازربایجاندا رووبەڕووی زۆر تاڵی و ناخۆشی بوونەوە، كە رەچاوی تایبەتمەندیی ئەوانیان نەكرد و بە زۆردارەكی رەوانەی (كولخوز) واتا كۆمەڵگەی كێڵگە كشتوكاڵییە دوورەكانیان كردن و لە جیهانیان دابڕاندن، بەڵام لە سەردەمی سەرۆك خرۆچۆڤدا ئیعتیباریان بۆ گەڕاندنەوە، بارزانی بە رێز و سەربەرزییەوە بۆ مۆسكۆ گوێزرایەوە، لەوێش پەیوەندیی لەگەڵ سەركردەكانی سۆڤییەتدا هەبوو، بەردەوام باسی كێشەی گەلەكەی بۆ دەكردن، تا دوای شۆڕشی چواردەی تەمموز گەڕایەوە بەغدا.
بارزانی لە ژیانیدا رووداوگەلی زۆری دیوە، هەر لە داگیركردنی عێراق و سەربەخۆبوونی و سەرپێچیكردنی رێككەوتننامەی مووسڵی تایبەت بە مافی چارەی خۆنووسینی گەلی كوردستان، هەروەها پشتگوێخستنی مافەكانی كورد، هەڵگیرسانی جەنگی دوومی جیهانی و دامەزراندنی كۆماری كوردستان لە مەهاباد و رووخانی، تاقیكردنەوەی سۆشیالیزمی یەكێتیی سۆڤییەت، شەڕی سارد، سەركردایەتیكردنی شۆڕشی ئەیلوولی كە رێككەوتننامەی ئۆتۆنۆمیی ئاداری 1970ی لێكەوتەوە، چاوپێكەوتنی لەگەڵ سەركردەكانی سۆڤییەت و جەمال عەبدولناسر و كەسانی دیكە.
بارزانی لە ژیانیدا و دوای كۆچكردنیش، رووبەڕووی هەوڵێكی زۆری ناوزڕاندن و ستەم و پڕوپاگەندە بووەتەوە، تەنانەت هەندێك كەس ناوی بارزانی-یان لە ململانێی حزبیشدا بەكارهێناوە، راستییەكەش روون و پرشنگدارە كە بارزانی یەكێكە لە گرنگترین سەركردەكانی كورد لە سەردەمی نوێدا و خاوەن راو بۆچوونی دوورمەودا و ئەزموونێكی پڕ لە پەند و وانە بووە. بارزانی دامەزرێنەری پارتی دیموكراتی كوردستان – عێراق بوو، وەك حزبێكی مەدەنی و دیموكراسی و سەردەمییانەو خەباتگێڕ یەكەم سەرۆكی ئەو حزبە بوو، بڕوای بە دادپەروەری و یەكسانی هەبووە و دژی ستەم بووە، رێزی لە هەست و بیروباوەڕی هاووڵاتیان دەگرت، سەرسەختانە داكۆكی لە مافی ئافرەت دەكرد، پابەند بوو بە مافی گەلەكەی لە مافی چارەی خۆنووسیندا، لەنێوان خەڵكدا بە هۆكاری نەتەوەیی و ئایینی جیاوازیی نەدەكرد، یەكەم جار سەردانم كرد لە بارەگاكەی و لەنێوان پاسەوانەكانی خۆیدا كە خەڵكی سلێمانی و كەركووك و هەولێرو دهۆك و لە ئایینەكانی موسڵمان و كلدانی و ئاشووری و ئێزیدی بوون، رێزی لە پیاوانی ئایینی دەگرت و داوای دەكرد كە دەست لە كاروباری سیاسی وەرنەدەن، زۆر پەرۆشی پەیوەندیی كوردو عەرەب بوو، لەو رێگایانە دووردەكەوتەوە كە دەبوونە مایەی دەمارگیری و شەڕ و كوشتار و تۆڵەكردنەوە و تیرۆر.
رەفتارە پراكتیكییەكان و ئەدای سیاسیی بارزانی وەك سەركردەی شۆڕش و سەرۆكی حزب و كاریزمای گەلی كورد و پێشەوای نەتەوە، هەوێنی ئەزموونی دەیان ساڵی ئەو پێشەوایە بوو. من بە حوكمی ئەوەی كە یەكێكم لە هاوسەردەمەكانی، باسێكی درێژم سەبارەت بە سەرچاوەكانی رێبازی بارزانی ئامادە كردبوو، بۆیە گەیشتمە ئەو ئەنجامە، یەكەم: وتارەكەی لە كۆنگرەی باكۆ لە بەرواری (19-1-1948) بە ئامادەبوونی نوێنەران لە سەرجەم بەشەكانی كوردستان، كاتێ بارزانی لە یەكێتیی سۆڤیەت بوو، لەوێ پێگەی بزووتنەوەی كوردی وەك بەشێك لە بزووتنەوەی شۆڕشی جیهانی و مافی كورد لە چارەی خۆنووسین و بنیاتنانی دەوڵەتەكەی دەستنیشان كرد، دووەم: وتارەكەی لە كۆنفڕانسی سەربازی و سیاسیی كانی سماق باڵەك (15-1-1967)، كە خۆم ئامادە بووم و یەكەم سەردانم بوو بۆ شۆڕش، لەو وتارەدا ئامانجەكانی شۆڕش و رۆڵی حزب و رێكخستن و هەڵوێستی برایانە لەگەڵ گەلی عەرەب دەستنیشان كرد، كە شۆڕش دژی حكومەتەكانی عێراقە، نەك گەلی عێراق، هەروەها رێنمایی گشتیی دەركرد سەبارەت چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ گەل و هەڵوێست نواندن لە هەمبەر ئەوانەی هەڵگەڕابوونەوە و بووبوونە جاشی دەسەڵات.
بارزانی بەوەش ناسرابوو كە لە پارچەكانی دیكەش گرنگیی زۆری بە كێشەی كورد دەدا و بەردەوام پەیوەندی لەگەڵیاندا هەبووە و ئاگاداری رووداوەكان بووە، لە رێی نزیكترین یاریدەدەری (هەمیشە لەیاد ئیدریس بارزانی)ی كوڕیەوە، كە راسپێردراو بوو بۆ گرتنەدەستی دۆسێی بزووتنەوەی كوردی لە سووریا و توركیا و ئێران، من خۆم یادگاریی جوانم لایە، لە كاركردن لەگەڵ ئەو سەركردەیەدا دەربارەی پەیوەندییەكان لە نێوان هەردوو حزب و گەلدا، من لە كتێبەكانی تایبەت بە یادەوەرییەكانمدا بە هەر سێ بەشەوە وردەكاریم لەم بارەوە باس كردووە.
بێگومان رێبازی بارزانییان (barzanizm) بە زمانی كوردی و بە پیتە لاتینییەكان كە تەنیا من لە شەستەكانی سەدەی رابردوودا بەكارم هێناوە، كاتی خۆی لای سەركردایەتیی هەرێمی كوردستانی عێراق بە گرێدانی كۆنگرەی یەكەم و دووەمی زانستی لە سەدساڵەی بارزانی و رێبازەكەی كە لە شارۆچكەی سەڵاحەدین بەشداریم تێداكرد، بە پێشكەشكردنی دوو توێژینەوە لە كتێبەكەمدا بڵاوكراونەوە لەگەڵ دەستەبژێرێكی بیرمەند و سیاسەتوان و رۆشنبیران خۆم پێشنیارم كرد.
ئەم رێبازە لە هەلومەرجێكی تایبەتی ئەو رۆژگارەدا سەری هەڵداو بەردەوام بوو، بۆیە ئەگەر ئەو رێبازە بەرجەستەبووبێت، هەروەك پێشتر باسمان كرد، لە زیندووكردنەوە و پێناسەكردنی بزووتنەوەی كوردایەتی و مەسەلەكانی خەبات و شۆڕش دژی ستەم و قوربانیدان و فیداكاری لەپێناو بەرژەوەندیی گشتی، مافی چارەی خۆنووسین، دیالۆگی ئاشتییانە، بەرهەڵستیی ستەمكاری، بەستنەوەی كێشەی كورد بە سەرجەم خەباتی دیموكراسی لە عێراق، پارێزگاری لە مافی ئافرەت، وەستان لەپاڵ مافی هەژاران، پێكەوەژیان لەگەڵ گەلانی دیكەدا، داننان بە هەبوون و مافی ئەو گەلانە، جیاكردنەوەی ئایین لە دەسەڵات و دەوڵەت، رێزگرتن لە ئایین و ئایینزاكان، زاڵكردنی كوردایەتی بەسەر حزبایەتیی تەسك، پارێزگاریكردن لە پەیوەندییە مێژووییەكانی نێوان كورد و گەلانی عەرەب و تورك و ئێرانی، ئەوا نەوەكانی دادێن دەتوانن سوودمەندی ئەو رێبازە مێژووییە بن و بۆ هەمیشەش وەك پەندو وانە سوودی لێ ببینن، بۆیە بارزانی هەمیشە لە دڵ و عەقڵدا بە نەمری دەمێنێتەوە و وەك مەشخەڵ و كاریزمای كورد لە هەموو شوێنێكدا مایەی شانازی و سەرفرازییە.