لە ماوەی كەمتر لە مانگێكدا، خۆپیشاندانەكانی دژ بە گەندەڵی و نەبوونی چاكسازیی ئابووری لە عێراق و لوبناندا سەریانهەڵدا. لە هەردوو ئەم دوو وڵاتەدا، خۆپیشاندانە بێ پێشینەكان، كە شار و شارۆچكە شیعەنشینەكانیان هەژاند، ئەو راستییەیان دەرخست كە ئەو رێچكەیەی ئێران پیادەی دەكات بۆ مومارەسەكردنی دەستڕۆیشتوویی لە ناوچەكەدا شكستی هێناوە. ئەوەی پەیوەست بێت بە پێكهاتەی شیعەوە لە عێراق و لوبناندا، ئەوا تاران و وەكیلەكانی شكستیان خواردووە لە گۆڕینی سەركەوتنە سیاسی و سەربازییەكان بۆ دیدگایەكی ئابووری و كۆمەڵایەتی، ئەگەر بە سادەیی گوزارشتی لێ بكەین، چیرۆكی موقاوەمەت كە ئێران بانگەشەی بۆ دەكات، نەبووە هۆی دەستەبەركردنی ژیان و گوزەران.
هەر لە سەرەتای شۆڕشی ئیسلامییەوە، حكومەتی ئێران و سوپای پاسداران سیاسەتێكی روون، دوورمەودا و پڕ لە وردەكارییان هەبووە لە بارەی ئەوەی چۆن شۆڕش هەناردە بكەن بۆ ناوچەكە، بە شێوەیەكی سەرەكی بۆ ئەو وڵاتانەی كە زۆرینەیەكی شیعەیان لەخۆ گرتووە. ئێران زۆر بە ئارامگری و مرونەتەوە ئەم سیاسەتەی جێبەجێ كردووە، شكستی بچووكی قبووڵ كردووە، بەڵام چاوی لە سەر ئامانجە گەورەكە بووە: بەدەستهێنانی باڵادەستی بە سەر عێراق، لوبنان، سووریا و یەمەنەوە.
لە ئێستادا، پێدەچێت ئێران براوەی گەمە درێژخایەنەكە بێت. وەكیلەكانی لە لوبنان براوەی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی ساڵی رابردوو بوون. لە سووریا، ئێران توانیویەتی هاوپەیمانەكەی (بەشار ئەل ئەسەد) رزگار بكات. لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا ئێران دەسەڵاتێكی زیاتری بەدەستهێنا لە بەغدا، ئەویش لە رێی وەكیلەكانیەوە، لە نێویاندا هێزەكانی حەشدی شەعبی، ئەو میلیشیا شیعانەی بۆ شەڕكردن لە دژی داعش دروست كران.
هەرچۆنێك بێت، لە میانەی پلانەكەیدا كە چوار دەیەیە پیادەی دەكات، ئێران خاڵێكی گرنگی نادیدە گرتووە: دیدگایەكی ئابووری-كۆمەڵایەتی بۆ درێژەدان بە بنكەی پشتیوانییەكەی. لە كاتێكدا هەموو دەرفەتێكی بەكارهێناوە بۆ ئەوەی خۆی بخزێنێتەوە نێو دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە لە ناوچەكەدا، بەڵام حكومەتی ئێران شكستی هێناوە لە لەبەرچاوگرتنی ئەو راستییەی كە دوای بەدەستهێنانی ئەوا دەسەڵات پێویستی بەوە هەیە هاوشان بە دیدگایەك بێت. لە كاتێكدا رووداوەكان لە ناوچەكەدا پەرەدەستێنن، ئەوا ئێران شكست دەهێنێت لە پرسی حوكمڕانیدا. عێراق و لوبنان دوو نموونەی باشن.
ئێران لە هەردوو وڵاتی عێراق و لوبناندا وەكیلی دروست كردووە، لە رێی دەستەبەركردنی دارایی و چەكەوە دەسەڵاتی پێ بەخشیون و هاوكاریی كردوون، تاوەكو رۆبچنە نێو دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە. لە ئێستادا، دامەزراوەكانی دەوڵەت لە عێراق و لوبناندا یەك ئەركی سەرەكییان هەیە: لەبری پاراستن و خزمەتكردنی خەڵكەكە، دەبێت پەرە بە بەرژەوەندییەكانی ئێران بدەن و پارێزگارییان لێ بكەن.
لەبەر چەند هۆكارێك چاودێران خۆپیشاندانەكانی ئێستای لوبنان بە بێ پێشینە وەسف دەكەن. بۆ یەكەمجار و دوای رۆژگارێكی دوور و درێژ، لوبنانییەكان دركیان بەوە كردووە، دوژمن لە ناوخۆدایە- حكومەت و سەركردە سیاسییەكانیان- نەك بریتی بێت لە داگیركارێكی دەرەكی، یان هێزێكی دەستڕۆیشتووی ئیقلیمی. لەوەش زیاتر، سەركردە سیاسییەكان نەیانتوانیوە رەوتی خۆپیشاندانەكان كۆنتڕۆڵ بكەن، كە لە هەموو شوێنەكان و لە نێو هەموو تایفەكاندا روودەدەن، هەر لە تەرابلوس و سور و نەبەتیە لە باشوور تا دەگاتە بەیروت و سەیدا. مەودای خۆپیشاندانەكان ئەو راستییە پیشان دەدەن كە خۆپیشاندەران توانای ئەوەیان هەیە ئینتیما تایفەگەری و سیاسییەكانیان تێپەڕێنن و یەك بگرن. ئەوەی یەكی خستوون، بریتییە لە بوونی قەیرانێكی ئابووریی بەردەوام كە سەرجەم تایفە و ناوچەكان لێیان زیانمەند بوون. هەروەك یەكێك لە خۆپیشاندەران وتی: «برسێتی سەر بە هیچ ئایینێك نییە.» بەڵام لە هەمووشی گرنگتر، ئەم خۆپیشاندانانە بێ پێشینەن لە دوای ئەوەی حزبوڵا هەڵوێستێكی نائاسایی گرتەبەر. دوای ئەوەی بۆ چەندین دەیە بە خۆهەڵكێشانەوە بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە بەرگری لە هەژاران دەكات و دژی نادادپەروەری دەجەنگێت، بەڵام سەركردەكەی، (حەسەن نەسروڵا) بڕیاری دا هاوهەڵوێست بێت لەگەڵ دەسەڵاتدا لە دژی خەڵكی سەر شەقام. ئەمە پاشەكشەیەكی گەورەیە بۆ حزبوڵا و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ خۆپیشاندەرانی ئێستادا، كە دژوارترین تەحەددی ناوخۆیییە تا ئێستا رووبەڕووی بۆتەوە.
سەركردەكەی حزبوڵا بڕیاری دا بێ باكانە پشتیوانی لە حكومەتەكەی سەعد حەریری نەكات. ئەوەی سەركردایەتیی ئەم حزبەی ترساند، ئەو دیمەنانە بوون كە كاتێك خۆپیشاندەرە شیعەكان دەچوونە پاڵ لوبنانییەكانی دیكە. هەمیشە شیعەكانی لوبنان بڕبڕەی پشتی هێزی ناوخۆیی و ئیقلیمیی حزبوڵا بوون. ئەوان لە هەڵبژاردنەكاندا دەنگیان دا بە حزبوڵا و هاوپەیمانە شیعەكەی (بزوتنەوەی ئەمەل) و لە لوبنان، سووریا و یەمەندا شەڕیان بۆ كرد. لە بەرامبەردا، زۆرێكیان مووچە و خزمەتگوزارییان بەدەستهێنا كە ئێران و حزبوڵا سەخاوەتمەندانە بۆیان دەستەبەر كردن. بەڵام بۆ یەكەمجار دوای دروستبوونی حزبوڵا لە ساڵانی هەشتاكاندا، شیعەكانی لوبنان لێی هەڵدەگەڕێنەوە. لە «نەبەتیە»، كە چەقی هێزی گرووپەكەیە لە باشووری لوبنان، خۆپیشاندەران تەنانەت نووسینگەكانی سەركردەكانی حزبوڵایان سووتاند.
لێرەدا، سێ فاكتەر لە ئارادان، یەكەمیان تێوەگلانی پڕ لە تێچوونی حزبوڵا لە شەڕی سووریا و ئەو فشارانەی لەسەر ئێران دروست بوون بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە بوونە هۆی ئەوەی حزبوڵا ناچار بێت، نیوەی مووچە و خزمەتگوزارییەكانی ببڕێت، ئەمەش بۆتە هۆی زیاتربوونی كەلێنی نێوان دەوڵەمەند و هەژارەكانی نێو ئەم پێكهاتەیە. لە هەمان كاتدا، ئەم حزبە زۆربەی خەڵكی ناوچە هەژارنشینەكانی رەوانەی سووریا كردووە بۆ شەڕكردن، لە كاتێكدا بەرپرسەكانی بە هۆی شەڕەكەوە دەوڵەمەند بوون و ئەمەش بێزاریی زیاتری دروست كردووە.
دووەمیان ئەوە بوو كە بنكەی جەماوەریی حزبوڵا ناچاركران كە هاوپەیمانەكەیان «نەبیە بەڕی» قبووڵ بكەن، ببێتە سەرۆكی پەرلەمان بۆ ئەوەی هاوپەیمانێتی شیعە تێك نەچێت. ئەگەرچی گەندەڵییەكانی نەبیه بەڕی دژ و پێچەوانەن لەگەڵ بانگەشەی حزبوڵا لە بارەی شەفافیەت و دەستپاكییەوە. بەڵام كاتێك ئابووریی لوبنانوردە وردە بەرەو خراپبوون چوو، لە هەمان كاتدا كە دارایی حزبوڵاش زەبری بەركەوت، زۆرێك لە شیعەكان چیتر نەیانتوانی پارەی خزمەتگوزارییەكان دابین بكەن. لەبەر ئەوە چیتر نەتوانرا چاوپۆشی لە گەندەڵی و سەروەت و سامانە زۆرەكەی نەبیه بەڕی بكرێت.
سێیەمیان ئەوەیە كە حزبوڵا تەركیزێكی لە ئەندازە بەدەر لەسەر هێزی سەربازی دەكات و پەرەی بە بانگەشەی سەركەوتن دا، دوای كشانەوەی ئیسرائیل لە لوبنان لە ساڵی 2000 و دواتر دوای شەڕەكەی لوبنان لە مانگی حوزەیرانی ساڵی 2006 لەگەڵ ئیسرائیلدا. هەروەها بانگەشەی سەركەوتنی كرد لە سووریا و لە دژی دوژمنە نوێیەكە (توندڕەوی سوننە). هەرچۆنێك بێت، هەموو ئەم سەركەوتنانە نەبوونە هۆی باشتركردنی ژیان و گوزەرانی خەڵك. رەنگە ئێران سوودمەند بووبێت، بەڵام شیعەكانی لوبنان لە هەر كاتێكی دیكە زیاتر دوچاری گوشەگیری بوونەتەوە.
چیرۆكێكی هاوشێوە لە عێراقدا دەگوزەرێت. ئەم مانگە بە دەیان هەزار عێراقی لە بەغدا و شارە گەورە شیعەنشینەكانی باشووردا دەستیان دایە خۆپیشاندان لە بەرامبەر شكستی نوخبەی سیاسی لە دەستەبەركردنی خزمەتگوزاری سەرەكی و كەمكردنەوەی بێكاری و گەندەڵی. بەڵام سەركوتكردنەكە خێرا و دوژمنكارانە بوو. رۆیتەرز چیرۆكێكی بڵاوكردەوە كە كۆمەڵێك خۆپیشاندەر ئەوە دووپات دەكەنەوە كە میلیشیا شیعەكان (ئەوانەی لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن)، نیشانەشكێنیان لەسەر باڵەخانەكانی بەغدا بڵاوكردۆتەوە بۆ كوشتنی خۆپیشاندەران. كەواتە رۆڵی ئێران لە وەڵامدانەوەی خۆپیشاندەران لە عێراقدا و شكستی حكومەتەكە لە پاراستنی هاووڵاتییەكانی ئاماژەیەكی بەهێزە بۆ دەستڕۆیشتوویی ئێران لەو وڵاتەدا.
زۆرێك لە فەرماندەكانی پێشووی ئەم میلیشیایانە ئێستا ئەندام پەرلەمانن و لە حكومەتدان، كە پەرە بە بەرژەوەندییەكانی تاران دەدەن و ئابوورییەكی بەدیلیان بۆ ئێران دروست كردووە، كە دووچاری سزاكانی ئەمریكا بۆتەوە.
بە چەشنی لوبنان، بانگەشەكانی ئێران بۆ سەركەوتن بە سەر داعشدا هاوكار بووە بۆ ئەوەی سەركردەكانی میلیشیاكان بخزێنێتە نێو پەرلەمانی عێراقەوە و بە رەوتێكی لەسەرخۆ دزەبكەنە نێو دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە. ئەگەر رێگە بە ئێران بدرێت، ئەوا بە چەشنی حزبوڵای لوبنانی وەكیلەكانی ئێران لە عێراقدا لە سوپای ئەم وڵاتە بەهێزتر دەبن، ئەگەر ئەمەش رووبدات ئەوا بڕیاری شەڕ و ئاشتی دەكەوێتە دەست ئێران.
ئەوەش رێككەوت نییە كە تەنیا شیعەكان رژاونەتە سەر شەقام لە عێراقدا. سوننەكان بۆ ماوەیەكی زۆر لەسەر دەستی سەركردە تایفەگەر و شیعەكان دوچاری سەركوتكاری بوونەوە و هێشتا شیعەكان ناسنامەی خۆیان بەرفراوان نەكردووە بۆ ناسنامەیەكی نەتەوەیی. بەڵام هەستی ئەوە لە ئارادایە كە ئەگەر ئەم خۆپیشاندانانە درێژە بكێشن، ئەوا دەبنە سەرتاسەری. خۆپیشاندانەكانی عێراق و لوبنان هەرچییەكیان لێ بكەوێتەوە، ئەوا ئێران رێگە نادات بونیادی دەسەڵاتەكە بە بێ شەڕكردن دابڕووخێت.
لە هەردوو حاڵەتەكەدا، ئێران ئەو كارە دەكات كە شارەزایی و تایبەتمەندی هەیە تێیدا. ئەوەی پەیوست بێت بە لوبنانەوە، ئەوا لە بری پاشەكشە و رێگەدان بە جێبەجێكردنی چاكسازی لەلایەن حكومەتێكی نوێوە، ئەگەری ئەوە هەیە حزبوڵا و میلیشیا شیعەكان پەنا بۆ بەكارهێنانی توندوتیژی ببەن. هەروەك نەسروڵا زۆر بە روونی گوزارشتی لێ كرد كە حكومەتەكەی ناكەوێت.
حزبوڵا هەوڵ نادات هەڵەكانی حەشدی شەعبی عێراقی دووبارە بكاتەوە، بەوەی راستەوخۆ توندوتیژی دژی خۆپیشاندەران بەكار بهێنێت. هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە یەكە سەربازییەكانی مەشقی بە هەندێ لەو كەسانەی كردووە كە سەر بە حزبوڵا نین بۆ ئەوەی بچنە ریزەكانی ئەوەی پێی دەوترێت بەتالیۆنەكانی موقاوەمە. رۆڵی ئەو بەتالیۆنانە مامەڵەكردنە لەگەڵ تەحەددییە ناوخۆییەكان بە چەشنێك كە بەرپرسیارێتی نەكەوێتە ئەستۆی حزبوڵا. هەروەها لە هەوڵێكدا بۆ دروستكردنی دژە شۆڕش بە سەتان گەنجی هەڵگری ئاڵای بزووتنەوەی ئەمەل و حزبوڵا هێرشیان كردە سەر خۆپیشاندەران لە چەند شارێكدا. تا ئێستا سوپای لوبنانی رێگەی نەداون زۆر نزیك ببنەوە لە خۆپیشاندەران، بەڵام توانیویانە لە دەرەوەی بەیروت، زیان بە خەڵك بگەیەنن و بیانترسێنن، بە تایبەتی لە شار و شارۆچكە شیعەكاندا.
لە سەرتاسەری ناوچەكەدا چیرۆك و پەرەسەندنی هاوشێوە روودەدەن. هەر كاتێك ئێران براوە بێت، پشێوی باڵادەست دەبێت. لە عێراقەوە بۆ لوبنان، ئەوە روونە كە چیتر ناتوانرێت چاوپۆشی لە دەستڕۆیشتوویی ئێران بكرێت.
خۆپیشاندانەكانی ئەم دواییە پیشانیان دا كە دەستڕۆیشتوویی ئێران لەوە لاوازترە كە جیهان لێی دەڕوانێت. لەوەش گرنگتر، رەنگە بە مانای ئەوە بێت كە شیعەگەرایی تەنیا پەیوەست نییە بە ئێرانەوە و رەنگە كاتی ئەوە هاتبێت كە راستەوخۆ كار لەگەڵ پێكهاتەكانی شیعە بكرێت.
* لە گۆڤاری فۆرن پۆلەسیدا بڵاوكراوەتەوە