وازهێنانی بەرپرسانی باڵای دەوڵەتان بە هۆكاری جیاواز و ڕێژە و ژمارەی جیاوازیان، وێڕای ئەوەی پەیوەستە بە سیستمی حوكمڕانی، هاوكات بە ویژدانێكی بەرز و بێدارەوە گرێ دەدرێ. ئەو ویژدانە بەئاگایە، یان لە بەرەبەستەكانی بەردەمی و ڕێگرییەكانی بەرپرسانی سەرووی خۆی ناڕازی و نیگەرانە، یان هەست بە كەم توانایی و ناكارامەیی خۆی دەكا، نایەوێ شەرمەزاری گەلەكەی بێ و گۆڕپانەكە بۆ كەسی شیاوتر چۆڵ دەكا.
هەڵبەت ئەم هاوكێشەیە، ئەو بەپرسە دز و گەندەڵانە ناگرێتەوە، كە لە ترسی ئاشكرابوونی گەندەڵییەكانیان واز لە پۆست و پلە و پایەی خۆیان دەهێنن، یان بە پاساوی جۆراوجۆر پەنا بۆ خۆدزینەوە لە ئەركی پێ سپێردراو دەبەن.
شرۆڤەی وازهێنانی هەندێك لە بەرپرسانی باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێران، كارێكی قورس و پرسێكی ئاڵۆز نییە، هەندێكیان دیارن كە ویژدان و نییەتپاكی لە پشت بووە، هەندێكیشیان مانۆڕێكی دیماگوژییانە و فریودەرانە بووە، بۆ هێوركردنەوەی دۆخێكی تایبەت، ژمارەیەكیشیان بۆ خۆڕزگاركردن بووە لە ژێر گوشارەكان و هەڵاتن بووە لە ڕیسوابوون.
وازهێنانی بەرپرسانی باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێران هەر كامیان خوێندنەوەی تایبەت بە خۆی بۆ دەكرێ. کەریم سەنجابی (یەكەم وەزیری دەرەوەی دەوڵەتی كاتیی ئێران) سێ جار داوای دەست لەكار كێشانەوەی كردووە، دوو جاریان لە لایەن ئایەتوڵا خومەینی رەت كراوەتەوە، بەڵام دەستوەردانی حزبی جمهووری لە كاروباری حكوومەت و دروستبوونی حكوومەتەكان لە ناو حكوومەتدا، وایكرد، ناوبراو لە سەر وازهێنانەكەی پێداگری بكا، لە ئاكامدا ڕۆژی 26ی خاكەلێوەی ساڵی 1358ی هەتاوی وازی لە پۆستەكەی هێنا. دوای 40 ساڵ، هاوتای كەریم سەنجابی، واتە محەمەد جەواد زەریف، داوای دەست لەكاركێشانەوەی پێشكەش بە سەرۆك كۆمار (حەسەن ڕۆحانی) كرد! زەریف، بە پێچەوانەی سەنجابی، متمانەپێكراوی رابەری باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێران (عەلی خامەنەیی)ـە و ئەوەشی بۆ پەردەپۆش كرا، كە بۆچی لە دیداری بەشار ئەسەد لەگەڵ خامەنەیی و ڕۆحانی ئامادە نەبووە! پاسدار قاسم سولەیمانی فەرماندەی سوپای قودس (سوپای پاسداران لە دەرەوەی سنووری ئێران) كە خۆی لەو دیدارانەدا بەشدار بوو، پاساوی زۆری بۆ زەریف هێنایەوە، ئەوەشی ئاشكرا نەكرد كە زەریف لەوە نیگەران بووە، سەردانی بەشار ئەسەد لەو شاردراوەتەوە، ڕۆحانیشی ناچار كرد، داوای وازهێنانی زەریف رەت بكاتەوە.. چاودێران بە گومانەوە لەو هەڵوێستەی زەریف دەڕوانن و ڕایانوایە پێدەچێ ئەوە سیناریۆیەكی تەواو ساختە بێ، لەبەر ئەوەی داوای دەست لەكار كێشانەوەی زەریف، دوو ڕۆژی تێپەڕ نەكرد و لە دیدارە دیپلۆماسییە فەرمییەكاندا دەركەوتەوە، سەرۆك كۆماریش (حەسەن ڕۆحانی) لە نامەی ڕەتكردنەوەی وازهێنانەكەی زەریف-دا، جەختی لەوە كردووەتەوە كە خامەنەیی، زەریف بە كەسێكی (دەستپاك، دلێر و بەدین) دەزانێ، لە بەشێكی نامەكەشیدا بۆ زەریف نووسیویەتی: "از آنجا که شما را به تعبیر مقام معظم رهبری امین، غیور، شجاع و متدین و در خط مقدم ایستادگی در برابر فشارهای همه‌جانبەی آمریکا می‌دانم، پذیرش استعفای جنابعالی را برخلاف مصالح کشور می‌دانم و با آن موافقت نمی‌کنم."
تا ئێرە تەنیا باسی یەكەم وەزیر و دواوەزیری دەرەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران كراوە. ئەگەر بۆ وازهێنانی هەموو ئەو كەسانە بگەڕێینەوە كە لە كۆماری ئیسلامیی ئێراندا پلەی بەرزیان هەبووە، ئەوا پێویستە چاوێك بە مێژووی چوار دەیەی ڕابردووی حوكمڕانیی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا بخشێنین و لە دەستپێكەوە پەنجەی لەسەر دابنێین.
ڕۆژی 13ی خەزەڵوەری ساڵی 1358ی هەتاوی گرووپێك بە ناوی "دانشجویان پیرو خط امام"، سەفارەتی ئەمریكا-یان لە تاران داگیر كرد و دیپلۆمات و كارمەندەكانی ئەو سەفارەتەیان بە دیل گرت. ڕۆژی دواتر یەكەم سەرۆك وەزیرانی دەوڵەتی كاتی (مەهدی بازرگان) وازی لە پۆستەكەی هێنا. بازرگان لە نامەی وازهێنانی خۆیدا نووسیویەتی: "پیرو توضیحات مکرر و نظر به اینکه دخالت‌ها، مزاحمت‌ها، مخالفت‌ها و اختلاف نظر‌ها، انجام وظایف محوله و ادامه مسئولیت را برای همکاران و اینجانب مدتی است غیرممکن ساخته و در شرایط تاریخی حساس حاضر نجات مملکت و به ثمر رساندن انقلاب بدون وحدت کلمه و وحدت مدیریت میسر نمی‌باشد، بدین وسیله استعفای خود را تقدیم می‌دارد."
وازهێنانی بەرپرسانی باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێران، تەنیا كەسانی ناڕازی لە دەستوەردانی ئاخووندی لە كاروباری حكومەتدا ناگرێتەوە. لە ناو باڵی توندئاژۆی ئەو حوكمڕانییەشدا چەندین بەرپرس داوای وازهێنانیان كردووە! حەوت وەزیری كابینەكەی میرحوسەین مووسەوی، (عەلی ئەکبەر ناتق نووری –وەزیری کشوەر)، (عەلی ئەکبەر پەروەرش - وەزیری پەروەردە)، (عەلی ئەکبەر ویلایەتی - وەزیری دەرەوە)، (موحسین ڕەفیق دووست – لە سوپای پاسدارن)، (مورتەزا نەبەوی وەزیری گواستنەوە و گەیاندن)، (ئەحمد تەوەکولی – وەزیری کار) و (حەبیبوڵا عەسكەرئەولادی) لە ساڵی 1368ی هەتاوی كە هێشتا شەڕی ئێران و عێراق كۆتایی نەهاتبوو، لە نامەیەكدا بۆ ئایەتوڵا خومەینی داوای دەست لەكار كێشانەوەیان كرد. كە بە پاساوی دۆخی هەستیاری شەڕەكە لە لایەن ئایەتوڵا خومەینی داواكەیان ڕەتكرایەوە.
بەرچاوترین كەسی خوازیاری وازهێنان لە پۆستەكەی لە ناو بەرپرسانی باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێراندا، موحسین ڕەزایی (فەرماندەی سوپای پاسدارن) بووە، كە لە ڕۆژی 9ی گوڵانی ساڵی 1366ی هەتاوی داوای دەست لەكاركێشانەوەی كردووە. بەڵام ئەویش لە لایەن ئایەتوڵا خومەینی ڕەتكرایەوە و تا دە ساڵی دیكە (1376) لەو پۆستەدا مایەوە.
میرحوسەین مووسەوی، (دواسەرۆك وەزیرانی كۆماری ئیسلامیی ئێران) كە یەكێك لە مۆرە بەرچاوەكانی كۆماری ئیسلامی و متمانەپێكراوی شەخسی ئایەتوڵا خومەینی بوو، چەندین جار داوای دەست لەكاركێشانەوەی كردووە. مووسەوی بە وتەی خۆی لە پیلانە تیرۆریستییەكانی سوپای پاسداران لە دەرەوەی وڵات بێ ئاگا بووە. لە دواداواكاریی خۆیدا بۆ وازهێنان لە پۆستەی لە نامەیەكدا بۆ عەلی خامەنەیی كە ئەو كات سەرۆك كۆماری ئێران بووە، نووسیویەتی: "عملیات برون مرزی بدون اطلاع و دستور دولت صورت میگیرد. شما بهتر میدانید که تاکنون فاجعه آفرینی و اثر نامطلوب آنها برای کشور چقدر بوده است. بعد از آنکه هواپیمایی ربوده می‌شود، از آن باخبر میشویم. وقتی مسلسلی در یکی از خیابانهای لبنان گشوده میشود و صدای آن در همه جا میپیچد، متوجه قضیه میشویم. پس از کشف مواد منفجره از حجاج ما در جده، اینجانب از این امر آگاه میشوم."
هەڵبەت لەم شرۆڤەكارییەدا زیاتر مەبەست تاوتوێكردی وازهێنانی بەرپرسانی باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێرانە، بۆیە دەكرێ چۆنیەتی پەراوێزخستنی ئایەتوڵا مونتەزیری و مووسەوی و كەهروبی و بەولاوەنانی كاربەدەست و خاوەن بڕیاران لە كۆماری ئیسلامیدا بۆ شرۆڤەكارییەكی دیكە هەڵبگرین.
ئایەتوڵا حوسەین عەلی مونتەزیری كە جێگر و بریكاری ئایەتوڵا خومەینی بوو، لە ڕۆژی 7ی خاكەلێوەی ساڵی 1368 وازی لە پۆستەكەی هێنا. بەڵگەكان دەیسەلمێنن كە ناوبراو لە نامەیەكی ڕەخنەئامێزدا بۆ ئایەتوڵا خومەینی، كۆشتنی بە كۆمەڵی زیندانییانی سیاسی لە هاوینی ساڵی 1367 بە توندی ئیدانە كردووە. هەر ئەو جیابیری و ڕخنەیانە وای كرد، تا كۆتایی ژیانی لە ناوماڵی خۆیدا دەستبەسەر بكرێ.
محەمەد خاتەمی لە 3ی جۆزەردانی ساڵی 1371ی هەتاوی كە ئەو كات وەزیری ئیرشاد بوو، لە نامەیەكیدا بۆ سەرۆك كۆمار (عەلی ئەكبەر هاشمی رەفسنجانی) بە هۆی ئەو فشار و سانسۆرەی لە سەر توێژی زانا و بلیمەت و بیرمەند و هونەرمەندان دروست كرابوو، دەستبەرداری پۆستەكەی بوو. خاتەمی لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماریی ئێراندا لە ساڵی 1376 بە جیاوازییەكی یەكجار زۆر لە دەنگەكاندا بە سەر ركابەرەكانیدا سەركەوت. چاودێرانی سیاسی ئەو سەركەوتنە، بە سەركەوتنی باڵی ڕیفۆرمخوازی كۆماری ئیسلامیی ئێران بە سەر باڵی كۆنەپارێز و ڕاستگەرای حوكمڕانییەكەدا لە قەڵەم دەدەن، هێما بۆ ئەوەش دەكەن كە دوای ئەوەی خاتەمی جڵەوی دەسەڵاتی گرتە دەست، باڵی پاوانخواز و توندڕەوی رژیم بە زنجیرەیەك كوشتنی لەسەر یەكی نەیاران كە بە (قتل‌های زنجیره‌ای) ناو براوە، ویستوویانە لە هەیبەتی ئەو سەركەوتنە بدەن. بەتایبەتی كە بەشێكی بەرچاو لە بەرهەڵستكارانی رژیم داوای دەنگ و پشتیوانیی خەڵكیان بۆ محەمەد خاتەمی كردبوو.
قوربانعەلی دەری نەجەف ئابادی، که بە پشتیوانیی شەخسی ئایەتوڵا خامەنه‌یی كرابووە وەزیری ئیلاعات لە دەوڵەتی خاتەمی-دا، ناچار كرا، داوای وازهێنان لە پۆستەكەی بكا، لە بری ئەو، عەلی یونسی دانرا، كە تا ڕاددەیەك لە باڵی ڕیفۆرمخوازان نزیكتر بوو. بێ شك كەسێك متمانەپێكراوی ئایەتوڵا خامەنەیی بێ، بە ئاسانی وەڵا ناخرێ و ئەگەر لە پۆستێكیش لا بدرێ، ئەوا شوێنی دیكەی بۆ دەكەنەوە، كە ڕەنگە زۆر هەستیارتر بێ لەو پۆستەی كە وازی لێ هێناوە، وەك ئاغای نەجەف ئابادی كە دوای وازهێنان لە پۆستی وەزیری ئیلاعات، پۆستی دادستانی گشتیی وڵاتیان پێ بەخشی.
عەتا ئەڵا موهاجیرانی بەردەوام لە لایەن باڵی دوورەپەرێزی رژیمەوە بەر جڕومەنگەنەی ڕەخنەی توند دەكەوت، تەنانەت ساڵێك پێش وازهێنانی لە پۆستەكەی لە لایەن ئایەتوڵا خامەنەیی-یەوە سەركۆنە كرا و بەوە تۆمەتباری كرد كە مۆڵەتی بە بڵاوكردنەوەی "فاسدترین رمانها" داوە، بۆیە لە ساڵی 1379 وازی لە پۆستی وەزیری ئیرشاد هێنا. دوای ئەوە موهاجیرانی بە بڕیارێكی سەرۆك كۆمار(محەمەد خاتەمی) بوو بە سەرۆكی ڕێكخراوی گفتۆگۆی شارستانیەت (سازمان گفت و گوی تمدن‌ها) كە پاش دوو ساڵ وازی لەو پۆستەش هێنا.
موستەفا موعین، وەزیری زانستەكان، لە دەوڵەتی خاتەمیدا دوو جار داوای دەست لە كار كێشانەوەی كردووە. یەكەم جار دوای هێرشی دڕندانەی هێزەكانی رژیم بۆ سەر زانكۆیەكی تاران (کوی دانشگاه) لە 18ی پووشپەڕی ساڵی 1378 وەك پشتیوانی لە خوێندەوانانی زانكۆ داوای وازهێنانی پێشكەش كرد، خاتەمی ڕەتی كردەوە، لە 2ی پووشپەڕی 1383 داواكەی دووبارە كردەوە و قبووڵ كرا و بە تەواوی لە وەزارەتی علووم وازی هێنا.
موعین لە نامەی وازهێنانەكەیدا بۆ خاتەمی نووسیویەتی: "واقعیت این است که از یک سو تعدد مراجع تصمیم گیرنده و بویژه تداخل مسئولیتها با شورای عالی انقلاب فرهنگی، سوءظنها، دخالتها و تعرضهای نهادها و شوراهای غیرمسئول یا غیر پاسخگو، فرصت کار و تلاش مفید و مؤثر را به میزان قابل توجهی از وزارت و دولت سلب کرده و از سوی دیگر حریم مقدس دانشگاه، منزلت، حرمت و امنیت فکری و اجتماعی دانشجویان، استادان و دانشگاهیان و به طور کلی جوانان، متفکران و فرهیختگان در معرض تنگ‌ نظری و کژاندیشی،‌ تجاوز و خشونت قرار گرفته است."
لە خولی شەشەمی پەرلەمانی ئێران (مجلس شورای اسلامی) كە مەهدی كەهروبی سەرۆكی پەرلەمان بوو، باڵی بەناو ڕیفۆرمخواز زۆرینەی پەرلەمانیان پێكدەهێنا، بەڵام بە هۆی هەمواركردنی یاسای چاپەمەنی، شۆرای نیگابان هاتە سەر هێڵ و متمانەی لە پتر لە 80 پەرلەمانتار سەندەوە، لە ئاكامدا 130 پەرلەمانتار مانیان گرت و ژمارەیەكی زۆریشیان دەستیان لە كار كشاندەوە.
وازهێنانی پێشنوێژ و وتاربێژی نوێژی هەینی لە شاری ئەسفەهان، بۆ ماوەیەكی زۆر سەرباسی باسان بوو. جەلالەدین تاهیری، لە 17ی پووشپەڕی ساڵی 1381ی هەتاوی لە نامەیەكی كراوەدا حكوومەتی بە "فساد و بی لیاقتی" تۆمەتبار كرد و لە نامەی وازهێنانەكەیدا بە توندی ئیدانەی هێزە سەركوتگەرەكانی ڕژیم و بەتایبەتی هێزە شاراوەكانی كرد كە بە (لیباس شەخسی)یەكان بەناوبانگن.. ئەو مامۆستا ئایینییە لە بەشێكی نامەی وازهێنانەكەیدا نووسیویەتی: "شعبان بی‌مخ‌های وحشت‌ و رهبت که با هتاکی و سفاکی ننگ عنیف و معیف کوی دانشگاه را آفریدند و با تهاجم حیوانی مرتع دانشگاه را چریدند و با تعرضات شنیع پرده ناموس فرهنگ و علم را دریدند و در قتل‌های زنجیره‌ای مظلومان بی‌گناه و قربانیان بی‌پناه لعنت سرمدی خدا و نفرت ابدی خلق را خریدند."
عەلی لاریجانی كە نوێنەری ئێران بوو بۆ وتووێژ و دان و ستاندن لە بواری وزەی ناوكیی ئێران لەگەڵ وڵاتانی زلهێزی جیهان و هاوكات سەرۆكی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی ئێران بوو، ساڵی 1386ی هەتاوی لە سەردەمی سەرۆك كۆماریی مەحموود ئەحمەدی نەژاد، داوای دەست لەكار كێشانەوەی خۆی پێشكەش كرد.
هەر لە سەردەمی سەرۆك كۆماریی مەحموود ئەحمەدی نەژاد، وزیری هەواڵگری (غوڵام حوسەین موحسنی ئێژه‌یی) ناچار بە وازهێنان كرا و محەمەد حوسەین سەفار هەرەندی، وزیری ئیرشاد-یش دەستی لە پۆستەكەی هەڵگرت. ئەحمەدی نەژاد داوای لە وەزیری ئیتلاعات (حەیدر موسلحی)یش كرد، نامەی وازهێنانی بنووسێت. موسلحی لە خاكەلێوەی 1390ی هەتاویدا نامەكەی نووسی، ئەحمەدی نەژاد قبووڵی كرد، بەڵام خامەنەیی رەتی كردەوە. ئەو بڕیارەی خامەنەیی بووە هۆی ئەوەی ئەحمەدی نەژاد بتۆرێ و بۆ ماوەی 11 ڕۆژ لە شوێنی كاركردنی (نووسینگەی سەرۆك كۆمار) ئامادە نەبێ. ئەحمەدی نەژاد بەو كارەی بووە ڕچەشكێنی بەرپرسانی باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێران كە لە بەرامبەر بڕیاری رابەر (ولی فقیه)دا ناڕەزایەتی دەر ببڕن!
ساڵی 1388ئەحمەدی نەژاد بە پشتیوانیی ئایەتوڵا خامەنەیی لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماریی ئێراندا سەركەوت و خۆلی دووەمی پۆستەكەی وەرگرت. بەڵام لە ئاستی ناوخۆ و دەرەوەی ئێرانیشدا جەخت لە سەر ئەوە دەكرا، كە ساختەكاریی زۆر لە سندووقەكانی دەنگداندا كراوە، هەر ئەوەش بووە هۆی سەرهەڵدانی بزووتنەوەی سەوز بە سەرۆكایەتیی (میر حوسەین مووسەوی و مەهدی كەهروبی) كە ناڕەزایەتی دەربڕین و خۆپیشاندانی چەند ملیۆن كەسی لێكەوتەوە، تەنانەت چەندین دیپلۆماتكار و كۆنسووڵی ئێران لە وڵاتانی دەرەوە، چوونە ڕێزی ناڕازییان و دەستیان لە كار كێشایەوە.
جەواد زەریف پاش 67 مانگ لە بەڕێوەبردنی وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران داوای دەست لەكاركێشانەوەی پێشكەش بە سەرۆك كۆمار (حەسەن ڕۆحانی) كرد و داواكەی ڕەتكرایەوە، بەڵام چەندین بەرپرسی پلەباڵاش وازیان لە پۆستەكانیان هێناوە و داواكارییەكەشیان قبووڵ كراوە، لەوانە: عەباس ئاخووندی – وەزیری ڕێگەوبان و حەسەن قازی زادە هاشمی – وەزیری تەندروستی و پێدەچی شەپۆلی وازهێنانەكانیش لە دوای قەیرانە ئابووری و ئیدارییەكانەوە زیاتر پەرە بستێنێ..
تێبینی: بۆ زانیارییەكان سوودم لەو سەرچاوانە وەرگرتووە:
دویچه وله – فارسی
بی بی سی – فارسی
ویکی ‌پدیا – فارسی
رادیو فردا - فارسی
http://fa.rfi.fr/
almezmaah.com
https://aawsat.com/persian
https://www.isna.ir/news
https://www.tabnak.ir/fa/news