پێش سەد ساڵ لەمەوبەر بریتانیا كەوتنە هەوڵدانی پێكەوە لكاندنی دەوڵەتێك بە ناوی عێراق كە بەشێكی كوردستانیان پێوەلكان بە ئومێدی دروست كردنی دەوڵەتێك و نەتەوەیەكی نوێ لەناوچەیەكدا لە ژێر أنتدابی بەریتانیدا، هەر لەوكاتەوە ئاسودەیی و ئاسایش لەم دەوڵەتەدا بەرپانەبووە و دوور بووە لە سەقامگیری. لە عێراقدا چەندین جار هەوڵی بنیاتنانی نەتەوەی عێراق دراوە چ لە سایەی ڕژێمی پاشایەتی و چ لە سایەی ڕژێمی كۆماری.لە پێناو بنیادنانەوەی ئەو كۆمەڵگایانەی، كە جەنگ و ململانێكان پەرێشانی كردوون و هەڵی وەشاندوونەتەوە، حكومەت و دەوڵەتەكانیان بە هۆكاری جەنگ و بێ توانایی و گەندەڵی و نەبوونی ئازادی و دیموكراتی و سەرهەڵدانی تیرۆر تێیاندا، جا لەبەر هەرچی هۆیەك بێت، داتەپیون و كەڵكی بەڕێوەبردن و پارێزگاری یاساشیان نەماوە، دەبێت لە زانستی سیاسی نێودەوڵەتیدا بایەخێكی زۆر گەورە و گرنگی پێ بدرێت، بەشێوەیەكە روونتر، دەبێت كرۆكی سەرەكی پرۆژەی ناوەندی بێت لە زانستی سیاسی نێودەوڵەتی هاوچەرخدا.دەكرێت ئەنجامی بەرچاو و بینراو بێنەكایەوە، ئەگەر ویست و خواست هەبێت بۆ دووبارە بنیادنانەوەی ئەو كۆمەڵگایانەی كە جەنگ و ململانێ وێران و پەرێشانی كردوون، یاخود ویست و خواست بۆ لەناوبردن و پوچەڵكردنەوەی ئەو جێگایانەی، كە لە جیهاندا تیرۆری تێدایەو تێیدا دروست دەبێت. یاخود بەو ئومێدو هیوایەی، كە بتوانرێت دەرفەتی پێشكەوتن و بوژاندنەوەی ئابووری بۆ ووڵاتە هەژارەكان بڕەخسێندرێت.دەرئەنجامی فەشەلی رژێمەیەك لە دوای یەكەكان لە رابردوو و ئێستای دوای رووخانی رژێمی بەعس و حكومەتی فیدراڵی عێراق و بێ توانایی لە ئیدارەدان و گەندەڵی تایەفەگەری و شۆڤێنی و جێ بەجێ نەكردنی دەستور، كوردستان ناچار كرا ڕیفراندۆم ئەنجام بدات.بەڵام وەڵامی عێراق و وڵاتانی دراوسێ و زل هێزەكان، هەمووی پشتگیری بوو لە هێرشی حەشدی شەعبی و سوپاو پۆلیسی عێراق بۆ سەر ناوچەكانی كوردستانی دەرەوەی هەرێم، لەوەش نەوەستان و ویستیان ئەم كیانە فیدراڵی یەی كوردستان نەهێڵن.دیسان پێشمەرگە قارەمانەكان ئەمەشیان بەرپەرچ دایەوەو بەسەركەوتوانە هەموو هێزو ئالیەتی سوپاو حەشدیان ڕاگرت.پەرلەمانی عێراق بووجەی مافی 17% هەرێمی كوردستانی كەم كردەوە.تەنانەت "52" خاڵی نێو دەستووری عێراق پێ شێل دەكرێت چونكە دەسەڵاتدارانی بەغدا لە بنەڕەتدا باوەڕیان بە دەستوورو دیموكراسی و مافی گەلان نی یە.ئاماژەكان روون و ئاشكران كە ئومێدی ناواقعی دروست كردنی نەتەوەی عێراق فەشەلی هێنایەوە جارێكی تر، هەر وەكو چۆن لە پاش جەنگە جیهانی یەكەم فەشەلی هێنا چ لە ژێر ڕژێمی پاشایەتیدا یاخود جەمهوری پاش 1958 هەر بۆیە: بۆ ئەوەی گەلانی عێراق ئاسوودەبن، دەبێت فورمولایەك بدۆزرێتەوە، كە كوردستانیان سەربەخۆیی بڕیاری خۆیان هەبێت، خۆ ئەگەر سونەو شیعە گرفتی تایەفەگەرییان نەبێت ئەوا هەموویان عەرەبن و با ئەو عێراقەی. كە خەوی پێوە دەبینن بونیاتی بنیێن و ئێمە لەگەڵیان دراوسێ یەتی و دۆستایەتی یەكی بە هێزمان هەبێت پێكەوە.
بە هۆی بە زۆر لكاندن و دروستكردنی عێراق لە ماوەی سەدەی رابردوو، هیچ كاتێك ئارامی و سەقامگیری بە خۆیەوە نەبینبووە و نابینێ‌ ..پاش شکستهێنانی دەوڵەتی ئایینی لە عێراق، ناڕەزاییی بەربڵاوی سوننە، دوورکەوتنەوەی هەرێمی کوردستان لە بەغدا و هەنگاونان بەرەو ڕیفراندۆم و دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات لە لایەن تائیفەی شیعەوە، وایان کردووە بنەماکانی دەوڵەتی عێراق زیاتر لە جاران بەرەو هەڵوەشانەوە بچن. عێراق بە درێژایییی 82 ساڵ حوکمڕانیی سوننە و 17 ساڵ فەرمانڕەواییی شیعە، هەرگیز نەیتوانی ناسنامه‌ی تائیفی و نەتەوەیی تێ پەڕێنێ و ببێتە خاوەن ناسنامه‌یه‌کی نیشتمانیی عێراقی؛ واتە ناسنامه‌یه‌ك لە سەرووی تائیفە و نەتەوەکانەوە.بە درێژایییی دەیان ساڵ حوکمڕانیی سوننە، هەوڵەکانیان بە ئاراستەی دروستکردنی ناسنامه‌یه‌كی عێراقی شکستی هێنا، چونکە لە بنەڕەتدا باوەڕیان بە ماف و بوونی ئەوی تر نەبوو و، سیاسەتەکانیان لەمبارەیەوە تەنیا بۆ چەواشەکاری و سەپاندنی دەسەڵاتی نەتەوەیی-تائیفیی سوننە بوو لە عێراقدا. پاش ساڵی 2003 و ڕووخانی ڕژێمی بەعس و، دەستپێکردنی سەردەمێکی نوێ لە عێراقدا، کە بە چەرخی کۆماریی دووەم ناو دەبردرێ، وا چاوەڕوان دەکرا سوود لە هەڵەکانی پێشوو وەرگیرابێت، بەڵام پاش ماوەیەکی کورت، ئەوەی کە ئەم جارەیان بینرا و دەبینرێ، دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات بوو لە لایەن تائیفەی شیعەوە، کە تێیدا کورد و سوننە و تورکمان و...، لە ناوەندەکانی بڕیاردانی وڵاتدا دوور خرانەوە.پاش سەرهەڵدانی داعش و داگیرکردنی ناوچە سوننەنشینەکان لە لایەن ئەم گرووپە تیرۆریستییەوە، فەرمانڕەواییی شیعە لە عێراق تووشی شۆکی یەکەم بوو. ئەوان بۆیان دەرکەوت بە پلەی یەکەم، سیاسەتی هەڵەی حوکمڕانیی ئەوان بوو، کە بووەتە هۆی سەرهەڵدانی ئەم گرووپە ترسناکە، کە لە ئەنجامدا بووە هۆی کاوڵکردنی بەشێکی زۆری وڵات و، هەڕەشەیەکی جددیی لەسەر دەسەڵاتی شیعە لە عێراقدا دروست کرد.هەر جۆرە کەرتبوونێک لە ناوماڵی شیعە و، دابەشبوونیان بەسەر بەرەی ئێرانی و عەرەبی، ململانێی ناوماڵی شیعە قووڵتر دەکاتەوە و، لەسەر ئاستی ناوخۆیی، هێژموونی و پاوانخوازیی ئەو هێزانە کەمتر دەکاتەوە و، لە بەرامبەردا ناچارن دەرفەت و ئیمتیازاتی زیاتر بە هێزە کوردی و سوننەکان بدەن. هەروا لەسەر ئاستی دەرەوە، باشتربوونی پەیوەندیی لایەنە شیعەکان و دەوڵەتی عێراق لەگەڵ سعوودیا و وڵاتانی سوننە، پێگەیان بەهێزتر دەکات. هەرێمی کوردستان، دەبێ زۆر بەوریایی و وردییەوە چاودێریی ئەم هەنگاوانە و دەرەنجامەکانی بکات، بۆ ئەوەی بتوانێ بەرژەوەندییەکانی خۆی بە شێوازێکی باشتر بپارێزێت.عێراق بە هۆی هەژموونی ئێران لەلایەك و هەروەها ناكۆكیی مەزهەبی تائیفی و هەزهەبی لەلایەك و هەروەها گەندەڵی بێ‌ شومار و سیاسەتی مەزهەبگەرایی و پەراوێز خستی كورد و سوننە و نەبوونی سەرٍەتاییترین خزمەتگوزارییەكان لە ئێستادا بەرەو لێواری تەقینەوە و هەڵوەشانەوەی ،پەرلەمان و حكومەت، سەرۆكایەتی كۆمارە ، كە ئەنجامەكەی عێراق بە ئاقارێكی ناسەقامگیر و هەڵدێر دەبات ..