پێشینەی ئەزموونی دیمۆکراسی کوردستان، موتووربەکرنی لە پرۆسەی سیاسی عێڕاقی نوێدا..

کامەران سەعید February 24, 2025 وتار و بیروڕا

پێشینەی ئەزموونی دیمۆکراسی کوردستان، موتووربەکرنی لە پرۆسەی سیاسی عێڕاقی نوێدا..

بەشی (٢)

لە دوای ڕووخاندنی ڕیژێمی دیکتاتۆری بەعس لە ساڵی ٢٠٠٣-دا ئەمریکاو هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە چوارچێوەی پلانێکی ستراتیژی پڕۆژەی دیمۆکراسی ڕۆژئاوای وەک جێگرەوە بۆ سیستمی سیاسی عێڕاقی نوێ ئامادەکردبوو..
هەرچەندە ساڵی ١٩٩٢ ناوەڕۆکی هەمان پڕۆژەی دیمۆکراسی کە کولتووری سیاسی جیهانی ڕۆژئاوایە؛ لە بازنەیەکی بەرفراواندا ئەمریکا بگوازرێتەوە تاوەکو گۆڕانکاری لە سیستمی سیاسی ناسەردەمیانەی دەوڵەتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بکرێت؛ ناوەڕۆکی هەمان ئەو پڕۆژە ستراتیژەی ئەمریکا یەکەمینجار موتووربەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمی کوردستان کرا؛ و سەرکەوتنی گەورەیشی بەدەسهێنا؛ هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە سەر بنەمای دیمۆکراسی و پاراستنی مافی مرۆڤ دەسپێکی پراکتیزەکردنی دیمۆکراسییەت لە باشووری کوردستان دوای ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٩١ دەرفەتی بۆ ڕەخساو یەکەم هەڵبژاردنی لە ساڵی ١٩٩٢ بەڕێوەچوو.. دامەزراندنی پەرلەمان و حکومەتی هەرێمی کوردستانی لێکەوتەوە..
کۆی سەرکردەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئامادەییان تێدانیە چاکسازی لە سیستمی سیاسی و تاک تاکڕەوی حزبی لە بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا بکەن.
گەورەترین گۆڕانکاری ناچاری لە هەڕەمی بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا تەنیا مردن دیکتاتۆرێک لە دەسەڵات دوور دەخاتەوە..؟
لە دەوروبەری عێڕاق و هەرێمەکەی خۆماندا نموونەی نیمچە دیمۆکراسیەتێکی ناکامڵی سانسۆرکراو لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکانی تورکیا و ئێران چوار ٤ ساڵ جارێک ئەنجام دەدرێ..؛ بێ ئەوەی پێکهاتە ئایینی و نەتەوەییە جیاوازەکان کە خاوەنی زمان و کولتوورو جوگرافیاو مێژووی تایبەت بەخۆیانن ڕێگەیان پێبدرێت ئازادانە بەژدارببن..؛ بێگومان ئەمەش بۆشاییەکی گەورەو کەم و کوورتییە لە کڕۆکی چەمکی دیمۆکراسییەتدا، چونکێ بیرکردنەوەی ئازادو ڕادەربڕینی تاک بنچینەی هەڵبژاردنێکی دروستە؛ گەلی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و لە باکووری کوردستان نموونەی دوانەیەکی زیندوون؛؛ کە مافی بەژداری ڕاستەقینەیان لە هەڵبژاردنی گشتی بۆ پەرلەمانی تورکیا و ئێران پێ نادرێت؟؟ دیارترین سەرئەنجامیش لە هەڵبژاردنەکانی ئەو دوو وڵاتە تاکە گۆڕانکاری تەنیا جێگۆڕکێی دەسەڵاتە لە نێوان دوو حزبی باڵادەستدا ئەوانیش تایبەتن بەنەتەوەی سەردەست تورک لە تورکیا و حەجەم لە ئێران؟؟
بۆیە ئەستەمە فرەیی حزبی و ئازادی سیاسی و ئایینی و مەزهەبی و قووڵکردنەوەی بنەماکانی دیمۆکراسی و قبوڵکردنی نەژادی بەرانبەرو ئازادی ڕۆژنامەگەری و پێکەوە ژیان و جێبەجێکردنی پرنسیپەکانی مافی مرۆڤ لە تەواوی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا وەک خۆیان پراکتیزە بکرێت.

بە پێچەوانەی تەواوی سیستمی سیاسی دەوڵەتانی ناوچەکە لە هەرێمی کوردستان سەرۆک بارزانی هاوکات سەرۆکی پارتی دیمۆکراتی کوردستانیشە، لە ڕوانگەی بڕوابوونی تۆکمەی بە ئازادی سیاسی و فرەیی حزبی، و ڕێزگرتن لە مافی بەژداری سەربەخۆی پێکهاتە نەتەوەیی و ئایین و ئایینزاکانی کوردستان لە هەڵبژاردندا هەیە.. تەنانەت لە نێو پارتەکەی خودی سەرۆکیش، کۆی ناوەندە حزبییەکان لە پرۆسەی هەڵبژاردنی دیمۆکراتییانەدا لە ڕێگەی کۆنفرانس و دواتریش کۆنگرەی حزب ئەگەر ڕەوشی وڵات لە حاڵێکی ئاساییدا بێت هەر چوار ساڵ جارێک لە ڕێگەی هەڵبژاردنی ناوەخۆی حزبەوە گۆڕانکاری و چاکسازی و نوێبوونەوە لە ئۆرگانەکانی حزبدا دەکرێت..؛
تەنها ساڵێک دوای ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٩١، کە دەسپێکی قۆناغی ڕزگاری نیشتیمانی کوردستان دەستیپێکردبوو..
واتە ساڵی ١٩٩٢ لە چوارچێوەی پانتایی بچووکی جوگرافیای هەرێمی کوردستان کە تەنیا دانیشتوانی سێ پارێزگا -هەولێر- دهۆک- سلێمانی- بەژداربوون، سەرۆک بارزانی ڕێگەی نەدا دەسەڵاتی شەرعیەتی شۆڕشگێڕی بەسەر ڕای گشتی گەلی کوردو پێکهاتە ئایینی و نەتەوەییە جیاوازەکاندا درێژە بکێشێت؛ بۆیە پێشنیازی هەڵبژاردنێکی ئازادو دیمۆکراتیانەی خستە بەردەم کۆی لایەنە سیاسییەکانی کورستان..
سەرۆک مەسعود بارزانی لە دوای ڕاپەڕینی گەلی کوردستان خاوەنی بیرۆکەی هەڵبژاردنێکی ئازادو دیمۆکراتیانەیە لە هەرێمی کوردستان؛ یەکەمین هەڵبژاردنیش بووە وەرچەرخانێکی مێژوویی و وەدیهێنانی ئامانجی خەباتی دیمۆکراتیانەی سەت ساڵەی قۆناخە جیاوازەکانی شۆڕشی دیمۆکراتخوازی کوردستان و بزاڤی کوردایەتیی..

هەڵبژاردنی سەرکەوتووانەی هەرێم تاقانە پرۆسیسی دیمۆکراسی بوو لە سەر ئاستی کۆی ڕیژێمەکانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناڤین کە لە ژێر چاودێری نوێنەرانی یەکێتی ئەورووپی و نەتەوە یەکگرتووەکان بەڕێوەچووبێت.. ئەزموونی دیمۆکراسی کورستان بووە جێگەی ڕەزامەندی ئەمریکاو یەکێتی ئەورووپی و نەتەوەیەکگرتووەکان و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی.. یەکەم تاقیکردنەوەی دیمۆکراسی کوردستان وەک بناخەیەکی ئومێدبەخش بۆ ئایندەی چاوەڕوانکراوی عێڕاقی نوێ متمانەی پێکرا..

تێفکرینی قووڵ و فەلسەفەی هزری سیاسی و ئایندەبینی سەرۆک بارزانی بەدرێژایی نیوسەدە خەباتی سیاسی و چەکداری کۆئەزموونی شۆڕشی شاخ لە قۆناخە جیاوازەکاندا بەرجەستە کردبوو؛ لە دوای ڕاپەڕینی گەلی کوردستانیش ساڵی ١٩٩١ کە قۆناغی نوێی ڕزگاری نیشتیمانی کوردستان دەستیپێکرد.. توانستگەلی عەقڵی دیمۆکرتخوازانەی کارێزمایی سەرۆک لە گەڵ گۆڕانکاریی ڕەوشە تازەکە هاوکۆکبوون و لە مەیدانەکە زاڵ مایەوە..!
ڕژدبوونی سەرکردایەتی کورد بۆ وەدیهێنانی مافی گەلی کوردستان، لە گۆڕینی عەقڵی دیکتاتۆری و شۆفینیزمی عەرەبی بەدیکردنی لە دیمۆکراسییەت دەرکەوت..؛ کە دروشمی واقیعبینانەی پارتی دیمۆکراتی کوردستان لە هەردوو شۆڕشی ئەیلوولی خوێناوی و گوڵانی پێشکەوتووخوازدا بەدیمۆکراسیکردنی عێڕاق بوو.
١٤ ساڵ دوای هەڵبژاردنی کوردستان؛ بەهەمان میکانیزم و چاودێری نێودەوڵەتی پرۆسەی هەڵبژاردنێکی ئازاد بۆ یەکەمجار لە مێژووی عێڕاقدا پراکتیزەکراو سوودگەلێک لە پێشینەی ئەزموونی دیمۆکراسی هەرێمی کوردستان وەرگیرا.

لە گۆڕێ بوایە، کوتلەی سووننەکان بۆ ڕازیکردنی شیعەکان و پڕ بەقەناعەتی خۆیشیان دروشمە سواوەکەی شۆفینیزمی عەرەبیان بەرز دەکردەوە کە پێداگری هەمیشەییە لە وەحدەی خاکی عێڕاق..؛ لێرەوە داواکاری سووننەکان بۆ دروستکردنی هەرێمی فیدڕاڵی ناوەڕاستی عێڕاق کۆتایی پێهات..؟

بێگومان ئەمریکا پێشبینی دەکرد لە ئازادکردنی عێڕاق عێڕاقییەکان پاداشتی بکەن، ئەم لۆچوونە لە سەرێکەوە ڕاست و دروست بوو، کە پێکهاتەی کوردو شیعە ساڵانی ساڵ زوڵمگەلێکی درێژدادڕیان بە دەست جەلادەکانی بەعسەوە چەشتبووو.. کە مێژووی ئەم تاوانەش لە سەر پێکهاتەی دەسەڵاتی سیاسی سووننی مەزهەب هەژمار کرا.
لە سەرێکی دیکەوە ئەمریکا دەیزانی کە ئێران دەوڵەتێکی بەهێزی ناوچەکەیەو لە ڕووی جوگرافییەوە هاوسنووری بەشێکی خاکی عێڕاقە و لە ڕووی عەقیدەیی هاومەزهەبی پێکهاتەی شیعەیە..؛ چاوەڕێ دەکرا دەسەڵاتی بڕیاری سیاسی و سەربازی عێڕاقی نوێ موتووربەی هەژموونی توندئاژۆی فراوانخوازی خۆی بکات و هەرواش دەرچوو..
لە بەرانبەردا دەستوەردان و هەیمەنەی بەرفراوانی ئێران لە عێڕاقدا، ئەمریکا هەوڵی دەدا لە چوارچێوەی پڕۆژە ستراتیژییەکەی کە دیمۆکراتیزەکرنی عێڕاق بوو جێبەجێ بکات و باڵادەستی خۆی بپارێزێت..؛ لە ژاوەژاوی ڕووخاندنی ڕیژێمی سەدام و هەڵوەشاندنەوەی کۆی دامەزراوەکانی دەوڵەتی عێڕاق، کە بۆشایی گەورەی دەسەڵاتی سیاسی و دەستووری و ئەمنی دروست ببوو.. دوای دوو ساڵ توانرا دەستوورێکی نوێی دیمۆکراتی بۆ عێڕاق بنووسرێت و ڕاپرسیشی لە سەر بکرێت، بەمەش ئەمریکا لە ڕووی تیۆرییەوە توانی سیستمی تازەی سیاسی عێڕاق زامن بکات، ئەمەش پێکانی ئامانجی گەورەی ئەمریکابوو.. لە دامەزراندنەوەی عێڕاقێکی نوێ..؛ بۆ یەکەم جار لە مێژووی سیاسی عێڕاقدا ئەمریکا، پێکهاتەی شیعە مەزهەبی خستە بەر تاقیکردنەوەی دەسەڵاتی سیاسی و یاسایی، کە بەپێی ناوەڕۆکی دەستووری ٢٠٠٥-ی عێڕاقی نوێ، فیدڕالیزمی وەک سیستمی سیاسی و دابەشکردنی جومگە سەرەکییەکانی بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە نێوان کوردو شیعەو سوننە، دیارکران..
ئەویش لە سەر بنچینەی هەڵبژاردنی ئازادو قووڵکردنەوەی بنەماکانی دیمۆکراسی و ڕێزگرتن لە پرنسیپەکانی مافی مرۆڤ.. دواتر یەکەم هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نیشتیمانی عێڕاق، لە ١٥/ کانوونی دووەم-ی ٢٠٠٥- بەڕێوەچوو.