كێشە و ئاستەنگەكان و پرسی
پەیوەندییە داراییەكانی
هەرێم و عێراق



پرۆسەی ئامادەكردنی بودجەی عێراق بۆ ساڵی 2020
لە راستیدا لە مانگی ئایارەوە دەستكراوە بە كاركردن لەسەر بودجەی ساڵی 2020، وەزارەتی دارایی ئیتیحادی لیژنەیەكی پێكهێنا كە دەستی كرد بە ئامادەكردنی بودجە و بۆ یەكەمجار بەشداری كرا بە دەسەڵاتی یاسادانان لە پرۆسەی ئامادەكردنی بودجەدا، ئەویش لە پێناوی ئەوەی هەماهەنگی لەنێوان هەردوو دەسەڵاتدا دروست بێت، كە سێ پەرلەمانتار لە لیژنە دارایی ئامادەی كۆبوونەوەكانی لیژنەی بودجە دەبن، كە نزیكەی هەموو هەفتەیەك ئەو كۆبونەوەیە ئەنجام دەدرێت. ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە هەندێ هەوڵ هەیە بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاری لە هەیكەلی بودجەدا، ئەویش لە پێناو ئەوەی بودجەی بەند و بڕگەكان بگۆڕێت بۆ بودجەی ئەدا و بەرنامەكان، واتە جەخت لەسەر بودجەی وەبەرهێنان دەكرێت و كاركردن لەسەر بنەمای نەخشەدانان و ئەولەوییەتەكان لە هەڵبژاردنی پرۆژەكان، كە ئامانجەكەش بریتییە لەوەی ماڵی گشتی بە باشترین شێوە بەكار بهێنرێت، واتە گواستنەوە لە بودجەی بەكاربردن كە پشت دەبەستێت بە لایەنی تەشغیلی بۆ بودجەی وەبەرهێنان و سەرمایەگوزاری. بەڵام بە هۆی بارودۆخی سەخت و دژواری ئەمساڵەوە لە پەیوەندی بە بودجەوە، ئەوا ناكرێت ئەو گۆڕانكارییانە سەرجەم كەرتەكان، یان تێكڕای وەزارەتەكان بگرنەوە، لەبەر ئەوە دوو وەزارەت هەڵبژێردراون كە ئەوانیش وەزارەتی تەندروستی و وەزارەتی پەروەردەن كە تێیاندا بودجەی ئەدا و بەرنامەكانیان بەكار دەهێنرێت، كە هەوڵ دەدرێت لە بودجەی ساڵانی 2021 و 2022 ئەم سیستمە نوێیەی بودجە لە سەرجەم وەزارەتەكاندا جێبەجێ بكرێت. بەڵام واقیعەكە ئاماژە بەوە دەكات كە بودجەی ساڵی داهاتوو -2020- كورتهێنانێكی زۆری تێدا دەبێت، ئەویش بەهۆی بەرفراوانبوونی بودجەی تەشغیلی و زیادبوونی فەرمانبەر و مووچەخۆرانەوە، بە جۆرێك نزیكەی 46 ترلیۆن دینار تەنیا بۆ دابینكردنی مووچە تەرخان كراوە، واتە بارگرانییەكی گەورە هەیە لەسەر بودجەی تەشغیلی. ئەمە سەرەڕای ئەو پارانەی تەرخان كراون بۆ دانەوەی قەرزەكان و پابەندبوونە داراییەكانی دیكەی ئەستۆی حكومەتی ئیتیحادی. ئێمە چاوەڕوان دەكەین كە وەزارەتی دارایی لە رێی ئەم لیژنەیەوە پرۆژەی بودجە تەواو بكات و لە ماوەی یاساییدا بنێردرێت بۆ ئەنجومەنی نوێنەران لە مانگی 10دا ئەویش بۆ ئەوەی یاسای بودجەی ئیقرار بكرێت.
بودجەی عێراق و پشكی هەرێمی كوردستان
ئەوەی پەیوەست بێت بە پشكی هەرێمی كوردستان ئەوا لە راستیدا تاوەكو ئێستا شتێكی ئەوتۆ نییە كە شایەنی باسكردن بێت، واتە لەم رووەوە لێڵی و تەم و مژییەك هەیە و ئێمەش وەك پەرلەمانتاری كورد لە لیژنەی دارایی رەنگە دوچاری دژواری ببینەوە لە بەدەستهێنانی ئەو پشكەی كە توانرا لە بودجەی ساڵی 2019دا بچەسپێندرێت كە خۆی لە ماددەی 10 و ئەو بڕگانەدا دەبینێتەوە كە پەیوەستن بە مووچەی فەرمانبەرانەوە، ئەویش بە ئیعتیباری ئەوەی كە هەرێمی كوردستان پابەند نەبووە بە ناردنی 250 هەزار بەرمیل نەوت بۆ كۆمپانیای سۆمۆ، بەو پێیە ئێمە رووبەڕووی فشار دەبینەوە لە ناو ئەنجومەنی نوێنەراندا و لەلایەن شەقامی عێراقییەوە بەو پێیەی ئەوان وا مەزەندەی دەكەن كە كوردستان شانی نەداوەتەبەر بارگرانییەكان و تەنیا پارە وەردەگرێت. لەبەر ئەوە ئێمە چاوەڕوانی ئەو دەرئەنجامانە دەكەین، كە ئەو لیژنانە پێی دەگەن، كە پێكهێنراون ئەویش لە پێناوی دانانی چارەسەرێك بۆ سەرجەم كێشە هەڵپەسێردراوەكان، كە ئێمە دەزانین هەندێ كێشەی پەیوەندیدار بە بودجەوە هەموو ساڵێك دووبارە دەبنەوە كە ئەو كێشانەش پەیوەستن بە دۆسیەی نەوت و دۆسییەی دەروازە سنوورییەكان و داهاتی گومرگ و باجە ئیتیحادییەكان، هەروەها ماددەی 140یش.
كاری لیژنە تەكنیكییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا
لە راستیدا پێم وایە كاری ئەم لیژنانە زۆر گرنگ دەبێت. بە مەزەندەی من كاتێكی زۆر كەممان لەبەردەستدایە و دەبێت زۆر بە خێرایی كاربكرێت، چونكە ئەم كێشانە بە دانیشتنێك و دووان چارەسەر ناكرێن، بەڵكو كاتیان دەوێت و پێویستیان بە لیژنەی تەكنیكی و كەسانی تایبەتمەند هەیە بۆ ئەوەی شایستە داراییەكانی هەرێمی لای حكومەتی ئیتیحادی دەستنیشان بكرێت، لەگەڵ دیاریكردنی پابەندبوونە داراییەكانی ئەستۆی هەرێمی كوردستان بە گوێرەی دەستوور. لەبەر ئەوە ئێمە چاوەڕوانین و ئومێدی خێرمان هەیە بەو گفتوگۆیانەی ئەنجام دەدرێن لەنێوان ئەو لیژنانەی كە پێكهێنراون لەلایەن هەردوو حكومەتی ئیتیحادی و حكومەتی هەرێمەوە.
پرسی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان
ئەوەی پەیوەندی بە شایستە داراییەكانی هەرێمەوە هەبێت، ئەوا بریتین لەو بەشە بودجانەی كە نەنێردراون، لەگەڵ شایستە داراییەكانی فەرمانبەران و پێشمەرگە و زیندانە سیاسییەكان و شەهیدان و قەرەبووكردنەوەی ناوچە زیانلێكەوتووەكان بە پێی ماددەی 112 لە دەستوور، لەگەڵ چەند پرسێكی دیكە كە حكومەتی ئیتیحادی پێیانەوە پابەند نەبووە، ئەو پرسانەش پەیوەستن بە خەرجییە سەروەرییەكان و ئەو قەرزانەی كە حكومەتی عێراق كردوویەتی و بەشی هەرێمی لێنەداوە، واتە چەند پرسێكی تەكنیكی هەن كە پێویستیان بە كەسانی تایبەتمەند و بە پرۆسەیەكی ورد هەیە، بە هەمان شێوە ئیلتیزاماتیش هەیە لە ئەستۆی هەرێمی كوردستان لە پەیوەندی بە داهاتی دەروازە گومرگییەكان و داهاتی نەوت و هەندێ لە باجە ئیتیحادییەكان.
هاتنەپێشەوەی دەرفەتێكی باش بۆ چارەسەركردنی كێشەكان
بە تێڕوانینی من ئەوەی ئێستا هاتۆتەئاراوە دەرفەتێكی زێڕینە و بە مەزەندەی من دووبارە نابێتەوە لە داهاتوودا، بەو پێیەی گفتوگۆكاران نییەتپاكن، واتە نیازپاكی هەیە لەلایەن بەڕێز سەرۆك وەزیرانی عێراقەوە، وەزیری داراییش سەر بە ئێمەیە، واتە حاڵی حازر كەشەكە لەبارە و دەكرێت بە چارەسەرێكی مامناوەند بگەین، لەبەر ئەوەی ئەمە پرۆسەیەكی ئاڵۆز نییە، واتە حیسابكردنی سەرجەم شایستە داراییەكانی هەرێمی لای حكومەتی ئیتیحادی لە ساڵی 2004ەوە تاوەكو ئێستا، لەگەڵ ئیلتیزاماتی حكومەتی هەرێمی لە ساڵی 2004ەوە تاوەكو ئێستا.
پرسی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم
پێشبینی من ئەوەیە كە ئەگەر هەردوولا بگەنە چارەسەرێك ئەوا پرۆسەكە بەردەوام دەبێت- واتە دەستەبەركردنی مووچەی فەرمانبەران-، خۆ ئەگەر نەگەنە چارەسەر ئەوا هەوڵەكانمان چڕ دەكەینەوە بۆ بەدەستهێنان و دەستەبەركردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم. بەڵام رایەك هەیە لە نێو لیژنەی دارایی و لە ناو پەرلەماندا نایانەوێت ئەو بڕە پارەیە بدرێتە دەستی حكومەتی هەرێم و دەیانەوێت خودی حكومەتی ئیتیحادی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دابەش بكات، واتە ئەوان ژمارەی فەرمانبەرانیان دەوێت، لەگەڵ میلاكی وەزیفی و هەوڵ دەدەن راستەوخۆ لە بەغداوە مووچە دابەش بكرێت. ئەم هەوڵانە لە ئارادان، بەتایبەتی لەلایەن كوتلەكانی موعارەزەوە، واتە هەندێ لە كوتلەكان پێیان وایە پرسی مووچە هێڵی سوورە و دەڵێن هەر دەبێت بدرێت و پێیان وایە دەبێت مووچەی فەرمانبەران جیا بكرێتەوە لە ناكۆكییە سیاسی و دارایی و ئابوورییەكانی نێوان هەرێم و حكومەتی ئیتیحادی، بەڵام ئەم كوتلانە دەیانەوێت ژمارەی راستەقینەی فەرمانبەران بزانن، بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی راستەوخۆ و بە شێوازی ئەلیكترۆنی ئەو مووچانە بدرێن، واتە لە رێی بەغدا و بەهۆی ئەو بانكانەی لە هەرێمدا بوونیان هەیە.
بەرنامەی حكومەتی ئیتیحادی و كێشەكانی عێراق
ئەوەی پەیوەست بێت بە جێبەجێكردنی بەرنامەی حكومەتەوە، ئەوا ژمارەی جیاواز بڵاوكراونەتەوە لەلایەن حكومەتی ئیتیحادییەوە، ئەوان رایدەگەیەنن كە لە سەتا 70ی بەرنامە وەزارییەكە جێبەجێ كراوە، بەڵام لیژنە تایبەتمەندەكانی پەرلەمان كە بە دواداچوون دەكەن بۆ بەرنامەی حكومەت پێیان وایە تەنیا لە سەتا 30ی ئەم بەرنامەیە جێبەجێ كراوە. دواتر دەبێت ئێمە ئەو راستییەمان لەبەرچاو بێت كە كێشە ئابوورییەكانی عێراق كێشەی گەورەن. كێشەی بێكاری هەیە كە رەنگە رێژەكەی بگاتە لە سەتا 31 و لە سەتا 35ی خەڵكی وڵاتەكە لە ژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین و 6 ملیۆن نەخوێندەوار هەن، ژمارەیەكی زۆری قوتابخانەكان وێران بوون و چاك نەكراونەتەوە و چەندین كارگە هەن، لە كاركردن راوەستاون و عێراق بۆتە بازاڕێك بۆ دەوڵەتەكانی ناوچەكە و دەوڵەتانی دیكە. ژێرخانی ئابووریی عێراق چیتر بوونی نەماوە، مەبەستم ئەوەیە سەرجەم كەرتە بەرهەمهێنەرەكان پەكیان كەوتووە، بۆ نموونە لە ساڵی 2003دا 48 ملیۆن دۆنم زەویی كشتوكاڵ هەبوو كە بەكار دەهێنران و تا راددەیەك عێراق گەیشتبووە ئاستی خودبژێوی، بەڵام بەداخەوە ئێستا تەنیا نزیكەی 12 ملیۆن دۆنم ماوەتەوە و دۆخەكە بە شێوەیەكە كە سەرجەم كاڵا خۆراكییەكان لە دەوڵەتانی دراوسێ یان لە دەرەوە هاوردە دەكرێن. كەواتە دەتوانین بڵێین ئاسایشی خۆراك لە مەترسیدایە، ئاسایشی ئابووری لە مەترسیدایە و بگرە عێراق پێویستی بە بودجەیەكە كە لایەنی كۆمەڵایەتیش لەبەرچاو بگرێت. بەڵام لەبەر ئەوەی بودجەی ئێستا بودجەیەكی رەیعیە و بە راددەیەكی زۆر گەورە پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت كە دەكاتە زیاتر لە سەتا 93 بودجە لە داهاتی نەوت پێكدێت، ئەمەش مەسەلەیەكی زۆر مەترسیدارە، لەبەر ئەوەی یەكەم، پشتبەستن بە تاكە سەرچاوەیەك كارێكی پەسەندكراو و قبووڵكراو نییە لە ئەدەبیاتی ئابووریدا، واتە دەبێت سەرچاوەكانی داهات هەمەچەشن بن، ئەویش بە ئامانجی دووركەوتنەوە لە مەترسییەكان. بە تایبەتی كە داهاتە نەوتییەكان بەندە بە خواست و خستنەڕووی ئەم كاڵایە و ئێمەش دەزانین پرسی خواست و خستنەڕوو دەكەوێتە ژێر كاریگەریی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سەقامگیریی نێودەوڵەتی، دواتر ئێمە دەزانین نرخی نەوت جێگیر نییە و بە گوێرەی رووداوەكان بەرز و نزم دەبێتەوە. لە بەر ئەوە هەر دابەزینێكی نرخی نەوت یان هەڵگیرسانی شەڕ لە ناوچەكەدا بە شێوەیەك كە عێراق نەتوانێت نەوت هەناردە بكات، ئەوا وڵاتەكە دووچاری قەیرانی گەورەی دارایی دەكات، ئەمەش جێی مەترسییە. لەبەر ئەم هۆیە من پێم وایە بودجەی ئێستا بە شێوەیەكی ورد تەرخان نەكراوە بۆ جێبەجێكردنی بەرنامەی حكومەت، كە ئێمە دەزانین لە ئەدەبیاتی دارایی گشتیدا بودجەی گشتی بریتییە لە سیاسەتی حكومەت بەڵام بە زمانی ژمارە و بەیاناتەكان، بەو مانایەی كە حكومەت بودجە بەكار دەهێنێت وەك ئامرازێك بۆ هێنانەدی چەند ئامانجێكی دیاریكراو كە ببنەهۆی چارەسەركردنی كێشەكانی نێو كۆمەڵگە. ئیدی كێشەی ئابووری بن، یان كۆمەڵایەتی، كێشە ئابوورییەكانیش بریتیین لە بێكاری و هەژاری و پاشەكشەی كەرتە ئابوورییەكان، كێشە كۆمەڵایەتییەكانی بێكاری و بەرزبونەوەی رێژەی تاوان دەگرنەوە، هەروەها ئێمە دەزانین كەرتی تەندروستی و پەروەردەش زۆر پاشەكشەیان كردووە. لەبەر هەموو ئەو هۆكارانەی ئاماژەمان پێكردن، ئەوا لە ئێستادا و لە سایەی ئەم هەلومەرجەدا عێراق ناتوانێت بودجەكەی بەكار بهێنێت بۆ هێنانەدی بەرەوپێشچوون لە ئابووریی عێراقیدا، ئەوەی هەیە بودجەیەكە كە نزیكەی سەرجەمی ئەم بودجەیە بۆ بەكاربردنە و تەرخان كراوە بۆ دەستەبەركردنی مووچەی فەرمانبەران و هەموو ساڵێكیش ژمارەی فەرمانبەران زیاد دەكات، بەتایبەتی كە ئەمساڵ ژمارەیەكی زۆری پلەی وەزیفی چەسپێندران، لەگەڵ گەڕاندنەوەی ژمارەیەكی زۆر كە لەسەر بنەمای سیاسی فەسڵ كرابوون، كەواتە لایەنی تەشغیلی بەشی هەرە زۆری بودجەی گشتی پێكدەهێنێت.