(*)
عێراقیەكان بەگشت پێكهاتە جیاوازەكانەوە لەدوای ڕوخانی رژێمی پێشوو لەساڵی 2003چاوەروانی هەڵهاتنی خۆری هیواو دروستبوونی عێراقێكی نوێیان دەكرد، كەجیاوازبێت لەگەل ڕژیمەكانی پێشوو، چاوەروانی دەوڵەتێكی فیدڕاڵی دیموكراتی بوون كە مافی هەموو لایەك بەبێ جیاوازی لەچوارچیوەی دەستوورێكی دادپەروەردا پارێزراو بێت، بەڵام ئەوەی روویدا تەواو پێچەوانەوەی خەونەكان بوو، بەهۆی سیاسەتی فاشیلانەو گەندەڵی سەركردەكانی تائیفەگەری خەونی عێراقیەكان نەهاتەدی ولاتەكەیان بوو بەگۆڕەپان و زۆرانبازی هیزە هەرێمیەكان و تەنانەت سەركردەكانی شیعە لەجیاتی ئاوەدانكردنەوەی ولات كەوتنە پاكتاوكردنی ڕەگەزی لەدژی سوننە مەزهەبەكان، دواتریش بەشیوازی جۆراوجۆر كەوتنە بێبەشكردنی كورد لەمافە سەرەكیەكانیان بەئاشكرا مافە دەستوورییەكانیان پێشیلكرد و عێراقیان تووشی مەرگەساتێكی ترسناك كرد.
ڕۆژ لەدوای ڕۆژ قەیران و گرفتەكانی لەعێراق لەپەرەسەندن دابوو هەر لەفەرامۆشكردنی دەستوورو جێبەجێنەكردنی ماددەی 140 ، كێشە بەردەوامەكانی دەستەڵاتدارانی بەغدا بۆ هەرێمی كوردستان، تەنانەت ڕژێمی بەغدا بەوەوە نەوەستا قووتی خەڵكی كوردستانیان بڕی، هەرێمی كوردستان وەك وەڵامێك بۆ هەرەسهێنانی سیستەمی دەوڵەتداری لەعێراق وهەنگاونان بەرەو دەستەڵاتێكی خزمەتگوزار بڕیاری ریفراندۆمی دا، تەواوی هاولاتیانی كوردستان بەكەرنەڤاڵێكی مێژوویی بێوێنەوە بەشدارییان لە ریفراندۆم كرد و بەبەڵێ بۆ سەربەخۆیی وەلامیان دایەوە، بەلام سیاسەتمەدارانی تائیفی بەبیانوی جیاواز دژایەتیان دەكرد، تەنانەت دەستەلاتدارانی بەغدا بەوەش نەوەستان و بەهاوكاری خیانەتكارانی ناوخۆ پەلاماری خاكی پیرۆزی كوردستانیان دا و بەشێكیان داگیركرد، لەكاتیكدا دەستووری عیراقی رێگە نادات بەوەی كە بەغدا لەشكری سەربازی دژی هاولاتیانی خۆی بەكاربهێنێت.
ریفراندۆمی سوونەكان
ناڕەزایی سونەكانیش لەكۆتایی 2008 دەستی پێكرد ، كاتێك كەسوونەكان گەیشتنە ئەو راستیە كە چیتر بەغدا مافەكانیان جێبەجێ ناكات بۆیە پەنایان بردە بەرخۆپیشاندان لەپاریزگا سوونە نیشینەكان بەڵام لەلایەن هێزە چەكدارەكانی حكومەتی عێراق كۆمەڵكوژكران، لەئەنجامی ئەم تووندوتیژیانەدا گروپی تیرۆریسیتی داعش سەری هەڵداو بەشێكی خاكی عێراقی داگیركرد و تەواوی دانیشتوانی شارە سوونە نیشینەكان ئاواره بوون وئیستاش گروپە چەكدارەكانی حەشدی شەعبی سوننە نشینەكانیان داگیركردووە، تەنانەت دیمۆگرافیای شارەكان گۆرانكاری بەسەردا هاتووە و شارە سوونە نشینەكان ناسنامەی خۆیان لەدەست داوە، چونكە بەشی هەرە زۆری هاوڵاتیانیان ئاوارەی هەرێمی كوردستانن و ناتوانن بۆ شارەكانیان بگەڕینەوە.
ئەوەی گرنگە ئەو عێراقەی كەجیهان زۆر پێشهاتی جیاوازییان بۆ دانابوو، بەچەندین شیواز ولاتانی ئەوروپی و ئەمریكا هاوكارییان دەكرد، و پێیانوابوو لەڕۆژهەلاتی ناوەراستدا نموونەیەكی جوانی پێشكەوتن دەبێت، بەپێچەوانەوە بوو بەكانگایەك بۆ بەرهەمهێنانی تیرۆر و گەندەڵی چونكە دەستەلاتی نوێیی بەغدا لەجیاتی دابینكردنی خزمەتگوزاری پەنایان بردە بەر سەركوتكاری دەنگە دلێرەكان، وێنەیەكی زۆر تالێ عێراقیان بەجیهان نیشاندا.


ناڕەزایی شیعەكان
شارە شیعە نشینەكان لە هەلبژاردنە پەرلەمانیەكەی سالی 2018دا نامەیەكی زۆر بەمانایان ئاراستەی سیاسەتمەدارانی بەغدا كرد، كە ئەوان چیتر باوەڕ بەدەوڵەتداری بەغدا ناكەن ئەمەش وایكرد رێژەی بەشداری كردن لەئاستێكی زۆر كەمدا بێت تەنانەت لەهەندێك ناوچەدا نەگەیشتە 11% ئەمەش پەیامێك بوو كە پێویستە حكومەتە تائیفیەكەی بەغدا بگاتە ئەو راستیەی كەمیللەت باوەڕی بەهەلبژاردن نەماوە رۆژێك دێت هاولاتیان دەڕژێنە سەر شەقامەكان و راپەرین دەكەن.
تەنانەت لە(28/8/2019) شاندێك لەكەسایەتی و هاوڵاتیانی پارێزگای بەسرا سەردانی مەرجەعی نەتەوەییمان ( مەسعود بارزانی ) یان كردووە بەناوی تەواوی هاولاتیانی پارێزگاكانی باشووری عێراقەوە باسی خراپی ڕەوشی عێراقیان كردووە، بەهیوای ئەوەیان خواستووە كەبتوانن وەك هەرێمیكی كوردستان ئەزموونێكی نوێدا جێبەجی بكەن، چونكە تەواوی هاولاتیانی عێراقی گەیشتوونەتە ئەو راستیەی كە پێویستە هەرێمی كوردستان بكرێتە نموونەیەك بۆ ئەزموونی دەوڵەتداری لەعیراقدا، هەروەها چەندین شاندی تری كەسایەتی رۆشنبیرانی باشووری عیراق سەردانی مەرجەعی نەتەوەییمان ( مسعود بارزانی ) یان كردووە پەنایان بۆ بردووە بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانیان.
لێرەدا دەكرێت بلێین كۆتایی شانۆگەرییە سیاسیەكە دەست پیدەكات بەوەی كە شارە شیعە مەزهەبەكانیش وەك تەواوی ناوچەكانی تری عیراق ناڕەزایی دەردەبرن ،لەكاتیكدا پێشتر شارە شیعە نشیەكان لەسەر داوای مەرجەعیەت دانیان بەخۆیاندا گرتبوو، بەلام ئەمرۆ دیمەنەكە پیچەوانەوەبۆتەوە بەمەش ڕووداوەكان راستیان لەڕووی ڕەوشی دەستەلاتی گەندەل وستەمكاری عێراقی هەڵماڵی، هاولاتیانی شیعە وەك كورد و سوونەكان لەپێناوی دابینكردنی سادەترین مافەكانیاندا نارەزایی دەردەبڕن بەلام لەجیاتی چارەسەری گولەباران دەكرێن. بەكورتی تەواوی پێكهاتەكان چیتر حكومەتی عێراقیان قبوڵنیە، هەریەكێك بەجۆرێك تەعبیر لەباوەڕی خۆی دەكات كوردەكان لەرێگەی ریفراندۆم، عەرەبە سوونەكان لەرێگەی راپەرینی جەماوەری و شیعەكانیش لەرێگەی ناڕەزاییەوە، لە راستیدا ئەوەی لە باشوور دەگوزەرێ ریفراندۆمی هاووڵاتیانی شیعەیە ، بەڵام بەشێوەیەكی جیاواز لە كورد، راستی بابەتەكە ئەوەیە گەلی عێراق بەهۆی سیاسەتی هەڵەی شانزە ساڵی رابردوو تووشی نامۆبوون لە عیراقی بوون هاتووە.
هەمواركردنەوەی دەستوور
ئەوەی دەگوزەرێت خوپیشاندەران داوای مافە سەرەتاییەكانی خۆیان دەكەن بەڵام چەند سەركردەو سیاسەتمەدارێكی شۆڤێنی عێراقی لەرێگەی هەوادەرەكانیانەوە دەیانەوێت ڕەوشەكە بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەكاربهێنن و سەرلەنوێ دەستوور هەموار بكەنەوە، كە ئەمەش هەولێكی ترسناكەدژی مافە رەواكانی هەرێمی كوردستان و مەرجە لەم قۆناغەدا تەواوی هیزە كوردستانیەكان پیكەوە هاوكاربن بۆ چارەسەری گرفتەكان، لەلایەكی ترەوە یاساش رێگە نادات هەمواركردنەوەی دەستوور بەقازانجی پیكهاتەیەكی دیاریكراو ئەنجام بدرێت مافی كوردیش لەنیو دەستووردا فەرامۆش بكرێت، ئەم هەولە لەكاتیكدایە هاولاتیان داوای دابینكردنی خزمەتگوزاری و هەلی كار دەكەن بەلام بەداخەوە هەندیك سیاسەتمەداری شۆڤێنی دەیانەوێت بەجۆرێكی تر سوود لەناڕەزایەتیەكان وەربگرن و دژایەتی قەوارەی هەرێمی كوردستان بكەن .



(*)ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەران