ئەگەر بە شێوە زانستییەكەی لە رووی لۆژیكییەوە تەماشای سەرژمێریی دانیشتووان بكەین، ئەوا پرۆسەیەكی پراكتیكییە لە رووپێوێكی گشتی و زانیاریی پێویستە لەسەر كۆی دانیشتووان بە رەگەز و تەمەن و ئایین و باری خێزانی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و لایەنی ئابووریی سەرجەم هاووڵاتیان لەناوەوە و دەرەوەی وڵات كە پێویستە رووپێو بكرێن و داتاكانیان تۆمار بكرێت، بۆ دانانی پلان و بەرنامەی گەشەكردنی ئابووری و مرۆیی لە سەرئاستی وڵات و بەركەوتەی هەر تاكێك لە بودجەی گشتی، چونكە نەخشەڕێگا و پلانی كاری دەوڵەتی لەسەر داتاكانی سەرژمێریی گشتی بنیات دەنرێت، لەلایەكی دیكەوە بنەمایەكی سەرەكییشە بۆ ئەنجامدانی پرۆسەی هەڵبژاردن، چونكە كۆی ژمارەی دانیشتووان دەردەكەوێت.
بەپێی راسپاردەی نەتەوە یەكگرتووەكان هەر دە ساڵ جارێك پێویستە سەرژمێری لە هەموو وڵاتێكی جیهاندا ئەنجام بدرێت، بەڵام عێراق بە هۆی نالەباریی دۆخی سیاسی و ناسەقامگیریی رەوشی ئەمنی و پشتگوێخستنی، 25 ساڵە سەرژمێریی گشتی نەكردووە، هەروەها بەپێی فەسڵی ٤ لە مادەی 9ی یاسای سەرژمێریی عێراق، دەبێت هەر دە ساڵ جارێك سەرژمێریی گشتی بكرێت، لە ئێستادا وەزارەتی پلاندانانی عێراقی بڕیاری داوە لە ساڵی 2020 سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان ئەنجام بدات.
سەرژمێرییەكانی رابردوو
یەكەم سەرژمێریی عێراق لە ساڵی 1927 ئەنجام دراوە، هەرچەندە شێوازەكەی زۆر سەرەتایی بووە، بەڵام تا راددەیەك هەنگاوێكی گرنگ بووە، لە دوای ئەویش لە ساڵانی ١٩٣٤، ١٩٤٧، ١٩٥٧، ١٩٦٥، ١٩٧٧، 1987، 1997 ئەنجام دراون، ئەوەی شایەنی تێبینییە، ئەوەیە كە تەنیا سەرژمێریی ساڵی 1957 لە رووی داتاوە زۆر سەركەوتووە و بە پاك و خاوێنترین سەرژمێری لە عێراقدا هەژمار دەكرێت، چونكە سەرژمێرییەكانی دیكە بەتایبەتی لە سەرژمێریی ساڵی 1977 هەزاران خێزانی كوردستان بە هۆی رەوشی سیاسییەوە هەڵهابتوون و لە سەرژمێری بێبەش بوون، هەروەها سەرژمێریی ساڵی 1987یش زۆر بە شێوەیەكی نادروست ئەنجام درا، چونكە سەدان هەزار كەسی كورد لەم سەرژمێرییە بێبەش كران و بەشێكی زۆری گەلی كورد ئاوارەی ئێران بوون، بەشیكی زۆری ناوچەكانی كوردستانیش كە ئازادكراو بوون، سەرژمێری تێدا نەكرا و رێژەی كورد زۆر بە كەمی تۆمار دەكرا، رەنگە نامۆترین سەرژمێریی گشتی لە عێراقدا كۆتا سەرژمێری بێت كە لە ساڵی ١٩٩٧دا ئەنجام درا، كە حكومەتی عێراق گەلی كوردی لەو سەرژمێرییەش بێبەش كرد.
پشتبەستن بە داتاكانی 1957
خوێنەری ئازیز ئەوەی لەپێشەوە لێی دواین، تەنیا بە كورتی ئاماژەمان بە سەرژمێرییەكانی عێراق دا، بەلام ئەوەی گرنگە، ئەوەیە كە ئایا كورد لەم سەرژمێرییەدا چی دەكات؟ ئایا ئایندەی هەرێمی كوردستان چۆن دەبێت و پێگەی كورد لە ناوچە دابڕاوەكان چۆن دەبێت؟ ئەوە زۆر گرنگە و دەبێت كوردستان لەم قۆناغەدا لە هەموو كات زیاتر بە وردی مامەڵە بكات.
ئەگەر تێڕامانێك بۆ داتا و ئامارەكانی سەرژمێریی ساڵی ١٩٥٧ بكەین، دەبینین لە سەرژمێرییەكانی پێش و دواتری دروستترە و تا ئاستێك متمانەپێكراوترە، كوردیش وەك بەڵگەیەكی مێژوویی بۆ رەوایی داخوازییەكانی خۆی لە كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دیكەی دەرەوەی هەرێم پشتیان پێ دەبەستێت.
لێرەدا پێویستە كاربەدەستانی كورد لەناو حكومەتی عێراق چەند هەنگاوێك لەكاتی جێبەجێكردنی پرۆسەی سەرژمێرییەكەدا هەڵبگرن. هەروەها چەند خاڵێك هەیە، دەبێت جێبەجێ بكرێن. لەوانە: بڕیاردان لە سەر دواشێوەی ئەو فۆڕمەی كە سەرژمێرییەكەی لە سەر دەكرێت، لە چۆنیەتی سەرژمێریكردن و هەر بابەت و پرسیارێكی دیكە كە دەستەكە بە پێویست و گرنگی بزانێت و لەو فۆڕمەدا جێگیری بكات. پێویستە چەمكی نەتەوە لە نیو فۆڕمەكەدا جێگیر بكرێت، واتا مەرجە خاڵەكانی بە شێوەیەكی زۆر ورد داڕێژدرابێت و هەژمار كرابێت، لەلایەكی دیكەوە مەرجە هەوڵبدرێت بۆ دانانی پلانێكی گشتگیر بۆ چۆنیەتی ئەنجامدانی پرۆسەی سەرژمێرییەكە و هەموو كۆمیتەكان و لقەكانی لە سەر تا خواری وڵات و لە هەموو قۆناغەكانی لە كاتە جیاوازەكاندا، هەروەها مەرجە پێش ئەنجامدانی پرۆسەی سەرژمێری لێژنەیەكی هەماهەنگی لە نێوان هەرێم و بەغدا هەڵمەتیكی پاكسازی لە ناونووسین لە ناوچە كوردستانییەكانی درەوەی هەرێم بكات، بەتایبەتی لە شاری كەركووك و لەو لێژنەیەدا تەنیا پشت بە داتاكانی سەرژمێریی ساڵی 1957 ببەسترێت، چونكە تەنیا سەرژمێرییە كە بە پاك و خاوێنی داتاكانی تۆماركراوە.
گەڕانەوەی ئارامی بۆ ناوچە كوردستانییە داگیركراوەكان
خالێكی دیكەی زۆر هەستیار كە مەرجە بەر لە ئەنجامدانی سەرژمێرییەكەی ساڵی (2020) جێبەجێ بكرێت، ئەنجامدانی چەند پلانێكی دیاریكراوە. یەكەمیان: پلانی (A) گێڕانەوەی ئارامی و ئاسایشە بۆ ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم، چونكە ئەگەر بەم رەوشەی ئێستا سەرژمێری لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم ئەنجام بدرێت، ئەوا كورد زۆربەی ئەو ناوچانە لەدەست دەدات، لەبەر ئەوە پێویستە تەواوی رەوشی ئەو ناوچانە بە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان ئارام و ئاسایی بكرێتەوە و هێزی پێشمەرگە بۆ ئەو ناوچانە بگەڕێتەوە، بۆ ئەوەی تەواوی خێزانە كوردەكان بتوانن لە ناوچەكانی خویاندا ناونووس بكرێن، چونكە لە دوای رووداوە نەخوازراوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بە سوودوەرگرتن لەوەی كورد لەو ناوچانە پێگەی لاواز بووە و خەڵكێكی زۆر لە خورماتوو و لە ناوچە كوردییەكانی دیالە، لە كەركووك و دەشتی نەینەوا ئاوارە و سەرگەردان بوون و عەرەب شوێنی گرتوونەتەوە، بۆیە مەرجە بەر لە هەموو شتێك رەوشی ئەو ناوچانە ئارام بكرێتەوە، لە رێگەی تیمێكی ئەكادیمی كە هەردوو وەزارەتی پلاندانانی عێراق و هەرێم تێیدا بەشدار بن و داتاكانی سەرژمێریی ساڵی 1957 بخرێتە بواری جێبەجێكردن. هەروەها پلانی (B) دەبێت ئامادە بكرێت بۆ ناونووسكردنی كوردەكانی ناوچەكانی دیكەی عێراق بەتایبەتی كوردە رەسەنەكانی شاری بەغدا و پاریزگاكانی دیكە كە ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا نیشتەجێن، مەرجە ئەم هەنگاوەش جێبەجێ بكرێت، بۆ ئەوەی رێژەی كورد بە شیوەیەكی دیاریكراو جێگیر بكرێت. لەم حاڵەتەدا پێویستە وەزارەتی پلاندانانی عێراق و وەزارەتی پلاندانانی هەرێم لێژنەیەكی هەماهەنگی بۆ جێبەجێكردنی ئەم پرۆسەیە دروست بكەن، بەتایبەتی بە زیادكردنی بڕگەی نەتەوە بۆ فۆڕمی تایبەت بە سەرژمێری، پێشتریش حكومەتی هەرێم جەختی لەوە دەكردەوە كە دەبێت ئەو بڕگەیە بۆ فۆڕمەكە زیاد بكرێت، بۆ ئەوەی بتوانرێت لە رێگەی سەرژمێرییەوە ژمارەی كوردستانیانی درەوەی هەرێم بە باشی رووپێو بكرێت، تەنانەت ئەوكات دەتوانرێت ژمارەی كوردەكانی بەغدا و شارەكانی باشووری عێراقیش دیاری بكرێت.
سوودەكانی سەرژمێری بۆ كورد
لە كۆتاییدا ئەگەر ئەم پلان و هەنگاوانەی كە باسمان كرد، جێبەجێ بكرێن، ئەوا دەكرێت بڵێین سەرژمێریی گشتی سوودی زۆری بۆ هەرێمی كوردستان دەبێت، بەتایبەتی لە چەند خاڵێكی گرنگدا كە دەبێتە هۆی بەهێزبوونی پێگەی كورد لە ئایندەی عێراقدا، لەوانە:
ــ ئەگەر تەواوی ئەو خاڵانەی باسمان كرد، جێبەجێ بكرێن، ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتی ژمارەی راستەقینەی كورد لە عێراقدا دەردەخات و دەبێتە هۆی بەهێزكردنی پێگەی كورد لە سەر ئاستی عێراق.
بەهۆی بەكارهێنانی هەنگاوی جیاواز ژمارەی عەرەب بە شێوەیەكی سەیر زیاد كراوە، بەڵام ئەگەر سەرژمێرییەكی دروست ئەنجام بدرێت، ئەوا رێژەی دانیشتووانی راستەقینەی عێراق دەردەكەوێت و ژمارەی كورد بە شێوەیەكی بەرچاو زیاد دەكات.
لەكاتی ئەنجامدانی سەرژمێریدا ژمارەی دانیشتووانی شارەكانی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی شاری هەولێر بە شێوەیەكی بەرچاو زیاد دەكات، دەكرێت لەو چوارچێوەیەدا بودجەی هەرێم زیاد بكرێت، چونكە ژمارەیەكی بەرچاو لە هاووڵاتیانی شار و ناوچەكانی عێراق دانیشتووی هەرێمن، بەتایبەتی لە شاری هەولێر، ئەمەش وادەكات رێژەی دانیشتووانی شارەكانی هەرێم بە شێوەیەكی زۆر زیاد بێت و وەك كارتی گوشار لەكاتی وتووێژەكاندا بەكاربهێندرێت.
دەكرێت سەرژمێریی گشتی بكرێتە كارتێكی فشار بۆ گەڕانەوەی شاری كەركووك بۆ ناو باوەشی هەرێمی كوردستان، بەتایبەتی ئەگەر تەواوی خێزانە كوردەكان بۆ شاری كەركووك و تەواوی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بگەڕێنەوە و لە كاتی بەڕێوەچوونی سەرژمێریدا پشت بە داتاكانی ساڵی 1957 ببەسترێت، لەم حاڵەتەدا عەرەبە هاوردەكان لەم ناوچانە ناتوانن خۆیان ناونووس بكەن و رێژەی كورد دەبێتە زۆرینە و ئەگەرێكی زۆریشی هەیە، سەرژمێری تەواوی كێشەكان چارەسەر بكات.