وشەی «رق» لە رقلێبوونەوەوە هاتووە، كە پێچەوانەی خۆشەویستییە، واتا ئەو كەسەی نەتوانێت لەگەڵ یەكێك هەڵبكات، یان بەرگەی كارێك بگرێت، ئەوا رقی لێی دەبێتەوە و لێی دوور دەكەوێتەوە و حەزی لێ ناكات، بۆیە دەگوترێت رق، بێزارییە لە كەسێك، یان شتێك، لەبەر رۆشنایی ئەمەدا رق، هەستێكی توندە بەرامبەر كەس، یان ئەو شتەی لە دەوروبەرتە و وادەكات بە سووك سەیری بكەیت، یان لێی دوور بكەویتەوە (مونجید لە زمانی عەرەبی لاپەڕە 1228).
وشەی رق و خۆشەویستی هەردووكیان لە دەروونزانیدا پۆلێن دەكرێن، چونكە پەیوەستن بە هەست و نەستی مرۆڤایەتی و كولتووری مرۆڤ و ئەو بەهایانەی بڕوای پێیان هەیە، هۆكاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ترسان لە شتێك، چ راستی بێت، یان تەنیا ترسان بێت لە هەڵوێستێكی نەرێنی، یان شتێكی دیاریكراو، هەروەها رەنگە ترسان لە ستەمێك، یان لە حوكمێكی پێشتر بێت. ئەم رقە لەوانەیە ببێتە جۆرێك لە كولتوور لای مرۆڤ و بچێتە چوارچێوەی قەناعەتی كەسەكە كە پێی دەگوترێت كەلتووری رق The culture of hatred، لەوانەیشە ئەم كولتوورە پەیوەندی بە دەمارگیری و پەڕگیری و تیرۆریستییەوە هەبێت، كە بریتییە لە توندڕۆیی تێكەڵ بە توندوتیژیی ماددی كە دەبێتە مایەی ئازار بۆ گیان و جەستە و سامانی كەسانی دیكە. جێی وەبیرهێنانەوەشە كە چەندین تاوانی رەگەزپەرستی لە هەندێ وڵاتدا هەن، هەر دەچنە خانەی رقە تاوانەوە.
ئەگەر ئەم لێ دووركەوتنەوە، یان بێزاربوونە بۆ جیهانی دەرەوە لە شێوەی رەفتارێكی ماددیی ئەرێنی، یان هەڵوێستێكی نەرێنیدا دەرنەكەوێت، ئەوا ناتوانرێت ئەم كارە بخرێتە چوارچێوەی ئەو تاوانانەی كە یاسای دەوڵەتان لێپێچینەوەیان بۆ دەكات و وەك تاوانی رق سزای بۆ دیاری كردوون، سویدیش بە نموونە. چونكە تاوان، كارێكی نەرێنییە و یاسا سزای بۆ داناوە، لەبەر ئەوەی سەرپێچییە لە رێساكان، هەروەها سزای ئەو كەسە دەدات بەپێی دەقێكی یاسایی كە ئەم كارە بە تاوان دادەنێت، چونكە رێسای یاسایی بە دەق دەڵێت: «هیچ تاوانێك، یان سزایەك بێ دەق نابێت»، ئەگەر دەقە یاساییەكە نەبوو، كەواتە ئەم كارە باوەو لێپرسینەوەش لە نیاز و مەرامدا نییە.
بەپێی سیستەمی یاسای عێراق رەفتاری ئەنجامدراو لە سووكایەتی و رق و بێزاربوون دژی بەرامبەر، یان پەیڕەوكردنی جیاكاری دژی كۆمەڵێكی دیاریكراوی نەتەوەیی، یان ئایینی، یان ئایینزایی لە رووی یاسادانانەوە زۆر گرنگیی پێ نەدراوە، بەپێی زانیاریی ئێمەش دادگای عێراق سەیری داوای لەو جۆرانە ناكات، هەرچەندە ئەو تاوانانە لەنێو كۆمەڵگەی عێراقیدا بڵاون، لەكاتێكدا بە مەترسیدارترین تاوان دادەنرێن، ئەگەر ئەو رەفتارە، یان هەستە مرۆییە دژی رژێمێكی سیاسی ئەنجام بدرایە، بەتایبەتیش لەسەردەمی حوكمی بەعس لە عێراقدا.
ئاگاداری زۆر لەو بەڵگەنامانە بووم كە سەلماندوویانە كەسانێك سزای لەسێدارەدانیان بۆ دەرچووە، كاتێ روویدابێت یەكێك گوزارشتی لەم هەستە كردبێت لەهەمبەر رژێمی لەناوچوو، یان كەسێكی بنەماڵەكەی، یان دژی ئەنجومەنی هەڵوەشاوەی سەركردایەتیی شۆڕش، ئەو كاتە ئەو كارە دەرحەق ئاسایشی نیشتمانی بە تاوانێكی مەترسیدار دادەنرا، ئەم جۆرە دۆسێیانە رەوانەی دادگای بەدناوی شۆڕش دەكران، یان بێ دادگاییكردن لەلایەن دەزگا داپڵۆسێنەرەكانی رژێمەوە سزایان بۆ دەردەچوو، بەڵگەش بۆ ئەمە زۆرە.
ئەوەی پەیوەستە بەم لایەنەوە بڕگەی دووی ماددەی 200ی یاسای سزاكانی عێراقی ژمارە 111ی ساڵی 1969ی هەمواركراو بە دەق دەڵێت: «هەر یەكێك حەزبكات، یان رەواج بدات بە هەر ئایینزایەك كە مەبەست لێی گۆڕینی پرەنسیپە بنەڕەتییەكانی دەستوور بێت، یان سیستەمە بنەڕەتییەكانی دەستەی كۆمەڵایەتی، یان چینێكی كۆمەڵایەتی بەسەر چینەكانی دیكەدا فەرزبكات، یانیش چینێكی كۆمەڵایەتی لە بەین بەرێت، یان سیستەمە بنەڕەتییەكانی كۆمەڵایەتی، یان ئابووری وەربگێڕێت، یان هەر سیستەمێكی بنەڕەتیی دەستەی كۆمەڵایەتی تێكبدات، هەر كاتێ بەكارهێنانی هێز، یان تۆقاندن، یان هەر شێوازێكی دیكەی نامەشروع بێتەئاراوە، سزای زیندانی بەسەردا دەسەپێندرێت بە ماوەیەك كە لە حەوت ساڵ زیاتر نەبێت، هەر یەكێك فیتنەگێڕی بكات بۆ رووخانی سیستەمی حوكمڕانی كە لە عێراقدا هەیە، یان رقی لێ ببێتەوە و سووكایەتی پێ بكات، یان پێی خۆش بێت و بانگەشەی ئایینزاخوازی و چینایەتی بكات، یان هانی ململانێی نێوان تایفەكان بدات، یانیش هەستی رق و كینە لەنێوان دانیشتووانی عێراق بورووژێنێت، هەمان سزا دەیگرێتەوە». ئەم دەقە یاساییەش كە رژێمی فاشیزمی بەعس لە ساڵی 1969 لەپاڵ دەرچوونی بڕیارگەلێك لە ئەنجومەنی هەڵوەشاوەی سەركردایەتیی شۆڕش بە هەمان ئاراستە و مەبەست داینا، وەك چەسپاندنی ئاشتیی كۆمەڵایەتی و رێزگرتن لە مافی مرۆڤ و نەهێشتنی جیاوازیی نێوان مرۆڤ بەپێی جاڕنامەی گەردوونیی مافی مرۆڤ نەبوو، بەڵكو مەبەست لەمە پارێزگاریكردن بوو لە دەستەو دایەرەكانی رژێمی گۆڕبەگۆڕی سیاسیی بەعس، بۆیە بەپێی ئەم ماددەیەی سزاكان بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتی رژێمی دیكتاتۆر و بەردەوامبوون لە حوكمڕانیدا بوو، هەر بۆیەش خەڵكێكی زۆر لە سێدارەدران، یان شوێنبزر كران، یان خرانە زیندانەوە.
لەمەدا بۆمان روون دەبێتەوە كە رێكخستنی حوكمەكانی تاوانی هاندانی رق و پیادەكردنی لە كۆمەڵگەی عێراقیدا، تەنیا بۆ پاراستنی رژێمی حوكمڕان جێبەجێ كران و، بە تەواوی بەپێچەوانەی چەندین یاسای سزادان بوو لە دەوڵەتانی ئەوروپا كە بە ئاشكرا پیادەكردنی رق و هاندانی خەڵكی بۆ ئەم كارە لەناو كۆمەڵگەدا قەدەغە كردووە، ئەمەش بۆ پارێزگاریكردن لە ئاشتیی كۆمەڵایەتی و جێبەجێكردنی رێساكانی مافی مرۆڤ بووە.
بۆ نموونە لە سوید حوكمی دادگا تەنیا بە پێبژاردن، یان بەندكردن بۆ ماوەی دوو ساڵ، یان بە حوكمی مەرجدار بەپێی یاسای ساڵی 1962ی سزاكانی سوید (ماددە 700) لە حاڵەتی ئەنجامدانی تاوانی رق دژی بەرامبەر دەردەچێت، لەوانەش تاوانی رەگەزپەرستی كە سزاكەی توندتر دەبێت، ئەگەر ببێتە هۆی گیان لەدەستدانی خەڵك.
یاسای سویدی لە بەشی 29دا ئەم تاوانەی دیاریكردووە، دەزگای دادوەریی گشتیی سویدی روونی كردۆتەوە كە ئەم تاوانە ئەو كاتە روودەدات كە حاڵەتی هاندان بۆ رق و جیاكاریی ناڕەوا لە ئارادا بێت، هەروەها جۆرەكانی تاوانەكانی رقی دەستنیشان كردووە، كاتێك پاڵدەرەكەی پێشێلكردنی مافەكانی كۆمەڵگە بێت، یان دژی هەر كەسێك بێت بەهۆی رەنگ و مەیلی رەگەز، یان بیروباوەڕ، یان ئایین، یان ئایینزا، دەقی یاساكە دەڵێت: پێویستە رێز لە بەرامبەر بگیرێت و هیچ شێوازێكی توندوتیژیی زارەكی، یان ماددی نەگیرێتەبەر.
لە هۆكارەكانی كەموكورتیی یاسایی لە یاسای ئێستای سزاكانی عێراقیدا كە لە هەرێمی كوردستانیش پەیڕەو دەكرێت، ئەوەیە كە لە بنەڕەتدا یاسایەكە هیندییە و لە سەروبەندی داگیركاریی عوسمانیدا جێبەجێ كراوە، دواتر لەلایەن دەسەڵاتدارانی بەریتانیاوە پەیڕەو كراوە تا دەرچوونی یاسای سزاكانی بەغدا لە ساڵی 1943ی سەردەمی پاشایەتی، كە تا ئەو كاتە جاڕی گەردوونیی مافی مرۆڤ دەرنەچووبوو، كاتێكیش یاسای ناوبراو لە ساڵی 1969 لەسەر دەمی رژێمی لەناوچووی بەعسدا تازە كرایەوە، هیچ دیدگایەك، یان رێزێك بە مێشكی لیژنەی ئامادەكردنی یاسای سزاكانی عێراقدا نەهاتبوو، كە لە یاسای ژمارە 111ی ساڵی 1969ی هەمواركراو تایبەت بە كولتووری مافەكانی مرۆڤدا دیاری كراوە، بۆیە ئەو دەقە مرۆییانەیان باس نەكردووە كە بۆ دابینكردنی ئاشتیی كۆمەڵایەتی زۆر پێویستن، بۆیە دەبینین ئەو یاسایە بەشێوەیەك هات، كە بیروبۆچوون و چەمكی كۆنی تێدا بوو، كە بەهیچ شێوەیەك لەگەڵ پێشكەوتنی سەردەمیانەدا نەگونجاوە. دوای هەرەسهێنانی نازییەت لە جەنگی دووەمی جیهان لە 1945دا گۆڕانكاریی گەورە لە یاسای سزاكانی عێراقدا نەهاتەدی، ئەوەش پێچەوانەی یاسای وڵاتانی ئەوروپا بوو، كە دەق و رێسا یاساییەكان رێكخرانەوە و سەر لەنوێ داڕێژرانەوە، هەتا لەگەڵ پەرەسەندنی تازەدا بگونجێن.
لێرەوە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و پەرلەمانی كوردستان تایبەت بە پرۆسەی چاكسازی و تازەكردنەوەی یاساكان ئەركی زۆر گەورەیان دەكەوێتە ئەستۆ، چونكە هەردوو لا دامەزراوەی یاسادانانن، ئەمەش ئەركێكی قورسە و پێویستی بە كۆمەڵێك شارەزا هەیە، هەرچەندە رەنگە لە ئایندەی عێراقدا كە نوقمی دەریایەك لە خەم و كێشەی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی و گەندەڵیی دارایی و ئیداری بووەتەوە، كارێكی زۆر زەحمەت بێت.
لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەوڵ و تەقەلای زۆر خرانەڕوو، هاوكات چەندین بزووتنەوە لە مافخوازانی مەدەنی سەریان هەڵدا بۆ نەهێشتنی تاوانەكانی رق كە لەم وڵاتەدا بەربڵاو بوون، لەوانە بزووتنەوەی مارتن لۆسەری مافخوازیی مرۆڤ كە پێش كوشتنی لە ساڵی 1968دا دەربارەی پیادەكردنی رق گوتبووی: «رق ژیان پەكدەخات، ژیان دەشێوێنێت، ژیان تاریك دەكات». لە یاسای فیدڕاڵیی ئەمریكا بەم شێوەیە پێناسەی تاوانی رق كراوە: «لاگریی كە بە رێگەیەكی راستەوخۆ و ئازاربەخش بەكاردێت دژی كەسێك، یان پەلاماردەر شتومەكێك بە ئەنقەست هەڵدەبژێرێت لەسەر بنەمای بیروباوەڕ، یان رەنگ، یان رەسەنایەتیی نەتەوەیی و ئیتنی یان رەگەز(نێر یان مێ)، یان كەمئەندامی، یان ئاراستەی سێكسی.»
لە 28ی تشرینی یەكەمی 2009دا سەرۆك ئۆباما یاسای (ماسیۆشبرد و جیمس بیردی كوڕی) تایبەت بە قەدەغەكردنی تاوانی رق واژۆكرد، یاساكەش هەندێكی دەخرێتە پاڵ جیمس بیردی كوڕەوە، كە ئەمریكییەكی بە نەژاد ئەفریقییە و لە ساڵی 1998 دوای ئەوەی بە درێژایی سێ میل لەسەر دەم راكێشرا لەسەر رێگای گوندێكی ویلایەتی تەكساس گیانی لەدەستدا، لەبەر ئەوەی كە رەشپێست بوو. لەگەڵ ئەو هەموو هەوڵانەی ئەمریكا بۆ قەدەغەكردنی تاوانی رق، بەڵام تا ئێستا بۆتە مایەی نیگەرانی لە بواری پێشێلكردنی مافی مرۆڤ و رۆژانەش ئەنجام دەدرێت، بە تایبەتیش دوای ئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رووبەڕووی زنجیرەیەك هێرشی تیرۆریستی بۆوە لە ساڵی 2001 كە هەستی رق و كینەی كۆمەڵگەی ئەمریكا بەرامبەر موسڵمانان زیاتر كرد.
تاوانی رق بە زۆر شێوەی جیاواز لە دەوڵەتێكەوە بۆ دەوڵەتێكی دیكە ئەنجام دەدرێت، هەرچەندە بنەماكانی یەكن، ئەویش بەم جۆرە:
1. بنەمای شەرعی كە مەبەست دەقی یاساییەو ئەم رەفتارە بە تاوان دادەنێت.
2. بنەمای ماددی كە مەبەست ئەو كردەوەیە، یان بە هۆكاری ئەرێنی دەكرێت، وەكو پیادەكردنی تاوانی شێوەی سووكایەتی و بێزاركردن و توندوتیژی بەرامبەر كۆمەڵێك، یان تاكەكەسێك، یان بنەما ماددییەكە بە هۆكاری نەرێنی دەبێت و مەبەستمان لەوەدا رێگەگرتنە كە كارێكی دیاریكراو ئەنجام بدرێت كە یاسا دەیسەپێنێت، بە پاڵنەری رق وەك رەتكردنەوەی چارەسەركردن، یان قوتاركردنی كەسێك بەهۆی نەژاد، یان ئایین، یان رەنگ، یان رەگەزەكەی بێت.
3. بنەمای مەعنەوی كە مەبەست كەتنەكەیە بەو شێوەیەی كە ئەم تاوانە لەو تاوانانەیە كە بەئەنقەست دەكرێت.
دیارە نەتەوە یەكگرتووەكان رۆڵی گەورەی هەیە لە نەهێشتنی هەموو شێوەیەكی جیاكاریی رەگەزپەرستی، یان بڵاوكردنەوەی رق، بە پێی بڕیاری كۆمەڵەی گشتیی نەتەوەیەكگرتووەكان ژمارە 1904- د 18 لە 20ی تشرینی دووەمی 1963 كە بریتییە لە راگەیاندنێكی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ نەهێشتنی هەمووشێوەیەكی جیاكاریی رەگەزپەرستی، كە لە ماددەی 7ی راگەیاندنی ناوبراودا ئەمە هاتووە: یەك: بەپێی ماددەی 7 بڕگە 1 لەبەردەم یاسادا و لە دادپەروەریدا هەموو مرۆڤێك لە سایەی یاسادا مافی هەیە، هەموو مرۆڤێكیش، بێ جیاوازی بەهۆی رەگەز، یان رەنگ یان ئیتنییەوە، مافی هەیە لە خۆپاراستن و لە پاراستنی لەلایەن دەوڵەتەوە لەهەمبەر هەر توندوتیژییەك، یان ئازارێكی جەستەیی كە رووبەڕوویان دەبێتەوە لەلایەن فەرمانبەرانی حكومەتەوە، یان لە هەر تاكێك، یان كۆمەڵەیەك، یان دامەزراوەیەك بێت. دوو: هەموو مرۆڤێك كە لە مافەكانی و لە ئازادییە بنەڕەتییەكانیدا تووشی هەر جیاكارییەك ببێت بەهۆی رەگەز، یان رەنگ، یان ئیتنییەوە، دەتوانێت بەو ستەملێكردنە پەنا بباتە بەر دادگا نیشتمانییە بێلایەنە پسپۆڕییەكان، تاكو خۆی بپارێزێت.
سەرەڕای ئەوەی كە عێراق واژۆی لەسەر ئەو راگەیاندنە و بڕیارەكانی كۆمەڵەی گشتیی نەتەوەیەكگرتووەكان كردووە، هەروەها لەسەر راگەیاندن و بەڵگەنامە و پەیماننامەكانیش كە پشتگیریی لە مافەكانی مرۆڤ دەكەن و لە پێشێلكارییەكان دەیانپارێزێت، بەڵام بە داخەوە تەنیا بۆتە مەرەكەبی سەر كاغەز، تائێستاش رۆژانە تاوانەكانی رق پیادە دەكرێن، هەرچەندە رژێمی دیكتاتۆر لە 9ی نیسانی 2003 رووخا، بەڵام لە رۆژنامەو كەناڵە ئاسمانییەكان و ماڵپەڕەكانی ئەنتەرنێت رەواجیان بۆ دەكرێت، كە ئەو بۆشاییە دیموكراسییەیان قۆستەوە لە قۆناغی دوای رووخانی رژێمی دیكتاتۆری، ئەویش لە بڵاوكردنەوەی كولتووری رق و توندوتیژی و سووكایەتی پێكردن و بێزاركردن، كە شیرازەی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگە تێكدەدات، هەروەها ئەوەی میدیا پەیڕەوی دەكات، نزیكە لەو پاشاگەردانییە، لەوانەش بۆ ئازادی، چونكە ئازادیش بەرپرسیارێتی و پابەندبوونە و بە یاسا كۆتوبەند كراوە، هاوكات ئازادیی رادەڕبڕین بێ یاسایەك كە رێكی بخات، سەرناگرێت.
رژێمی بەعس بە درێژایی چوار دەیە و بەتایبەتیش لە سەردەمی سەدامی دیكتاتۆردا ئەو پەڕی تاوانی رق و جیاكاریی دژی شیعەو گەلی كورد ئەنجام دا، تاوانەكانی رق بە ئاشكرا و بە نهێنی بەربڵاو بوون، ئەویش بە هۆی ئەو كولتووری رقەوە بوو كە رژێمی رووخاو لە كۆمەڵگەی عێراقیدا بە بەكارهێنانی دەزگاكانی راگەیاندن و تەنانەت لە پرۆگرامەكانی خوێندندا بڵاوی كردەوە، كە تائێستاش لە قوتابخانەكانی عێراقدا دەخوێندرێن، كە بەهاكانی توندوتیژی و جیاكاری و سووكایەتیكردن بە ئایینەكان بڵاودەكەنەوە، وەكو جیهاد و پەسندكردنی توخمی عەرەبی بە سەر ئەوانی دیكەدا، هەروەها پەسندكردنی ئایین و ئایینزایەك بە سەر یەكێكی دیكەدا، كە گەیشتە ئەوەی قوتابیانی لەسەر بنەمای رەگەز و ئایین و ئایینزا لە یەكدی جیاكردەوە، ئەنجامێكی دیكەی ئەمەش ئەوە بوو كە سەرەتاكانی شەڕی ناوخۆی ساڵی 2005ی بەدوادا هات و خەڵك لەسەر ناسنامە كوژران و شیرازەی كۆمەڵگەی عێراقیش تێكچوو، هەروەها ئەم رقە گەیشتە نێو كریستیان و ئێزیدی و سابیئەی مەندائی و پەرستگاكانیان، لێرەدا رۆڵی ئەرێنیی كوردستان بەرز دەنرخێنین لە بڵاوكردنەوەی بەهاكانی لێبووردەیی و رێزگرتن لە ئایین و ئایینزاكان.
لەبەرئەوە پێمان وایە كاتی هاتووە كە یاسایەكی تایبەت بە تاوانەكانی رق دەربچێت، هاوكات هەوڵدان بۆ بەرتەسككردنەوە و وشككردنی سەرچاوەكانی كولتووری رق و لێپرسینەوە لە هەر كەسێك، یان دەزگایەكی راگەیاندن، یان كۆمەڵێك كە ئەم كولتوورە مەترسیدارە لە نێو كۆمەڵگەی عێراقیدا بڵاودەكاتەوە، هەروەها پێویستە كاربكرێت بۆ چەسپاندنی كولتووری دیالۆگ و لێبووردەیی و پرەنسیپەكانی مافی مرۆڤ و یەكدی قبووڵكردن و دوورخستنەوەی دەمارگیری و نەهێشتنی تیرۆر، پەندێكی ئینگلیزییش هەیە كە دەڵێت: «گیای زیانبەخش بەخێرایی شین دەبێت Harmfull grasses grow rapidly)