(*) 

زمانی كوردی كە ناسنامە و هەبوونی نەتەوەی كوردە، بەردەوام لەلایەن داگیركەرانی كوردستانەوە هەوڵی قەدەغەكردن و لەناوبردنی دراوە. زمان وەك تایبەتمەندییەكی نەتەوەیی، ئەویش كەوتووەتە بەر مەترسیی شاڵاوی بەعەرەبكردن و بەتورككردن و بەفارسكردن. لێرەدا دەمانەوێت باس لە دژایەتییەكانی زمانی كوردی لەلایەن دەسەڵاتە داگیركەرەكانی كوردستانەوە بكەین. هەر لە كۆنەوە شۆڤێنییەتی عەرەب و تورك و فارس ویستوویانە زمان و كەلتووری كورد بسڕنەوە و زمان و كەلتووری خۆیان سەر كورد بسەپێنن، بۆ نموونە: ئەگەر باسی دەسەڵاتی عەرەبی بكەین، دەبینین لە پاش جەنگی قادسییە لە 640ی زایینیدا، كە سەرەتای دەستبەسەرداگرتنی كوردستان بوو لەلایەن عەرەبەوە، ئەو دەستبەسەرداگرتنە عەرەبییە بزووتنەوەیەكی بەعەرەبكردن بوو بۆ بچووككردنەوە و سڕینەوەی بەها نەتەوەییەكانی كورد و پشتگوێخستنی زمان و كەلتووری كورد، و كاركردن بۆ بڵاوكردنەوە و سەپاندنی زمان و كەلتووری عەرەبی، بەمەش ویستیان زمان و كەلتووری كورد لەناو ببەن، بەڵام خۆشبەختانە زمان و كەلتووری كورد لەسەر دەستی هۆزانڤان و ڕۆشنبیرانی كورد پارێزراو مایەوە.

زمانی هەر نەتەوەیەك لەگەڵ لەدایكبوونی نەتەوەكەدا لەدایك دەبێت، بۆیە دەسەڵاتی عەرەبی بۆ لەناوبردن و سڕینەوەی نەتەوەی كورد هەوڵی سڕینەوە و نەهێشتنی زمانی كوردیی داوە، ئەم هەوڵدانەش لە سەدەكانی ڕابردووەوە تا ئێستا درێژەی هەیە.

لەگەڵ دروستكردنی دەوڵەتی عێراقیشدا كار بۆ پشتگوێخستن و سڕینەوەی زمانی كوردی كراوە. دوای دروستكردنی عێراق، كەسێكی شۆڤێنیی عەرەب كە ناوی (ساطع الحصري) بوو، كرا بە بەڕێوەبەری گشتیی زانیاری (المعارف) و لە ماوەی نێوان (17ی كانوونی دووەمی ساڵی 1923 تا 31ی تەمووزی 1927) لە كارەكەیدا مایەوە. (ساطع الحصري) كەسێكی شۆڤێنی بوو، لای ئەوەوە زمان یەكەم پێوەر بوو بۆ خۆبەستنەوەی بە وڵاتی عەرەبییەوە، ڕای وابوو هەر كەسێك بە عەرەبی قسە بكات ئەوە عەرەبە، جا ئایین، یا ڕەگەز، یا مێژووی هەرچییەك بێت. «ساطع» هەوڵی دەدا زمانی كوردی پشتگوێ بخات و بیانووی زۆری دەدۆزییەوە بۆ ئەوەی كورد بە زمانی خۆی نەخوێنێت و بە زمانی عەرەبی بخوێنێت، ئەوەشی بۆ ئەوە بوو وردە وردە زمان و كەلتووری كوردی بسڕێتەوە. بێگومان هەر زمانێك كە پێی نەخوێندرێت و پێی نەنووسرێت، پێش ناكەوێت و گەشە ناكات.

پاشتر ڕژێمی كۆماریی عێراق لە ساڵی 1960دا دەستی كرد بە ڕاگواستنی مامۆستایانی كورد لە كەركووك (فەرمانێكی وەزاریی دەركرد و ڕەوانەی كردن بۆ بەڕێوەبەرایەتیی زانیاریی لیوای كەركووك، بۆ ئەوەی هەرچی دەرچووانی «دارالمعلمین» و «معلمات» هەیە لە كوردەكان لە سلێمانی دابنرێت، نەك لە كەركووك)، ئەوەش هەوڵێك بوو بۆ نەهێشتنی خوێندنی كوردی لە كەركووكدا. خوێندنی كوردی و بزاڤی كەلتووریی كورد بەردەوام لەلایەن دەسەڵاتی عەرەبییەوە، چ لە عێراق و چ لە سووریادا دژایەتی كراوە. هەرچەندە لە بڕگەی (ب)ی ماددەی حەوتەمی دەستووری كاتیی عێراقدا هاتووە كە (زمانی كوردی زمانی ڕەسمی دەبێت شان بەشانی زمانی عەرەبی لە ناوچە كوردییەكاندا)، بەڵام زۆر بە كەمی كار بەو دەقە كراوە. ڕژێمی عێراق بەتایبەت بەعس، بۆ ئەوە سوودی لە زمانی كوردی وەرگرتووە، تا بیروبۆچوونە بۆگەنەكانی خۆی لە ڕێی زمانی كوردییەوە بگەیەنێتە كورد، ئەگەرنا بەردەوام دژایەتیی زمان و كەلتووری كوردی كردووە و بڕیاری تایبەتی لەم بارەیەوە داوە. بڕیاری 632 لە 7/10/1989ی بەناو (ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕشی عێراق) زۆر ڕاشكاوانە دژایەتیی زمانی كوردی دەكات و بە شتێكی بێبایەخی دادەنێت. لە بڕگەی یەكەمی ئەو بڕیارەدا هاتووە كە قوتابی بە دەرنەچوو (راسب) دانانرێت، ئەگەر هاتوو لە وانەی زمانی كوردیدا دەرنەچوو، ئەو بڕیارەش هەموو ئەو قوتابخانانە دەگرێتەوە كە زمانی كوردییان تێدا دەخوێندرێت. لە بڕگەی دووەمیشدا بڕیارەكە كراوە بە بڕیارێكی یەكلاییكەرەوە و تێیدا هاتووە (كار بە هیچ دەقێكی دیكەی پێچەوانەی ئەو دەقە ناكرێت).

ئەگەر لە عێراقدا خوێندنیش بە زمانی كوردی بووبێ، ئەوا بە شتێكی كەمبایەخ سەیر كراوە و پڕۆگرامی خوێندن هەمان پڕۆگرامە عەرەبییەكە بووە و وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی كوردی، پڕۆگرامەكەش بە هیچ شێوەیەك گوزارشتی لە كۆمەڵی كوردەواری نەكردووە. بۆ نموونە ئەگەر سەیری پڕۆگرامی خوێندنی كوردی لە عێراق بكەین، دەبینین لە بابەتی مێژوودا مێژووی نیشتمانی عەرەب و، لە بابەتی جوگرافیادا جوگرافیای نیشتمانی عەرەب و لە بابەتەكانی دیكەشدا هەر هەمووی هی عەرەب دەخوێندرا، ئەوەش بۆ ئەوە بووە كە خوێندەڤانی كورد هەمیشە عێراق بە وڵاتی خۆی بزانێت و لەڕێی عێراقیشەوە (نیشتمانی عەرەبی) بە نیشتمانی خۆی بزانێت و مێژوو و جوگرافیا و شارستانییەتی ئەوانیش بە هی خۆی بزانێت، و هەست نەكات كە كوردستان نیشتمانی ئەوە و بەشێكی بە زۆر بە عێراقەوە لكێنراوە و داگیر كراوە.

ڕژێمی بەعس بە بەردەوامی هەوڵی سڕینەوەی زمان و كەلتووری كوردیی داوە و قوتابخانە كوردییەكانی داخستووە، لە ساڵی خوێندنی (2000-2001)ـەوە لە سەرتاسەری عێراقدا لە هیچ قوتابخانەیەكدا خوێندنی بە زمانی كوردی نەهێشت و هەمووی كرد بە عەرەبی، لە (كەركووك، مەخموور، شنگال، زوممار، قەراج، خانەقین، .. و شوێنانی دیكە) و خوێندنی عەرەبی بە سەر كورددا سەپاند.

لەو ڕێیەوە ڕژێمی عێراق ویستوویەتی زمان و كەلتووری خۆی كە عەرەبییە بە سەر كورددا بسەپێنێت و زمان و كەلتووری كوردیش كەمبایەخ بكات. ئەگەر سەیر بكەین، دەبینین ئێستاش كاریگەرییەكی زۆری زمان و كەلتوور و هزر و سیاسەتی عەرەبی بەسەر ڕۆشنبیرانی كورد لە باشووری كوردستاندا دیارە، ئەمە بۆ ڕۆژئاوای كوردستانیش ڕاستە، لەبەر ئەوەی نەتەوەی سەردەست هەوڵی داوە و هەوڵ دەدات هەموو شتێكی خۆی بەسەر نەتەوەی بندەستدا بسەپێنێت. ئەوەی ڕژێمی بەعس لە سووریا و عێراق دژی زمانی كوردی كردی، توركیا و ئێرانیش بە هەمان شێوە و زیاتریش دژایەتیی زمانی كوردییان كردووە، ئەمەش وای كردووە لە باكوور زمان و كەلتووری كوردی بكەوێتە ژێر كاریگەریی زمان و كەلتووری توركی و لە ڕۆژهەڵاتیشدا كاریگەریی زمان و كەلتووری فارس بەسەر زمان و كەلتووری كورددا هەیە.

ئەم سیاسەتەی داگیركەرانی كوردستان سێ واقیعی كەلتووریی جیالە یەكی دروست كردووە و، وای كردووە، كەسایەتیی تاكی كورد بشێوێندرێت و هەست بە نامۆبوونی كەلتووری بكات. بۆ سڕینەوەی ئەم واقیعە تاڵە پێویستیمان بەوە هەیە كە شۆڕشێكی كەلتووری بەرپا بكەین بۆ بیناكردنەوەی كەسایەتیی تاكی كورد لەسەر بنەمای باوەڕبەخۆبوون و پەیوەستبوون بە زمان و خاك و كەلتوور و بەها نەتەوەییەكان، لەم ڕێیەوە پێویستە هەستی عێراقیبوون و توركیاییبوون و ئێرانیبوون و سووریاییبوون لە هزری تاكی كورددا بسڕینەوە، بۆ ئەوەی تاكی كورد وەك كوردێك و وەك كوردستانییەك پێناسەی خۆی بكاتەوە.

وەك لای هەموو لایەكمان ڕوونە، لە هەریەك لە وڵاتانی توركیا و سووریا و ئێراندا خوێندن بە زمانی كوردی قەدەغەیە و ڕێی پێ نادرێت و كوردیان ناچار كردووە بە زمانی ئەوان بخوێنن و بنووسن، دەسەڵاتە داگیركەرەكانی كوردستان لە كۆنەوە تا ئێستا زمانی خۆیان بەسەر كورددا سەپاندووە و كورد بە ناچاری زمانی دەستەڵاتدارانیان لە كاروباری فەرمیدا بەكار هێناوە، وەك لە پێشەوە باسمان كرد، عێراق بە بەردەوامی هەوڵی سڕینەوەی زمان و كەلتووری كوردی داوە و كەنارگیری كردووە، ئێران و توركیا و سووریا، ئەوانیش زۆر لە عێراق خراپتر كاریان لەسەر شێواندن و قەدەغەكردنی زمانی كوردی كردووە.

لە سووریا خوێندن و نووسین بە زمانی كوردی قەدەغەیە و تەنیا دەبێت بە زمانی عەرەبی بێت، ئەمەش لە ماددەی (4)ی دەستووری سووریادا جێگیر كراوە، كە دەڵێت: «زمانی عەرەبی زمانی ڕەسمییە». شۆڤێنییەتی عەرەبی هەستی بەوە كردووە، كە ئەگەر زمانی كوردی ڕێی پێ بدرێت، ئەوا گەشە دەكات و تایبەتمەندییەكانی خۆی دەپارێزێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كەوا هەستی كوردبوون لەلایەن تاكەكانی كوردەوە بەردەوام گەشە بكات، بۆیە كەوتووەتە دژایەتیكردن و قەدەغەكردنی زمانەكەمان. بێگومان زمان هۆكاری لە یەكترگەیشتن و خوێندن و نووسین و بیركردنەوەیە و یەكێكە لە تایبەتمەندییە بنچینەییەكانی هەر نەتەوەیەك، بۆیە داگیركەران بۆ سڕینەوەی بوونمان وەك نەتەوەیەك بەردەوام شەڕی نەهێشتنی زمانی كوردییان كردووە.

لەگەڵ ئەو هەموو دژایەتی و قەدەغەكردنەشدا زمانی كوردی لە ڕێی ڕۆشنبیرانی كورد بەردەوام بەرەنگاری داگیركەرانی كوردستان بووەتەوە و خۆی پاراستووە و لە گەشەكردنیشدایە، بەعەرەبكردن و بەتورككردن و بەفارسكردن مەترسییەكی زۆری بۆ سەر مانەوە و گەشەكردنی زمانەكەمان هەبووە و هەیە و بووەتە هەڕەشە لەسەر نەهێشتن و سڕینەوەی زمانەكەمان، بۆیە پێویستە هەموو لایەكمان وەك ئەركێكی نەتەوەیی و نیشتمانی كار بكەین بۆ سڕینەوەی كاریگەرییەكانی زمان و كەلتووری داگیركەران لەسەر زمانی كوردی و تێبكۆشین لە پێناو بایەخدان بە زمانی كوردی و پێشخستنیدا.

 

(*)

سكرتێری گشتیی یەكێتیی نەتەوەیی دیموكراتی كوردستان YNDK