ئایا بە راستی شەڕی سارد كۆتایی هات؟
ڤلادیسلاف سۆتیرۆڤیچ
بە داخەوە، شەڕی سارد كۆتایی هات، بەبێ ئەوەی كۆتایی مێژوو رووبدات، وەك دەبینین ئەمریكا درێژە بە هەمان سیاسەتی سەردەمی شەڕی سارد دژ بە مۆسكۆ دەدات، ئێستا لە دژی یەكێتیی سۆڤیەت نا، بەڵكو لە دژی جێگرەوەكەی كە رووسیایە. لەم روانگەیەوە و لە دیدی پەنتاگۆنەوە شەڕی سارد هیچ كاتێك كۆتایی نەهاتووە، لەبەر ئەوەی هێشتا ئەركە سیاسییە بنەڕەتییەكە، كە بریتییە لە دوورخستنەوەی رووسیا لە شانۆی سیاسەتی جیهان، بەدی نەهاتووە. ئەمە سەرەڕای ئەو راستییەی كە لە ساڵی 1989دا كۆمۆنیزم لە ئەوروپای رۆژهەڵات داڕووخا، كە لەبەریەك هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤیەتیشی بەدوادا هات لە ساڵی 1991، ئەمەش ئەگەری راستەقینەی دروستكرد بۆ بنیادنانی سیستمێكی نێودەوڵەتی و ئەمنیەتی جیهانی، هەروەها بەرفراوانبوونی ناتۆ لە مانگی ئازاری 1999دا بە ئاراستەی رۆژهەڵات (چوارەم بەرفراونبوونی ئەم رێكخراوە) بەڵگەیەكی روونە لەسەر بەردەوامبوونی سیاسەتی سەردەمی شەڕی سارد لەلایەن ئەمریكاوە لە ئاست مۆسكۆدا، كە ئەمەش خۆی لە خۆیدا نادڵنیایی خوڵقاندووە لەبارەی ئایندەی ئاسایشی جیهانییەوە. دوای لەبەریەك هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤیەت و شەڕی سارد، چەندین بەرپرسی حكوومی و كەسانی ئەكادیمی لە سەرەتادا پرسیاری ئەوەیان كرد، بۆچی رێكخراوی ناتۆ بمێنێتەوە؟ دواتر پرسیاریان لەبارەی ئەوەوە كرد، بۆچی ئەم هاوپەیمانێتیە سەربازییە- كە بە رەسمی ئەركەكەی بەرگریكردنە- بەرفراوان دەبێت و ئەندامی زیاتر وەردەگرێت، لە كاتێكدا كە كۆنفرانسێكی گشتیگرتر لەبارەی ئاسایش و هاوكاری لە ئەوروپا (ئێستا بۆتە رێكخراوی ئاسایش و هاوكاری لە ئەوروپا) دەیتوانی چوارچێوەی پێویست دەستەبەر بكات بۆ هاوكاری لە بواری ئەمنیی ئەوروپا لە نێویاندا رووسیا. هەرچۆنێك بێت، ناتۆ هەڵنەوەشێنرایەوە، تەواو بەپێچەوانەوە، بە چەشنی یەكێتیی ئەوروپا درێژەی بە هەمان سیاسەتی بەرفراوانكردنی زیاتر (بە ئاراستەی رۆژهەڵات) دا.
قەیرانی كۆسۆڤۆ لە ساڵی 1998-1999 بووە پاساوێكی رەسمی بۆ بەرفراوانكردنی ئەم دوو رێكخراوە لایەنگرەی ئەمریكا بۆ «باشتركردنی ئاسایشی ئەوروپا.» سەرۆكی كۆمیسیۆنی ئەوروپا، رۆمانۆ پرۆدی لە میانەی وتارەكەیدا لە بەردەم پەرلەمانی ئەوروپا لە 13ی تشرینی دووەمی ساڵی 1999 پێشكەشی كرد، زۆر روون لەم بارەیەوە قسەی كرد. هەرچۆنێك بێت، ئەگەر بزانین قەیرانی كۆسۆڤۆ كە دەستێوەردانی (دەستدرێژیكارانەی سەربازیی) ناتۆی بەدواداهات لە دژی سربیا و مۆنتینگرۆ كە بە تەواوەتی ئەمریكای لە پشت بوو، ئەوا لە راستی دوور ناكەوینەوە، ئەگەر بڵێین قەیرانی كۆسۆڤۆ لەلایەن واشنتۆنەوە خوڵقێنرا و درێژەی پێدرا بۆ دروستكردنی پاساوێكی رەسمی بۆ ئەوەی ناتۆ و یەكێتیی ئەوروپا بە ئاراستەی رۆژهەڵاتدا بەرفراوان بكات.
هەرچۆنێك بێت، ئایا لە ساڵی 1989/1990دا دەتوانرا باس لە كۆتایی هاتنی شەڕی سارد بكرێت، ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی بۆچوونە دژ و پێچەوانە سەرەكییەكە: بوونی ناتۆ و تەنانەت بەرفراوانبوونی زیاتری؟ لە راستیدا، ناتۆ گەورەترین و درێژخایەنترین هاوپەیمانیی سەربازییە لە مێژووی هاوچەرخدا (كە لە ساڵی 1949 دامەزرا، واتە 6 ساڵ پێش حیلفی وارسۆ). لە ئێستاشدا هیچ گومانی تێدا نییە كە دامەزراندن و بەردەوامبوونی ناتۆ هێشتا ئامرازێكی بنەڕەتیی سیاسەتی ئەمریكایە لە میانەی ئیپمریالیزمە جیهانییە تاكلایەنەكەی، كە هەرچۆنێك بێت، بە راددەیەكی گەورە، دژی مۆسكۆ ئاراستە كراوە. دانانی مووشەكە ئەمریكییەكان لە ئەوروپای رۆژئاوا لە ساڵانی هەشتاكاندا، سەرەڕای بەدیهاتنی نزیكبوونەوە لە پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و یەكێتیی سۆڤیەتدا، بووە ئاماژەیەكی روون بۆ سرووشتی راستەقینەی گەمە جیوپۆلەتیكییەكەی پەنتاگۆن كە تێیدا رۆژئاوا و ناتۆ كەڵكی خراپیان لێ وەرگیرا بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ژێر پاساوی ئەوەی ناتۆ رێكخراوێكی نێودەوڵەتیی باڵادەستە لە بواری ئەمنییەتی ئەوروپای رۆژئاوادا. ئەگەرچی بە رەسمی ناتۆ بۆ ئەوە دامەزراوە كە بە دیاریكراوی بەرگری و پارێزگاری بكات لە ئەوروپای رۆژئاوا لە بەرامبەر یەكێتیی سۆڤیەتدا، بەڵام گومانێكی زۆر هەیە لە دوای ساڵی 1999وە كە بۆچی ئەم رێكخراوەی سەردەمی شەڕی سارد هێشتا لە ئارادا ماوە، لە كاتێكدا ئەو مەترسییەی ئەوان بانگەشەی ئەوەیان دەكرد رووبەڕووی شارستانیەتی رۆژئاوا بۆتەوە، بوونی نەماوە لە دوای لەبەریەك هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤیەت و كۆتاییهاتنی حیلفی وارسۆ. لە بنەڕەتدا، وەڵامی گونجاوی ئەم پرسیارە بە گەڕانەوە بۆ رەگ و ریشەی شەڕی سارد بەدی دەكرێت.
لە روانگەی ئەم شێوازەوە كە لە ناوەڕاستی ساڵانی شەستەكانەوە پیادە كرا بۆ هێنانەئارای ئاڵوگۆڕ لە رەوشەكەدا، ئەوا بەرپرسارێتیی سەرەكی پەردەی ئاسنین و شەڕی سارد لە ئەستۆی ئەمریكا بووە، لەبەر ئەوەی ئەمریكا: رەتیكردەوە داخوازییە ئەمنییە شەرعییەكانی یەكێتیی سۆڤیەت لە ئەوروپای رۆژهەڵاتی لەبەرچاو بگرێت، هەروەها لەبەر ئەوەی رێككەوتنەكانی هاوپەیمانێتییەكانی سەردەمی شەڕی ساردی هەڵوەشاندنەوە، بۆ ئەوەی وەك یەك قەوارەی ئابووری مامەڵە لەگەڵ ئەڵمانیای داگیركراوی دوا شەڕدا بكات. لەوەش زیاتر، ئیدارەی ترومان (1943-45) ئەفسانەی بەرفراوانبوونی سۆڤیەتی بەكارهێنا بۆ پەردەپۆشكردنی سرووشتی راستەقینەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، كە دروستكردنی سیستمێكی جیهانی لەخۆ گرتبوو بۆ برەودان بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكای سەرمایەداری.
بێگومان، پشتگوێخستنی یەكێتیی سۆڤیەت لەلایەن بەڕێز گۆرباچۆڤەوە لە ساڵانی 1989-1991 بۆشاییەكی گەورەی دەسەڵاتی دروست كرد لە ئەوروپای ناوەڕاست و رۆژهەڵاتدا كە لە ساڵانی دواتر لەلایەن ناتۆ و یەكێتیی ئەوروپاوە پڕكرایەوە. بەرفراوانبوونی ناتۆ و یەكێتیی ئەوروپا بە ئاراستەی رۆژهەڵات لە سەروەختی خۆیدا دەركەوت كە بوونە ئامرازی سەرەكی بەدەست واشنتۆنەوە بۆ ئەوەی هەنگاو بە هەنگاو كۆنتڕۆڵی ئەو ناوچانەی نزیك رووسیا بكات كە پێشتر لە ژێر دەسەڵاتی كۆمۆنیستیدا بوون. ئەو بەهانە باوەی كە هەر ئەكادیمیەكی ئاسایی رۆژئاوا لە نووسینەكانیدا ئاماژەی پێدەكات، لەبارەی بەرفراوانبوونی یەكێتیی ئەوروپا بە ئاراستەی رۆژهەڵاتدا، ئەوەیە كە دەوڵەتە كۆمۆنیستییەكانی پێشووی ئەوروپای رۆژهەڵات، ویستیان بێنەپاڵ چوارچێوەی ئەو وڵاتانەی كە ئارام و گەشەكردوو و دیموكراتین و تا راددەیەكی باش حوكمڕانی دەكرێن. ئەوان بە شێوەیەكی سرووشتی پێیانوایە ئینتیمایان هەیە بۆ ئەوروپا، بەڵام رێگرییان لێكراوە كە بەهرەمەند بن لە دیموكراسی و بازاڕی ئازاد لەلایەن هەژموونگەرایی سۆڤیەت و ملكەچكردنی ئەوروپای رۆژهەڵات بۆ دۆخەكە. بەڵام لەگەڵ رووخانی كۆمۆنیزمدا، دەبوو ئەم نادادییە مێژووییە راست بكرێتەوە و گەیشتن بە یەكێتیی ئەوروپا بۆ ئەوە بوو هەنگاوەكانی گەڕانەوەیان بۆ ئەوروپا تەواو بكات.
هەرچۆنێك بێت، روون نییە كە بۆچی ئەو حەوت دەوڵەتەی ئەوروپای رۆژئاوا كە لە ئێستادا لە دەرەوەی یەكێتیی ئەوروپان، ناتوانن لایەنە باشەكانی بوونە ئەندام لە یەكێتیی ئەوروپا بەدی بكەن. تەنانەت یەكێك لە دەوڵەتە ئەندامەكان (شانشینی یەكگرتوو) لە ساڵی 2016دا بڕیاری دا لەم یەكێتیە دەربچێت (برێكست) و یەكێكیش لە هۆكارە سەرەكییەكانی ئەم بڕیارەش دەقاودەق بریتی بوو لە بەرفراوانبون بە ئاراستەی رۆژهەڵاتدا، كە ئامانجی سەرەكیی سەرجەم دەوڵەتانی ئەوروپای رۆژهەڵاتیش بۆ چوونە نێو یەكێتیی ئەوروپا ئەوە بوو كە لەسەر پشتیوانی دارایی دەوڵەتە ئەندامەكانی ئەم یەكێتیشە بژین.
لە روانگەی جیوپۆلەتیكییەوە، دەوڵەتە ئەندامە نوێیەكانی یەكێتیی ئەوروپا كە سەر بە ئەوروپای رۆژهەڵاتن (بەرفراوان لە ساڵی 2004 بە دواوە) بوونەتە ئەسپی تەروادە لە نێو ئەم یەكێتیەدا، كە بە ئاشكرا پشتیوانی لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا دەكەن كە ئەم سیاسەتەش ئامانجێكی ئیمپریاڵی هەیە، بەڵام ئامانجی سەرەكییان لە بوونە ئەندامی یەكێتیی ئەوروپا و ناتۆ ئەوەیە بە شێوەیەكی چالاكانە بەشداری بكەن لە هەڵمەتی سەربازیی داهاتووی رۆژئاوا لە دژی رووسیا كە فۆرمی جەنگی سێیەمی جیهانی وەردەگرێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم دەوڵەتانەی ئەوروپای رۆژهەڵات یەكەم لایەن دەبن كە رووبەڕووی دەرئەنجامە راستەوخۆكانی ئەم شەڕە ببنەوە، لەبەر ئەوەی دەبنە بەرەی پێشەوەی شەڕی رۆژئاوا لە دژی رووسیا.
بە دڵنیاییەوە، یەكێك لە كردارە هەرە بنەڕەتییەكان لە دژی رووسیا لە ئەوروپا لە رۆژگاری دوای یەكێتیی سۆڤیەت بریتی بوو لە بڕیاری ئەمریكا بۆ بەرفراوانكردنی ناتۆ بە ئاراستەی رۆژهەڵاتدا لە رێی خستنەڕووی ئەگەری ئەندامێتی تەواوی سێ لە ئەندامانی حیلفی وارسۆ: پۆڵەندا، كۆماری چیك و هەنگاریا. لەم روانگەیەوە، رێككەوتنی گۆرباچۆڤ- رێگان لە رەیكجاڤیك لە ساڵی 1988 بە شێوەیەكی تاكلایەنانە و رووقایمانە لەلایەن واشنتۆنەوە پێشێل كرا، بە پاساوی روودانی كۆمەڵێك رووداو. وەك دەركەوتن ژیرینۆڤسكی لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1993ی رووسیا، فشاری ناوخۆیی لەسەر بیل كلینتۆن لەلایەن ركابەرە كۆمارییەكانیەوە لە كۆنگرێس و ئەوەی ئیدارەی ئەمریكا پیێوابوو شكستی تەواوی یەكێتیی ئەوروپایە بۆ بەدەمەوەچوونی كێشەی ئەوروپا كە بریتی بوو لە شەڕی ناوخۆیی یۆگسلافیا ( 1991-1999). هەر زوو واشنتۆن ئەوروپییەكانی تۆمەتبار كرد بەوەی ناتوانن بەرەنگاری قەیرانی یۆگسلافیا ببنەوە و ئەوەش ئەزموونێكی گەورە بوو كە یەكێتیی ئەوروپا تێیدا سەركەوتوو نەبوو، بەڵام ئەگەر بە راشكاوی بدوێین، ئەوا دەتوانین بڵێین هەموو هەوڵە ئاشتیخوازەكانی یەكێتیی ئەوروپا بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ قەیرانی یوگسلافیادا دەقاودەق لەبەر ئەوە شكستیان هێنا، چونكە راستەوخۆ لەلایەن دیپلۆماسییەتی ئەمریكاوە تێكدران. بە هەرحاڵ، یەكەم كاری ناتۆ دوای بەفراوانبوونی- ئەمەش دوای دوو هەفتە لە چوارم بەرفراوانبوونی- بریتی بوو لە بۆردومانكردنێكی دڵڕەقانەی سربیا لە پێناوی ئەوەی پارێزگای كۆسۆڤۆ بخرێتە ژێر داگیركاری ناتۆوە. ئەم كارەش لە كۆتاییدا بووە هۆی لە 31ی كانوونی دووەمی ساڵی 1999دا ڤلادمیر پوتین، بۆریس یەڵتسن- كە بووكەڵەی دەستی رۆژئاوا بوو- ناچار بە پێشكەشكردنی دەست لەكاركێشانەوە بكات.
هەروەها دەبێت ئەو راستییە لەبەرچاو بگرین كە رۆژگاری دوو جەمسەریی شەڕی سارد لە دوای 1989وە و بەلای كەمەوە تاوەكو ساڵی 2008 كۆتایی هات و تاكجەمسەری بە سەركردایەتیی ئەمریكا جێی گرتەوە- كە بریتی بوو لە پڕۆژەیەكی هەژموونگەرایی و دەرئەنجامی كەڵەكەبوونی هێزی ئەمریكا بوو لە بواری سیاسەتی جیهانیدا كە چەند تەحەددییەكی تەواو نوێی بۆ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان خوڵقاند. هەرچۆنێك بێت، دوای رووداوەكانی 11/9، ئیدارەی ئەمریكا دەستی كرد بە خێراتركردنی رەوتی دەستكەوتەكانی دوای شەڕی سارد كە بریتی بوو لە باڵادەستیی سیاسی و سەربازی لە جیهاندا لە پێناو تەواوكردنی هەژموونكردن بەسەر جیهاندا. بە هەرحاڵ، ئەمریكا بە ئەنقەست هێرشەكانی 11/9ی وەك ( تاكە) كاری تۆڕی ئەلقاعیدە خستەڕوو، كە رێكخراوێكی ئیسلامی تیرۆریستی بوو بە سەركردایەتی ئوسامە بن لادن، كە كوڕی ملیۆنەرێكی سعودی بوو و لە هەمان كاتدا بە هاوكاریی ئەمریكا فێری كاری تیرۆریستی بوو، ئەویش كاتێك لە ساڵانی هەشتاكاندا شەڕی لە دژی یەكێتیی سۆڤیەت دەكرد لە ئەفغانستان. ئیدارەی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی جۆرج بوشی كوڕ بە رەوتێكی زۆر خێرا كاردانەوەی نواند و لە كۆتایی ساڵی 2001دا، رژێمی تاڵیبان لە ئەفغانستان- كە رژێمێكی ئیسلامی رادیكاڵی بوو و بنكەی دەستەبەركرد بۆ ئۆپەراسیۆنەكانی ئەل قاعیدە- رووخێنرا و بەشێكی زۆری وڵاتەكە داگیركرا، یان كۆنتڕۆڵ كرا لەلایەن هاوپەیمانێكەوە كە لە وڵاتانی پاشكۆی ئەمریكا پێكهاتبوو. ئەمە سەرەتای ئەو شەڕە بوو كە ناوی نرا «شەڕی دژ بە تیرۆر»، كە لە راستیدا بووە پاساوێكی باش بۆ بەهێزكردن و پتەوكردنی زیاتری پێگەی ئەمریكا وەك پۆلیسی جیهان كە دواتر داگیركردنی عێراقی لێكەوتەوە لە ساڵی 2003دا. لەم روانگەیەوە، سیاسەتی تاكجەمسەریی جیهانی- بە واتای ئەوەی سیاسەتی جیهانی لە بارێكدایە كە تێیدا سیستمی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان دەسەپێنرێت لەلایەن تاكە هێزێكی هەژموونخوازی باڵادەستەوە كە هێزی تەواوی هەیە بۆ زاڵبوون بەسەر وڵاتانی دیكەدا- بووە رەوشی باو و باڵادەست لە روانگەی پەنتاگۆن و كۆشكی سپییەوە.
لەگەڵ داگیركاریی ئەمریكا بۆ ئەفغانستان لە ساڵی 2001 و عێراق لە ساڵی 2003 ئەمریكا بە تەنیا مایەوە (بە پشتیوانیی سەربازیی شانشینی یەكگرتوو وەك دەوڵەتێكی پشتیوانكاری بنەڕەتی بۆ ئەمریكا لە دوای ساڵی 1989وە) لە لوتكەی هەرەمی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی جیهان تاوەكو ساڵی 2008، ئەویش دوای ئەوەی رووسیا بڕیاری دا پارێزگاری لە بەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیكی و مێژووییەكانی خۆی بكات لە هەندێ ناوچەی جیهاندا- بەتایبەتی لە ناوچەی قەوقازدا. بە دەربڕینێكی دیكە، لە نێوان ساڵانی 1989 بۆ 2008 ئەمریكا بووە تاكە دەوڵەتێك لە جیهاندا كە توانای سەربازی و سیاسی هەبێت بۆ ئەوەی ببێتە فاكتەری یەكلاكەرەوە لە هەر گۆشە و كەنارێكی جیهاندا. هەر لە ماوەی ئەو ساڵانەدا خەرجی سەربازیی ئەمریكا زیاتر بوو لە خەرجی سەربازیی تێكڕای وڵاتانی دیكە پێكەوە، ئەمەش ئاماژەیەكی روون بوو بۆ سیاسەتی جیهانی هەژموونخوازی واشنتۆن. وا دەركەوت كە ئەمریكا هێزێكی مێژوویی ناوازەی هەیە بۆ داڕشتنی ئایندەی جیهان بە گوێرەی خواستی خۆی، كە ئەمریكا بووە تاكە هێزێكی مەزنی جیهانی وەك ئیمپراتۆریەتێكی جیهانی بەهێزتر لە ئیمپراتۆریەتی رۆمانی، یان بەریتانی.
بەپێی سرووشتی خۆی، ئیمپراتۆریەت بریتییە لە دەوڵەتێكی جیهانی كە هێزێكی مەزنی هەیە و توانایەكی راستەقینەی هەیە بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی سەربەخۆ و بە بێ كۆت و بەند هەڵسوكەوت بكات. لەم روانگەیەوە، ئیمپراتۆریەت بە تەنیا كار دەكات لەبری ئەوەی هاوكاری لەگەڵ وڵاتانی دیكەدا بكات، یان بەلای كەمەوە لەگەڵ ئەو وڵاتانەی ئێمە پێیان دەڵێین هێزە مەزنەكان- كە ئەمە بنەڕەتیترین هەڵە و خەتایە كە لە كۆتاییدا دەبێتە هۆی ورووژاندنی دوژمنایەتی و پێكدادان لەگەڵ باقی جیهاندا. لە روانگەی مێژووییەوە، ئەم دوژمنایەتییە دوای ماوەیەكی دیاریكراو، كاردانەوەی لێدەكەوێتەوە لەلایەن ئەوانی دیكەوە و لە پەیوەندی بە ئەمریكا ئەم كاردانەوەیە دەقاودەق لەلایەن رووسیاوە لە ساڵی 2008ەوە روویدا. لە ئێستادا ناوچەی قەوقاز، رۆژهەڵاتی ئۆكرانیا و بەشی رۆژئاوای ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونەتە ناوچەی پێكدادانی راستەوخۆی نێوان بەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیكییەكان لە سەر تەختی شەترەنجی جیهانی لە نێوان ئیمپراتۆریەتی داكشاوی ئەمریكا و هێزی هەڵكشاوی ئابووری، سیاسی، سەربازی و دارایی رووسیا. تەنانەت ئەمریكا لە ساڵی 1990ەوە (شەڕی یەكەمی كەنداو) سنوورە مۆڕاڵییەكانی تێپەڕاند لە خراپ بەكارهێنانی هێزە مەزنەكەی لە رێی گرتنەبەری رێچكەیەكی تاكلایەنانە دڵڕەقانە و یاخیگەرانەوە و بە چەشنی سەرجەم دەوڵەتە جیهانییەكانی دیكە ( ئیمپراتۆریەتەكان) بووە مایەی رقلێبوونەوە و ترسی ئەوەی دروست كرد، شارستانییەتێكی لادەر دروست بكات (دەوڵەتێكی لادەری چەتەئاسا، بە پێی وەسفكردنەكەی ستێفن لێندمان). دەوڵەتە جیهانییەكە وەك لادەرێكی نێودەوڵەتی و بە پێی رێسا و بەها و نۆرم و پێداویستییەكانی خۆی هەڵسوكەوت دەكات، بە چەشنی ئەوەی ئەمریكا و دەوڵەتە پاشكۆكانی لە ناتۆ كردیان لە حاڵەتی بۆردومانكردنی دڵڕەقانەی كۆماری فیدراڵی یوگسلافیا بۆ ماوەی 78 رۆژ لە ساڵی 1999دا.
بە بۆچوونی نعوم چۆمسكی، لە پاییزی ساڵی 2002دا بەهێزترین دەوڵەتێك كە لە مێژوودا بوونی هەبوبێت، پرەنسیپە بنەڕەتیەكەی خۆی راگەیاند كە پەیوەست بوو بە ستراتیژیەتی مەزنی ئیمراتۆریەتەوە و نیازی خۆی ئاشكراكرد بۆ پارێزگاریكردن لە هەژموونە جیهانیەكەی لە رێی هەڕەشەكردنی بەكارهێنانی یان بەكارهێنانی جبەخانەی هێزە سەربازییە مەزنەكەیەوە كە ئەمەش گرنگترین رەهەندی هێزە كە بەهۆیەوە پەنتاگۆن باڵادەستی خۆی بەسەر جیهاندا سەپاندووە. هەروەها زۆر بە روونی ئەمە دووپاتكرایەوە لەلایەن كۆشكی سپیەوە لە 17ی ئەیلولی ساڵی 2002دا، وەك بەشێك لە ستراتیژیەتی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا، كە راگەیەنرا چیتر ئەمریكا پابەند نابێت بە رێساكانی میساقی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە لە پەیوەندی بە بەكارهێنانی هێزەوە: هێزەكانی ئێمە هێندە بە توانان كە دەتوانن ركابەرەكانمان پاشگەز بكەنەوە لە بنیادنانی هێزی سەربازی بە ئومێدی ئەوەی تێپەڕاندنی، یان گەیشتنەوە بە هێزی ئەمریكا.
باڵی هەڵۆكانی نێو ئەو سیستمەی جیهانییەی كە ئەمریكا هەژموونی بەسەردا هەیە لە دوای ساڵی 1989وە بە ئاشكرا جەخت لەسەر پێویستی رۆڵی باڵادەست و خۆپەرستانەی ئەمریكا لە سیاسەتی جیهاندا دەكەنەوە، بۆ نموونە، هەروەك هیلاری كلینتۆن، لە وتەكانیدا، لە كاتی دەستنیشانكردنی وەك وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لە ساڵی 2009دا رایگەیاند: لێگەڕێن با بە روونی رایبگەیەنم، ئەمریكا دەتوانێت لەم سەدە نوێیەدا سەركردایەتی جیهان بكات و دەبێت بیكات. جیهان لە ئێمە دەڕوانێت، لەبەر ئەوەی ئەمریكا توانا و ئیرادەی ئەوەیە هەوڵی هاوبەشی پێویست بخاتەگەڕ بۆ چارەسەركردنی كێشەكان لەسەر ئاستی جیهان- لە پێناو بەرگریكردن لە بەرژەوەندییەكانماندا، بەڵام وەك هێزێكیش بۆ بەرەوپێشچوون. لەم رووەوە ئێمە ركابەرمان نییە.
بە هەرحاڵ، ئەم وتانەی هیلاری كلینتۆن، بێ بناغە بوون، لەبەر ئەوەی ئیمپراتۆریەتی ئەمریكا لە داكشاندا بوو. ناكرێت لە داكشانی لەسەرخۆ و رەنگە داڕووخانی كۆتایی ئیمپراتۆریەتی ئەمریكا، بە چەشنی هەر ئیمپراتۆریەتێكی دیكەی مێژوو، تێبگەین بە بێ بوونی زانیاری پێشوەختە لەبارەی سرووشت و پاڵنەرەكانی سیستمی ئیمپریاڵیزمەوە. لە دوای ساڵی 1991ەوە، ئەمریكا وەك كۆمەڵگەیەكی سەربازی هەڵدەسووڕا، بە چەشنی ئیمپراتۆریەتی رومانی، یان سەڵتەنەتی عوسمانی. ئەگەر بمانەوێت وردتر قسە بكەین، پاڵنەری پشت ئیمپراتۆریەتی ئەمریكا ئامانجێكی دەرەكییە، كە بریتییە لەوەی ئەمریكا پێیوایە پێویستە سەرلەنوێ جیهان لەسەر بناغەی بەها و نۆرمەكانی خۆی دابڕێژرێتەوە. هەرچۆنێك بێت، ئەم پرۆژە بەرزەفڕە پێویستی بە سیاسەتێكی تەواو سیستماتیكی دەبێت بۆ بەگەڕخستنی تەواوی كۆمەڵگە و سیاسەت و ئابووری. ئەم بەگەڕخستنەش هەمیشە پێویست بەوە دەكات بەشێكی دیاریكراوی ئابووری ناوخۆیی بكرێتە قوربانی لە پێناو بەدەستهێنانی ئامانجە بەرفراوانخوازییەكاندا، لە بنەڕەتدا كاركردنی سیستمەكەش بەردەوام دەبێت بەهۆی پێداویستی پڕكردنەوەی ئەو سەرچاوانەی كە لە قۆناغەكانی پێشووتردا بەكارهێنراون، ئەو پێداویستییەی كە ئەمریكا ناتوانێت سەركەوتووانە بەدەستیان بهێنێت.
لە راستیدا، ئەمریكا بۆی دەركەوت كە پارێزگاریكردن لە باڵادەستیی سەربازی بەسەر جیهاندا چەند گران لەسەری رادەوەستێت. سەربازانی ئەمریكا لە نزیكەی 80 وڵاتدا بڵاوكراونەتەوە، لە ناوچەی بەلقانەوە بۆ قەوقاز و لە كەنداوی عەدەنەوە بۆ نیمچە دورگەی كۆریا و هایتی. لە ئێستادا ئیدارەی ئەمریكا كەوتۆتە نێو گێژاوی ئەوەی پێی دەڵێن كاریگەری زیادبەرفراوانبوونی ئیمپراتۆریەت- واتە كەلێنی نێوان سەرچاوەكان و ئامانجەكان بە تایبەتی لە بواری سیاسەتی (ئیمپریالیزمی) دەرەكیدا كە بە شێوەیەكی رەسمی بەرگی پێداویستی ئاسایشی ناوخۆیی، یان ئەركی نێودەوڵەتی، یان مرۆیی بە بەردا دەكرێت. بێگومان، خەونە ئیمپریالییەكانی ئەمریكا- كە تێچوونێكی زۆر لە خۆ دەگرێت-، بە تایبەتی خەرجییە سەربازییەكان بوونەتەهۆی لاوازكردنی ئابووریی ئەمریكا لە پەیوەندی بە ركابەرە سەرەكییەكانیەوە، وەك چین و رووسیا.
چەندین توێژەر (نعوم چۆمسكی، چۆسۆدۆڤسكی و.. هتد) و بەرپرسی رەسمی ( وەك پەی. كەی. رۆبەرتس) پێشبینی ئەوە دەكەن كە دوای -پاكس ئەمریكانا- سیستمێكی فرەجەمسەری پەیوەست بە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانەوە سەرهەڵبدات. راستییەكە ئەوەیە كە فرەجەمسەری- وەك سیستمێكی جیهانی كە زیاتر لە دوو سەنتەری هێزی باڵادەست هەن- لەبری تاكجەمسەری، یان دووجەمسەری، بە روونی پشتیوانی لێكراوە لەلایەن ئیدارەی ڤلادمیر پوتین لە كرملین. ئەم چەمكی فرە جەمسەرییە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا دەبێت لە پاڵ ئەمریكا و بریكس (وڵاتانی بەرازیل و هیندستان و رووسیا و چین و باشووری ئەفریقیا)، یابان و یەكێتیی ئەوروپاش لـــەخــــۆبگرێت. سیستمی فرەجەمسەریش، كە چەند هێزێكی مەزنی تا راددەیەك یەكسان لەخۆدەگرێت، بە سرووشتی خۆی سیستمێكی ئاڵۆزە و ئومێد دەكرێت گەشەكردووتر بێت لە پێناو پاراستنی ئاسایشی جیهاندا. لە راستیدا جیهان لە ساڵی 2008ەوە لە پرۆسەی گواستنەوەی هێزدایە كە بە دڵنیاییەوە ئەمە رۆژگارێكی مەترسیدارە كە هێزێكی مەزنی وە?
