لەگەڵ دروستبوونی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی ١٩٢١ تا ئێستاش دەسەڵاتدارانی عێراق بە جیاوازیی ئینتیمای سیاسی و ئایینییانەوە، بەردەوام بە پێچەوانەی یاسا نێودەوڵەتییەكان مامەڵەیان لەگەڵ ئەو نەتەوە و ئایین و مەزهەبانەدا كردووە كە لەدەرەوەی بازنەی دەسەڵاتدا بوونە، هەر ئەمەش سەرچاوەی سەرەكیی كێشە و پێكدادانە سیاسییە خوێناوییەكانی ئەو ناوچەیەیە، كە ملیۆنان قوربانییان لێ كەوتووەتەوە. ناچاركردنی ئەویتری جیاواز بە دەستبەرداربوونی شوناسی تایبەتی خۆی و هەڵگرتنی شوناسێك كە بە هیچ شێوەیەك رەنگدانەوەی كولتوور و زمان و مێژووی خۆی نییە، وای كردووە كە نەتەوە و ئایین و مەزهەبە جیاوازەكان لەم عێراقەدا‌ هەست بە نامۆبوون بكەن، هەروەها بەردەوام لە هەموو بڕیارە گرنگەكان كە پەیوەندیی بە چارەنووسی خۆیانەوە هەبووە، فەرامۆش كراون.
لە سەردەمی حوكمی بەعس، چ كورد وەك نەتەوە، چ شیعە وەك مەزهەب، لەدەست جەور و ستەمی رژێمی بەعس هەموو جۆرە ئازارێكیان چەشت، لە قەدەغەكردنی زمان و سیماكانی جیاوازیی كولتووری بۆ كوشتن و جینۆسایدكردن و ئەنفال و راگواستن و بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی و دەیان فۆرمی تری تاوان، كە وەڵامدانەوەی بە چەندین شۆڕشی ئازایانەی كورد بووە بەرامبەر ئەو جەورە و بە راپەڕین بزووتنەوەكە دەگاتە ترۆپكی گەشەسەندنی. عێراق لەوەتەی دروستبووە هیچ كاتێك باوەری بە چەسپاندنی دەستوور و دیموكراسی و مافی گەلێكی وەك گەلی كورد بە دووەم گەورە نەتەوە كە دوور لە ویستی خۆی خاكەكەی بە عێراقەوە لكێنراوە نەبووە تا بە ئەمرٍۆ لەگەڵ ئەوەی دوای رووخانی رژێمی بەعس هیوایەكی بۆ بونیاتنانی عێراقێكی نوێ‌ هەبوو و خۆیشی بەشدار بوو لە نووسینەوەی دەستوور و كەتێیدا مافەكانی كوردی تێدا مسۆگەر ببوو ،بەڵام هەموویی پێچەوانە بۆوە . ئەزموونی گەرەنتیكردنی ماف و چارەنووسی گەلان بە تەنیا لەڕێی دەستوورەوە گەرەنتی تەواو بۆ پێكەوەژیان ناهێنێتە دی. لە دنیادا دەیان نموونەمان هەن كە دەستوور و یاسا گەرەنتی تەواو بۆ پێكەوەژیانی نەتەوە و ئاینەكان ناكات ئەگەر عەقڵی سیاسی لەخۆیدا ئەو باوەڕەی هەڵنەگرتبێت باوەڕ بە "ئازادی پێكەوەژیانی نەتەوە و ئاین و ڕەگەزە جیاوازەكان". كاتێك لە ڕیشەدا ئەو عەقڵە باوەڕی بە سڕینەوە و سەركوتكردنی ئەوانی تر هەبێت، ئەوا هەوڵەكانی لەسەر هەمان بناغە بینا دەكات، پایە گرنگەكانی دەستوور كە لەسەر جیاكردنەوە و ناوهێنانی نەتەوە و مەزەو هاتە داڕشتن، واتە دداننان بە هەبوونی كێشەی نەتەوەی و مەزەوی لەو وڵاتە. دەستوور لەسەر بنەمای مەزەوی و نەتەوەیی نووسرا، نەك لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون. كاتێك بنەماكانی دەستوور بەو شێوەیە بێت، بە ڕوونی و ڕاشكاوی كێشەی نەتەوە و مەزەوی تێدا بەیان بكرێت، هەر جۆرە پێشێلكردنێكی ئەو مافە خۆی لەخۆیدا هەنگاونانە بۆ دەستكردن بە ستەم و زۆرداری لەلایەن ئەو لایەنەی بەهێزە لە عێراقدا. دەستوور گەلانی عێراقی خستە دۆخیكی نوێ و شێوازێكی تازە لە ستەمكاری، لەبەرئەوە بڕیاری جیابوونەوە و هەڵوەشاندنەوەی ئەو پەیمانە كۆمەڵایەتی، سیاسییە كە ناوی "دەستوورە"، مێژوویەكی نوێ لە دنیا دژی ستەمكاری تۆمار دەكات.بۆیە نەك باوەری بە دەستوور نییە بەڵكو مانەوە لەم عێراقە و لەگەڵ ئەو گرووپە سیاسییە وا دەكات كورد هەمیشە لەبەردەم هەڕەشەی شەڕ و ململانێی جۆراوجۆردا بێ، چ ئابووری وەك شەڕی بڕینی بودجە، چ شەڕی خوێناوی كە هەمیشە میلیشیا شیعەكان هەڕەشەی هەڵگیرسانی دەكەن، كە رەنگە جینۆسایدێكی تر ئەگەرێكی كراوە بێ لە ئەگەری بەهێزتربوونیان..پرۆسەی ریفراندۆمی گەلی كوردستان بۆ سەربەخۆیی لە 25/9/2017 كە پاش خەباتێكی سەخت و پڕهەوراز بە سەركردایەتی سەرۆك بارزانی و پشتیوانی لایەن و پێكهاتەكانی كوردستان وادەی ئەنجامدانی دەستنیشان كرا، لە ئێستای خەباتی گەلی كوردستان دەڕوانین و دەبینین لەلایەن نەیارانی سەربەخۆیی كوردستان هەوڵێكی زۆر هەیە بۆ داگیر كردنی چوارچێوەی هزری نەتەوەیی و كاركردن لەسەر لاوازكردنی بیر و ئینتیمای نەتەوەیی كوردستانیان و بێ بایەخكردنی هێما و پیرۆزییە نەتەوەییەكان، لە پرۆسەی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆییش ئەم هەوڵانە بە شێوەیەكی چڕتر خراونەتەگەڕ، ئەمەش بەشێكە لەو سیاسەتەی نەیارانی كورد بە درێژایی مێژوو بەرامبەر ئەم گەلە ستەمدیدە پەیڕەویان كردووە. بڕیاردان و دیاریكردنی رۆژی ئەنجامدانی ریفراندۆم لە هەرێمی كوردستان وەرچەرخانێكی گەورەیە لە مێژووی پڕ سەروەری و قوربانیدانی گەلی كورد و پرسی دەوڵەت و سەربەخۆبوون هیوای لە مێژینەی هەموو كوردێكی دڵسۆز بووە، بەڵگەی حاشاهەڵنەگری ئەوەش قوربانیدان و خەباتی گەلێكە كە بە درێژایی مێژوو بەرامبەر زوڵم و ستەمی رژێمە یەك لە دوا یەكەكانی عێراق وەستاوەتەوە و هەرگیز سەری بۆ هیچ دەستكەوت و ئیمتیازێك دانەنەواندووە كە بێگومان لە ئێستا و ئایندەش كورد هەمان هەڵوێستی دەبێت. پەیام و وتارەكانی سەرۆك بارزانی سەنەدێكی تۆكمە و بەهێزە بۆ دووركەوتنەوە لەهەموو جۆرە زمانێكی زبر و توندوتیژ و رق و كینە لە نێوان دۆست و ئەندامانی حزبەكانی كوردستان، بە نەیارانی ئەم پرۆسەیەشەوە، كە بێگومان هیچ پرۆسەیەك دەرەنجامێكی باشی نابێت، ئەگەر لە ژینگەیەكی نالەبارو نەگونجاودا ئەنجام بدرێت، چ جای ئەوەی كە پەیامێكیشە بۆ بەغداو وڵاتانی دیكەی دراوسێ كە گەلی كورد مافێكی خۆی بەرجەستە دەكات و بەدەستهێنانی ئەم مافەش هیچ كاریگەرییەكی لەسەر پەیوەندی دۆستانەی هەرێم لەگەڵیاندا نابێت، ئەمەش بیركردنەوەیەكی ژیرمەندانەیەو كاتی ئەوە هاتووە كە ئەوانیش تێبگەن كە خەباتمان لە پێناو بەرجەستەكردنی مافەكانمان بووە و دژی هیچ لایەن و دەوڵەت و كیانێكی دیكە نین. كورد و هەموو پێكهاتە نیشتمانییەكانی هەرێمی كودستان شایانی ئەوەن لە وڵاتێكی سەربەخۆدا بژین، وڵاتێك كە داهاتووی روون بێت، نەك وڵاتێك كە بە درێژایی مێژوو غەدری لە ئێمەی كورد كردووەو تا ئێستاش دەسەڵاتی مەزهەبگەرا پیلانی دوژمنانەیان بەرامبەرمان هەیە، بۆیە دەبێت لەو دوژمنایەتییە داببڕێین، ئەوكات دەسەڵاتی سیاسیی كورد، لە رێی دادگای نێودەوڵەتییەوە سكاڵا لە سەر حكومەتی عێراق تۆمار بكات و هەموو ئەو زوڵم و زۆرداری و ئەنفال و وێرانكارییانەی بە سەر كوردیان هێناوە، قەرەبوو بكرێنەوە. ئەم ریفراندۆمە گەورەترین گۆڕانكارییە لە مێژووی سیاسیی بزووتنەوەی كوردایەتی و بە هۆی سیاسەتی حەكیمانەی سەرۆك بارزانی و فیداكاری پێشمەرگە قارەمانەكان گەورەترین دەستكەوتی نەتەوەیی بۆ كورد دەبێت، بۆیە دەبێت هەمووان پشتیوانی لەسەرخستنی بكەین.