عێراق وڵاتی ناکۆکیەکان و یەکتر سرینەوە و تسفیە حسابە
لە عێراقدا شتێك بەناوی گەلی عێراقەوە نییە، بەڵكو گردبوونەوەی مرۆیی هەیە كە بەتاڵە لە هەر بیرۆكەیەكی نیشتمانی و هیچ كۆیان ناكاتەوە".

بەریتانیا لە سەروبەندی جەنگی جیهانی یەكەم و بەدیاریكراوی لە 1916 رێككەوتننامەی سایكس بیكۆیان لەگەڵ فەڕەنسا بۆ دابەشكردنی میراتی دەوڵەتی عوسمانی واژۆكرد، بەو پێیەش كوردستان بە سەر توركیا، ئێران، عێراق، رووسیا، سووریا دابەش بوو، هەرچەندە هاوپەیمانان بەڵێنی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆیان بە كورد دابوو بەپێی رێككەوتننامەی سیڤەر.
16ی یۆلیۆ 1921 بەریتانیا شا فەیسەلی یەكەم وەكو شای عێراق دیاریكرد، لە ساڵی 1925 بە بڕیارێكی عوسبەتولئومەم كوردستان بە دەوڵەتی عێراقەوە لكێنرا بە مەرجی جێبەجێكردنی داخوازییەكانی كورد. دواجار بەریتانیا دەوڵەتی عێراقیان لە ناكۆكیی كورد، سوننە، شیعە دروستكرد، ئەو ناكۆكییانە هەر لە دامەزراندنی عێراقەوە لەسەردەمی شا فەیسەڵی یەكەم بەدەركەوتن، بە جۆرێك كورد و شیعە لە پەراوێزی حوكمڕانیدابوون.
لە ماوەی حوكمی پاشایەتی لە عێراق (20/10/1920 تا 14/7/1958) 23 سەرۆكوەزیر 59 كابینەی حكوومەتیان لەو 38 ساڵە پێكهێناوە، تەنها دوو ساڵ و چوار مانگ ئەو پۆستە بەدەستی شیعەوە بووە، كوردیش كەمتر لە دوو مانگ، هەرچی لە سەردەمی كۆماریشدایە (14/7/1958 1958 تا 9/4/2003)، 12 سەرۆكوەزیر عێراقیان لە 18 كابینەی وەزاریدا لەماوەی ئەو 41 ساڵەدا بەڕێوەبردووە، پشكی شیعەش سێ ساڵ و سێ مانگ بوو، هیچ كوردێكیش سەرۆكوەزیران نەبووە لەو ماوەیە.
ساڵی 2021، دوو ساڵی دی 100 ساڵ بەسەر دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقدا تێدەپەڕێت كە ئینگلیز لە لەیەكدانی كورد و شیعە و سوننەی هەرسێ ویلایەتی بەغدا و مووسڵ و بەسرەی دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی 1921 پێكیانهێنا، بەڵام بەلای زۆرێك لە سەنتەرەكانی توێژینەوەی نێودەوڵەتی و بەردەست خراو و رووداوە خێراكانی عێراق تا ئەوێ كات شتێك بەناوی دەوڵەتی عێراقەوە نامێنێت، هەرچەندە ئێستا بە كردەیی عێراق یەك پارچە نییە، ئەمە بۆچوونی زۆرینەی سیاسییەكانی كوردستانیشە كە زۆرترین كات باس لە دامەزراندنی دەوڵەتەكەیان و جیابوونەوەیان لە عێراق دەكەن. لەگەڵ ئەوەشدا سوننەكانیش وەكو سەرەتایەك بۆ ئەو نیازە داوای فیدراڵییەت و جێ نفوزی خۆیان دەكەن.
ئەگەرچی كورد تاكە نەتەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە بە گازی ژەهراوی بە كۆمەڵ قڕكرابێت و لە پرۆسەی چەشنی ئەنفالدا زیندە بەچاڵ كرابێت، بەڵام هێشتا خەونە سەدان ساڵییەكەی بەدی نەهاتووە، ئەگەرچی خۆری هەڵاتنی پێناچێت زۆری مابێت، لەدوای ساڵی 2003ەوە كورد چەندین مافی گرنگی بەدەست هێنا كە بەدرێژایی مێژووی لە عێراق دەستی نەخستوون، لەوانە چەسپاندنی فیدڕاڵییەت لە دەستووری هەمیشەیی، تەرخانكردنی بەشێك لە داهاتەكانی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان، دەستخستنی چەندین پۆستی جێ بایەخی وەكو سەركۆمار، جێگری سەرۆكوەزیران و چەندین وەزارەتی سیادی و چەندینی دیكە، بەڵام كورد كێشەی زۆریشی لەلایەن دەسەڵاتدارانی عێراقەوە بۆ دروستكراوە، دیارترینییان بڕینی بەشە بوودجەیەتی لە سەرەتای ساڵی 2014ەوە و گەماڕۆ و هێرشە سەربازیەکەی دوای پرۆسەی ریفراندۆم.
ئەو دەوڵەتەی كورد خەونی پێوەدەبینێت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی پڕ كێشەیە، توركیا، ئێران، سووریا، عێراق كە دراوسێی ئایندەی ئەو دەوڵەتەن دژی رادەوەستنەوە و هەموو كارێك بۆ پێشگرتنی دەكەن، سێ وڵاتی یەكەمیان بەهۆی سەرهەڵدانی تێڕوانینی هاوشێوە و عێراقیش چونكە نایەوێت وڵاتەكە دابەش ببێت ناهێڵن، ئەوە جگە لەوەی هێشتا لەبارەی پاڵپشتیی نێودەوڵەتی بۆ سەربەخۆیی كورد جگە لە هەنگاریا و ئیسرائیل هیچ وڵاتێكی دی بەتایبەت زلهێزەكان هەڵوێستی روونییان نییە.

هێشتا نیوە پتری ئەو خاكەی كورد خەون دەبینێت دەوڵەتی لەسەر دروست بكات بە رەسمی بەدەستی خۆیەوە نییە، بەڵام لە دوای رووداوەكانی 10ی حوزەیرانی 2014 و هاتنی داعش هەرێم توانی پتر لە 90 لەسەدی ئەو ناوچانە بەدەستبهێنێت و هێزی تێداجێگیر بكات، بەڵام مكوڕبوونی عێراق لە پاش نەمانی داعش لەسەر تەسلیمكردنەوەی ئەو ناوچانە كە كورد دەوڵەتەكەی بێ ئەوان دانامەزرێنێت وایکرد حکومەتی عێراق هێزی سەربازی بەکاربهێنێت بۆ دەست بەسەر داگرتنەوەی.
هەرچۆنێك بێت هەمووان دەزانن كورد لەكۆتاییدا دەوڵەتەكەی رادەگەیەنێت، بەڵام كاتژمێری سفری ئەو راگەیاندنە نادیارە، بە راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستانیش پێناچێت سوننە و شیعە بتوانن گوێ بۆ ناكۆكییەكانی هەزار و چوارسەد ساڵەیان هەڵنەخەن و پێكەوە سفرەی عێراق یەكیان بخاتەوە.
سوننە و شیعەی عێراق كە دانولەیان پێكەوە ناكوڵێت باش دەزانن جیابوونەوەی كورد هەر روودەدات ئەگەر كورد دەسەڵاتی زیاتر و تەماحی زیاتریشی بخرێتە بەردەست، ئەوان رێگریی سەربەخۆبوونی كوردیان پێناكرێت، بەڵام جیابوونەوەی كورد واتە دابەشبوونی عێراق بەهۆی ئەو ناكۆكییە هەزار و چوار سەد ساڵییەی لەنێوان سوننە و شیعە هەیە.
دانیشتووانی هەرێمی كوردستان پتر لە پێنج ملیۆن كەس دەبن، رێژەی 90 لەسەدی كوردن، لە پاڵ ئەماندا توركمان، عەرەب، نەتەوەی دیكەش دەژیین، هەرێم ئێستا وەكو وڵاتێكی سەربەخۆ مامەڵە دەكات و هەندێكیش لەگەڵی دەكەن، سەرۆكایەتی هەرێم، حكوومەت، پەرلەمانی خۆی هەیە، وەزارەتی بەرگری بەناوی پێشمەرگە و وەزارەتی دەرەوە بەناوی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەیە، تەنانەت دەگوترێت دەوڵەتی كوردستان تەنها راگەیاندنی ماوە.