رووسیا پێشتریش هەر لەم ناوچەیە بووە، بەڵام ئەمجارە ئەمریكا دەكشێتەوە
(*)
رووسیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا رۆڵێكی كاریگەر دەگێڕێت، هێزی ئاسمانیی رووسیا رژێمی ئەسەدی لە رووخانێكی راستەقینە دوورخستەوە، توركیا و ئیسڕائیلیش پێویستە بەوە رازی بن كە هێزەكانی رووسیا لە سەر سنوورەكانیان بێت. عەرەبستانی سعودیە بە فەرشی سوور مامەڵەی لەگەڵ فلادمیر پۆتینی سەرۆكی رووسیا كرد، هەروەها سەرۆك دۆناڵد ترەمپیش بۆ ئەو ئاسانكارییەی رووسیا لە كوشتنی ئەبوبەكر بەغدادی (سەرۆكی رێكخراوی تیرۆریستیی داعش) كردبووی، سوپاسی پۆتینی كرد.
ئێستا رووسیا لە تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە بۆ باكووری ئەفریقیا و دەوڵەتانی كەنداو بڵاوبۆتەوە و نفووزی هەیە، پێشوازی لە میوانانی ئاست بەرز دەكات و چەكی زۆر باش و كرێگرتەی شەڕكەری هەیە، دەستكراوەشە بۆ ئەوەی دامەزراوەی هێزی وزەی ئەتۆمییش دابمەزرێنێت. رووسیا زەمینیەكی لەباری بۆ هاتۆتە پێشەوە كە دەستێوەردان لەم ناوچە فراوانە بكات، لە كاتێكدا ئەمریكا لێی دەكشێتەوە، ئەم باڵادەستییەی ئێستای رووسیا بە جۆرێكە هەتا سەركەوتنی هێرشەكانیش بۆ كوشتی بەغدادی نەیتوانی كەمێكی لێ بشارێتەوە.
دووبارە دەركەوتنەوەی رووسیا وەك هێزێكی گەورەی جلەوگیر و ناوبژیوان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، تەنیا پیشاندەری رووە هەڵەكەی هەڵوێستی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا نییە لە ناوچەكەدا، بەڵكو پیشاندەری ئەوەیە كە رووسیا دوای دووركەوتنەوەی بۆ ماوەی چارەكە سەدەیەك لەم ناوچەیە، جارێكی دیكە وەك هێزێكی گەورە دەگەڕێتەوە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی بزربوونی رۆڵی رووسیا و نەگەڕانەوەی حاڵەتێكی شازە، نەك دووبارە گەڕانەوەی.
رووسیا چەندین سەدە شەڕی توركیا (ئیمپراتۆریەتی عوسمانی)، بەریتانیا و فەرەنسای كرد، بۆ ئەوەی بگاتە دەریای سپی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كریستیانەكانی ژێر قەڵەمڕەوی لە ژێردەستەیی عوسمانییەكان رزگار بكات و گەرەنتیی جێپێی خۆی لەسەر ئەو خاكە پیرۆزە بكات. لە زۆربەی ماوەكانی دوای شەڕی دووەمی جیهانی، یەكێتی سۆڤیەت گەورەترین هێز بووە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، مۆسكۆ پشتیوانیی خەباتی رێكخراوی رزگاریخوازی فەلەستینی كرد لە دژی كیانی زایۆنیزم، پشتیوانیی میسر و سووریای كرد كە بە چەك و هاوكاری و راوێژكاری سەربازی و تەنانەت فڕۆكەوانی سۆڤیەتییش هێرش بكەنە سەر ئیسڕائیل، سۆڤیەت بە پارەو بە ئەندازیار هاوكاری میسری كرد بۆ ئەوەی بەنداوی ئەسوان دروست بكات، بەڵام لە هەشتاكاندا سۆڤیەت رووبەڕووی بارودۆخێكی زۆر سەخت بوو، كە وایكرد لە ناوچەكە پاشەكشە بكات، بەمەش باڵادەستیی ئەمریكا گەشەی كردو هەژموونی لەسەر ناوچەكە دروست كرد، هەر لەلایەكیش سیاسەتی ئەمریكای قبووڵ نەكردایە، هێرشی دەكراسەر، یان سزای ئەو حكومەتانەی دەدا، كە تەحەددای ئەمریكایان دەكرد، ئەمەش هەتا ساڵی 2015 كارێكی زۆر ئاسایی بوو، بەڵام لە پاییزی ئەمساڵدا، رووسیا سوپای بۆ سووریا نارد، ئەمەش لە كاتێكدا بوو كە گرووپەكانی ئۆپۆزسیۆن كە لەلایەن هاوپەیمانیی نێودەوڵەتییەوە بە سەرۆكایەتی ئەمریكا پشتیوانی دەكران، تا راددەیەكی گەورە گەیشتبوونە ئەو قەناعەتەی كە شەڕی ناوخۆی سووریا دەبەنەوە و رژێمی بەشار ئەسەد دەروخێنن، بەڵام ئەم جووڵە بۆیرەی پۆتین و هێزی سوپا مەزندەنەكراوەكەی زۆر بە خێرایی رەوتی رووداوەكانی گۆڕی و ئەوەی خستەڕوو كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە بێ رووسیا دەروازەیەكە بۆ پاشاگەردانی، نەك ناوچەیەكی سەقامگیر بێت. پێوانەی سەرەكی بۆ سەقامگیریی ئەم ناوچەیە ئەوەیە كە دەبێت رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ رووسیا وەك بەهێزترین هێزی میانگیر و ناوبژیوان لە ناوچەكەدا مامەڵە بكات، ئێستاش دوای بردنەوەی شەڕەكە، رووسیا لە هەوڵی ئەوەدایە كە پێوەرە كۆنەكەی رووسیا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بیكاتە پێوەرێكی دیكەی تازە لە ناوچەكەدا.
رووسیا لەم ناوچەیە چی دەوێت؟
لە تێڕوانینی مۆسكۆوە گەڕانەوە بۆ بوونی سیاسەتێكی بەهێز لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەو جووڵە سەربازییەی لە ساڵی 2015 ئەنجامی دا، نەك هەر كارێكی ماقووڵ بوو، بەڵكو پێویستیش بوو. رژێمی ئەسەد دوایین سیخوڕی رووسیا بوو كە لە ناوچەكەدا مابوویەوە، سووریاش ئەو دەوڵەتە بوو كە بۆ ماوەی نیو سەدە لەگەڵ رووسیا كاری كردبوو، لەساڵی 2015شدا رژێمی ئەسەد وەك ئەوە بوو بەسەر پەتی سێركەوە بێت، زۆری نەمابوو كە گرووپەكانی ئۆپۆزسیۆن بە پشتگیری هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بیڕووخێنن، بۆیە لەم روانگەیەوە ئەگەر رووسیا بیەوێت جێپێیەك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدەست بهێنێتەوە و هەلێكی بۆ بڕەخسێت گورزێك لە ئەمریكا بدات، ئەوا پاراستنی سووریا دوو جار پێویست بوو، نەك جارێك. لە سەرووی ئەمەشەوە، رووسیا ترسێكی ئەمنیی ناوخۆییشی هەیە سەبارەت بڵاوبوونەوەی پریشكی شەڕەكەی سووریا، وەك راپۆرتەكان ئاماژەیان پێ كردووە، بەشێك لە گرووپە هەرە رادیكاڵ و تیرۆریستەكانی ناو شەڕی ناوخۆی سووریا، كە ژمارەیان سەدان تیرۆریستە و لەوانەیە بە هەزارانیش بن و لە رووسیاشەوە هاتبوون بۆ ئەو شەڕە، رووسیا لە رووی جیۆپۆلیتیكییەوە تا راددەیەك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە نزیكە و بڕینی سنوورەكانیش بۆی ئاسانە، هەر بۆیە لەم روانگەیەوە و پۆتین گوتەنی شەڕی تیرۆریستان لە سووریا بكەین، زۆر باشترە لەوەی چاوەڕێ بین، هەتا دێنە سەر ماڵەكانمان.
پاشەكشەی رووسیا لەسەر شانۆی جیهان لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو بە تەواوەتی تەواو ببوو، بەڵام تەنیا بەو ئۆپراسیۆنە سەربازییەی سووریا تا راددەیەك ئەوەی شاردەوە كە رووسیا هەوڵێكی سادەی هەیە بۆ بەدەستهێنانی ئامانجێك، كاتێكیش لە پاییزی 2015 پۆتین هێزی ئاسمانی و هێزی زەمینی بۆ سووریا نارد، ئەوكات ئەمریكا زۆر بە راشكاوی رایگەیاندبوو كە دەستێوەرادانی راستەوخۆ لە شەڕی ناوخۆی سووریا ناكات، بەمەش مەترسیی پێكدادانی راستەوخۆی نێوان هێزەكانی ئەمریكا و رووسیا لەسەر خاكی سووریا لە نزمترین ئاستدا بوو، مەترسییەكی بچووكیش كە هەستی پێ دەكرا، ئەوە بوو ئەگەر بە رێكەوت بەریەك بكەون، ئەمجۆرە بەركەوتنانەش بە لێكجیاكردنەوە (DE confliction) چارەسەر دەكرێت، ئەمەش خۆی لە خۆیدا سەركەوتن دەبێت بۆ سوپای رووسیا، ئەمەش لەبەر ئەوەیە پێشتر ئەمریكا بە ئازادی ئۆپەراسێۆنی لەناو سووریا دەكرد، بەڵام لەمەودوا دەبێت بۆ چالاكییەكانی هەماهەنگی لەگەڵ رووسیا دروست بكات.
ئەو هێرشەی ئەمریكا سەركردایەتی دەكرد لە دژی داعش، باشترین پەردە بوو بۆ ئەوەی رووسیا لەژێر ئەو پەردەیە هێزەكانی لەناو سووریا بڵاوبكاتەوە، یارمەتیدەرێكیش بوو بۆ ئەوەی هەموو دژایەتییەكانی ئەمریكا پێچەوانە بكاتەوە، بەمەش سوپای رووسیا سوودی تەواوی لە و پەردەیە وەرگرت كە ئەمریكا بۆی دروست كردبوو، هەر بۆیە رووسیا بە بیانووی ئەوەی هەڵدەكوتێتە سەر تیرۆریستان و حەشارگەكانیان دەدۆزێتەوە، بۆمبارانێكی زۆر بێ رەحمانەی هاووڵاتیانی سڤیلی كرد، بەڵام دەبێت چاوەڕێی چی زیاتر لە سوپایەك بكرێت كە لە ماوەی شەڕی چیچان لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو بە تەواوەتی شاری گرۆزنی كاول كرد؟
لە روانگەی مۆسكۆوە، ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی رووسیا لە سووریا سەركەوتوو بووە، هەرگیز نەبووە ئەو گیرخواردنەی كە هەندێك پێشتر مەزندەیان بۆ دەكرد، هەروەها شەڕەكەی رووسیا لە سووریا بە خوێن و پارەیەكی زۆر لە سەر رووسیا تەواو نەبوو، بە پێچەوانەوە ئەم دەستێوەردانە سەرلەنوێ پێگەیەكی هەمیشەیی بۆ رووسیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دروست كردەوە، هەلێكی دروست كرد بۆ ئەوەی رووسیا چەك و بۆچوونە تازەكانی خۆی تیا تاقی بكاتەوە، ئەمەش زۆر گرنك بوو بۆ ئەوەی بازاڕ بۆ كاڵاكانی پەیدا بكات و پارە لە ئامێرەكانی خەرج بكات، هەر بۆیە ئێستا هەموو لایەك گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست شانبەشانی خاوەنی خۆی راوەستاوە، نەك وەك ئەمریكا هەر لەگەڵ سەرهەڵدانی كێشەیەك پشتیان تێ دەكات، هەروەك چۆن لە ساڵی 2011 پشتی لە حوسنی موبارەكی سەرۆكی پێشووی میسر كرد.
هێزێكی میانگیری تازە
ئێران و ئیسڕائیل و سعودیە شەڕێكی بەوەكالەتی خوێناوییان لە سووریادا پیادە كرد، بەڵام كرملین خۆی بووە خاوەنی پێگەیەك وەك هێزێكی میانگیر بۆ هەموو ئەو ئەكتەرانەی كە پێوستە وتووێژ بكەن. بەڵام لە ناوچەیەكدا كە ئاراستە ئایینی و ئایدیۆلۆژی و جیۆسیاسییەكان لەبەریەكی هەڵوەشاندبێت و كێشمەكێشەكانیان كۆن و خوێناوی بێت، ئەوا دەبێت هێزی میانگیر توانای لەوە زیاتر بێت، تەنیا بە قسە مامەڵە لەگەڵ گەمەكارەكان بكات. ئەمەش لەبەر ئەوەیە دۆستە تازەكانی رووسیا دەیانەوێت لە بری ئەم دۆستایەتییە شتێكیان دەست بكەوێت، هەر بۆ نموونە: ئیسڕائیل دەیەوێت دەستڕۆیشتوویی ئێران و حزبوڵا لە سووریا سنووردار بكات، ئەمە لە كاتێكدا ئێران و حزبوڵا هەتا ئێستاش سوورن لەسەر ئەوەی هێرش بكەنە سەر دەوڵەتی جوو، سعودیەكان دەیانەوێت رووسیا پشتی ئەوان بگرێت لە كێشەكەیان لەگەڵ ئێران، بەڵام رووسیا وەبەرهێنانێكی زۆری لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئێراندا كردووە، بەڵام چاوەڕوان دەكرێت، لە پێناوی پەیوەندییەكی باشتر لەگەڵ سعودیە و ئیسڕائیل قوربانی بە ئێران بدات، هەر پەیوەند بەم پرسە نیكۆلای باترۆشیف سكرتێری ئەنجومەنی ئاسایشی رووسیا لە تەموزی رابردوو لە قودس راشكاوانە بە ئیسڕائیلی راگەیاند: «ئێمە تۆمەتەكانی ئیسڕائیل و ئەمریكا رەتدەكەینەوە كە ئێران گەورەترین هەڕەشە بێت بۆ سەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەروەها سەبارەت بە گورزەكانی ئیسڕائیلیش بۆ سەر هێزەكانی ئێران لە سووریادا، رایگەیاند ئەوەش لای ئێمە كارێكی پەسەند نییە.»
رووسیا دیسان هەندێك شتی دەوێت، راستە بەشی هەرە زۆری شەڕەكەی سووریای بردۆتەوە، بەڵام ئێستا پێویستی بەوەیە ئاشتییش بباتەوە، لەم چوارچێوەیەدا چارەسەری سیاسی لە سووریا دەبێتە تاجی دەستكەوتەكانی ئامانجە سەربازییەكانی مۆسكۆ، هەروەها رووسیا دەبێت بە دڵنیاییەوە وەك هێزێكی میانگیر و تەنانەت زیاتر گرنگ لە ئەمریكا خۆی دەربخات، چونكە كاتێك كە رووسیا سەردەكەوێت، ئەمریكا شكستی هێنابوو. پەیامی هێزی سەربازی و لێهاتوویی دیپلۆماتیی رووسیا دەبێت رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تێپەڕێنێت و بانگەشە بۆ ئەوە بكات كە دەبێت ئیعتراف بەوە بكرێت، رووسیا هێزێكی گلۆباڵیی گەورەیە. هەر بۆیە دوای ئەوەی رووسیا ئاشتی لە سووریادا مسۆگەر دەكات، دەتوانێ بە پشتبەستن بە داهاتی دەوڵەتە بەخشەرەكانی ئەوروپا و دەوڵەتە عەرەبییە دەوڵەمەندەكان دەرگا بۆ دووبارە بونیادنانەوەی سووریا بكاتەوە، لەمەشدا گرێبەستی قازانجهێنی زۆر باش بۆ كۆمپانیاكانی دۆستی كرملین دەستەبەر دەبێت.
ئاشكرایە و سەلمێندراوە كە بردنەوەی ئاشتی ئاستەنگی كەمتر نییە لە بردنەوەی شەڕەكە، بۆیە لە پێناوی بەدیهێنانی ئاشتییەكی هەمیشەیی، رووسیا پێویستی بەوەیە كە سنوورێك بۆ ئێران و حزبوڵا دابنێت، لە پێناوی پێدانی دڵنیایی بە ئیسڕائیل و توركیا سەبارەت بە ئاسایشی سنوورەكەیان، دیارە لە ئێستاشدا نە ئەوروپا و نە هیچ لایەكی دیكە ئامادە نین بەخشینێكی گەورە بۆ دووبارە بونیادنانەوەیەكی گەورە تەرخان بكەن، دیارە رووسیاش ئەم لوغزەی پێ چارەسەر ناكرێت، ئەگەر هەندێك لە دۆستەكانی تووڕە نەكات.
رووسیا گەڕاوەتەوە بۆ ئەم ناوچە فراوانەی كە لە سەر لێواری گۆڕانكاری بەردەوامە، هەروەها دەستی كردووە بە نزیكبوونەوە لەو حاڵەتی نادڵنیاییەی بۆ نزیكبوونەوە لە بارودۆخە سرووشتییە نۆرماڵەكە، واتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی پۆست ئەمریكا، بەڵام كەمێك لە دەوڵەتان بە راستی لەو بڕوایەدان كە رووسیا بتوانێت ئەو بۆشاییە پڕبكاتەوە كە لە دوای رۆیشتنی ئەمریكا دروست دەبێت، بەڵام ئەو دەگەڕێتەوە و بایەخ و سەرچاوەكانی خۆی لە ناوچەكانی دیكە چڕ دەكاتەوە.
ئەدای سوپاكەی رووسیا لە سووریا و پێشوازییە گەورەكەی پوتین لە سعودیە، ئەو راستییە ناشارێتەوە كە ئابووریی رووسیا باش نییە و پێویستییەكی زۆری بە وەبەرهێنان هەیە، بۆ كرملین، دەوڵەتە عەرەبییە دەوڵەمەندەكانی كەنداو هەلی كۆكردنەوەی پارەن، هەروەها ئەوەش نهێنی نییە كە هەتا ئێستا كرێكارانی چەكی رووسی تا راددەیەكی زۆر سادەن، فرۆشتنی چەكیش بە دەرەوە سەرچاوەی سەرەكیی پیشەسازی بەرگریی رووسیایە. هەمان شت بۆ پیشەسازیی هێزی ئەتۆمیی رووسیاش راستە، سەبارەت بەم لایەنە چەندین ساڵ بانگەشەی بۆ ئەوە دەكرد كە ئەم پیشەسازییە سەركردایەتیی پیشەسازیی رووسیا دەكات. كۆمپانیای (رۆس - تۆم) كە حكومەت مۆنۆپۆلی ئەم بوارەی كردووە، لە دوای دامەزراندنی وێستگەی ئەتۆمیی بووشەهر لە ئێران، هەتا ئێستا وێستگەی دیكەی دانەمەزراندووە، كە ئەمەش ماوەی 10 ساڵی تەواوە، كۆمپانیای (رۆس - تۆم ) لە ساڵی 2010 گرێبەستێكی لەگەڵ توركیا ئیمزا كردووە، بەڵام لە ساڵی 2018 دەستی بەكار كردووە، لە میسر هێشتا دەست بەكار نەبووە، ئەردەنیش لە ساڵی 2018 گرێبەستەكەی لەگەڵ (رۆس - تۆم) هەڵوەشاندەوە.
سەنتەری پەیوەندییەكانی رووسیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ سێ دەوڵەتی غەیرە عەرەبییە كە ئەوانیش (توركیا و ئێران و ئیسڕائیل)ن، ئەم سێ دەوڵەتە بەراورد بە دراوسێ عەرەبەكانیان سەقامگیرن، هەروەها رووسیا شتێكی كەمی لەدەست دێت كە پێشكەشی كۆمەڵگە عەرەبییەكانی ئەو ناوچەیە بكات، دەوڵەتە عەرەبییەكان پێویستیان بە ئاسایش و سەقامگیری و هەلی مودێرنیزەكردنی سیاسی و ئابووری هەیە، بەڵام سەردانی ئاست بەرز و فرۆشتی چەك ئەو پێویستییانە بەدیناهێنێت. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا گەڕانەوەی رووسیا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەڕەشەی گەوهەریی بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دروست ناكات، بەڵكو كاتێك ئەمریكا دووبارە بیر لە بەرژەوەندی و پابەندبوونەكانی لە ناوچەكە دەكاتەوە، لەوانەیە ئەو بوارانە بدۆزێتەوە كە پێكەوەگونجانێك، یان تەنانەت یەكگرتنەوەی بەرژەوەندیی هەردوولا پێكەوە كۆیان بكاتەوە. هەر بۆ نموونە: رووسیا و ئەمریكا توانییان لە ساڵی 2015 لەسەر رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران پێكەوە كاربكەن.
لە دوماهێدا دەكرێت بڵێین: رووسیا گەڕایەوە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پلان بۆ بەجێهێشتنی داناڕێژێت، بەشی زۆری ئەو دەستكەوتانەی بەم دواییە رووسیا بەدەستی هێناون، دووبارە دیاریكردنەوەی پێگە ئەمریكا و دووبارە پێناسەكردنەوەی بەرژەوەندییەكانی خۆیەتی. ئەم بەرەوپێشەوەچوونانە هەلێكی رێپیشاندەرە بۆ ئەوەی سیاسەتی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كۆمەڵێك ئامانجی روون و ئاشكرای هەبێت، سەرەنجامیش لە كۆتاییدا زۆر واقیعییانە و بەرهەمێنەر بن بۆ ئەو ئامانجانەی كە دیاری كردوون.
***
سەرچاوە : فورین ئەفێرز




(*)بەڕێوەبەری پڕۆگرامەكانی رووسیا و ئۆراسیا لە ئامۆژگای كارینجی