دوای یازدەساڵ لە تاراوگەو مانەوە لە یەكێتیی سۆڤیەت و لە شەشی تشرینی یەكەم و هەر لەدوای رووخانی رژێمی پاشایەتی و سەركەوتنی شۆڕشی عێراق لە 14ی تەمموزی 1958، سەركردەو رابەری گەورەی كورد مستەفا بارزانی و هەڤاڵەكانی دەگەڕێنەوە خاكی نیشتمان، ئەو سەركردەیە بە ئەزموونێكی تژی لە بەرخۆدان و خۆڕاگری و قارەمانێتی و عەگیدی گەڕانەوە، ئەوو هەڤاڵەكانی رووبەڕووی مەترسی و مەینەتی و رووداوی زۆر تراژیدی بوونەوە، هەر لە راوەدوونان و هێرشی كۆڵۆنیالیستەكانی بەریتانیاو حكومەتە رەگەزپەرستەكانی عێراقەوە بیگرە تا رووخانی كۆماری نۆبەرەی كوردستان لە مەهاباد كاتێ بارزانییەكان بەپەرۆشەوە روویان تێكردو پارێزگارییان لێیكرد، هەر ئەوەندەش نا، بەڵكو رووبەڕووی مامەڵەی ناهەمواری سەردەمی ستالینی دیكتاتۆر و چەوسانەوەی شۆڤینییانەی باكیرۆڤ بوونەوە، بارزانی خۆی و سەدان كەس لە هەڤاڵانی كە دابەشببوون بەسەر كۆمارەكانی سۆڤییەت لە ئاسیای ناوەڕاست لە رەوشێكی گەلێك خراپدا بوون، نەك هەر لە یەكێتیی سۆڤیەتەوە، بەڵكو لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشەوە كە بێباكانە و بە درێژایی قۆناخەكانی مێژوو تەنیا تەماشاكاری تراژیدیای كورد بوون.
بارزانی و هەڤاڵانی لە یەكێتیی سۆڤیەتی جاران گیرسانەوە، دوای ئەوەی رازی نەبوون كە خۆیان رادەستی دەسەڵاتدارانی ئێران بكەن، بۆیە لە درێژترین رێڕەودا بەردەوام بوون و گوێیان بە سوپاكانی ئێران و عێراق و توركیا نەداو توانییان لە 19ی حوزەیرانی 1947 لە رووباری ئاراس بپەڕنەوە، ئەو رۆژەش بوو بە رۆژێكی پرشنگدار لە مێژووی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كورددا، بارزانی لە رێگەی گەڕانەوەی بۆ نیشتماندا لەگەڵ هەندێ لە هەڤاڵەكانی سەردانی رۆمانیاو هەنگاریاو چیكۆسلۆفاكیایان كرد، هاوكات لەسەر بانگهێشتی سەركردەی عەرەب جەمال عەبدولناسر سەردانی میسری كرد.
هەر لە سەرەتادا ئێمە بەردەوام پەیڕەوی رێبازی بارزانیمان كردووە، هەوڵمانداوە سوود لە رێبازو ئەزموونی دوورودرێژی خەباتی ئەو سەركردەیە وەربگرین، دوور لە ئایدیۆلۆجیا كە بە سرووشتی خۆی لە چەندین ئەفسانەی باوەڕپێ نەكراو پێكدێت، ئەمانە لە فیكری بارزانی و رێبازەكەیدا بوونیان نەبووە، بەڵام فیكر شتێكی مێژووییە و كاریگەرییەكانی دواتر دەردەكەون، هەندێ جار ئەو پرۆسەیە لای هەموو گەلانی جیهان سەدان ساڵ دەخایەنێت، فیكری بارزانی پەیوەستە بە مێژووی كوردەوە، ئەو فیكرە نەتەوەییەی كە بارزانی هەڵیهێنجاوە لە داستانی كاوەی ئاسنگەرەوە دەست پێدەكات و تا ئەمڕۆش بەردەوام بووە، بە واتای ئەوەی كە پرسی نەتەوەیی كورد پەیوەستە بە داستانی كاوە و جەژنی نەورۆز، كە بۆتە ئامرازێكی ورووژاندنی ئەو پرسە، ئەمەش جەژنێكی نەتەوەیی كوردەو بە پێچەوانەی زۆر گەلانی ناوچەكە كە ئاهەنگی نەورۆز دەگێڕن بە بۆنەی هاتنەوەی بەهارو بووژانەوەی سرووشت، داستانی كاوە كاریگەریی هەبووە بۆ سەر لایەنی شۆڕشگێڕیی فیكری نەتەوەیی كوردی، هەروەها بۆسەر بیروباوەڕو فیكری زەردەشتی، كاریگەریی هەبووە بۆسەر لایەنی ئاشتیخوازانەی ئەم فیكرە وای كردووە كە هاوتەریب بێت و دژی توندوتیژی و پەڕگیری بێت، بە پێچەوانەی گەلانی دیكەی ناوچەكە كە چەندین بزووتنەوەی توندڕەوی وەك ئەتاتوركی و بەعسییان تێدا دەركەوت، بەڵام لە كورددا ئەمە سەری هەڵنەدا. هەموو گەلێكی سەر ئەم زەمینە پاڵەوان و كاریزمای خۆی هەیە، بەڵام بارزانی جیا لەوانە خاوەن فیكرو ژیانی پراكتیكی تایبەت بوو، بارزانی لە نزیكەوە تێكەڵ بە ژیانی ئەزموونی سۆشیالیستی بوو، كاتێ بە رێڕەوە مێژووییەكەی چووە یەكێتیی سۆڤییەتی جاران و زیاتر لە دەیەیەك لەوێ مایەوە، لەو سەردەمەدا نیوەی جیهان سۆشیالیست بوون، چارەسەری پرسی كوردیش بە پێی پرەنسیپەكانی سۆشیالیستی دەخرێتە دیالۆگ و دانوستانەوە، ئەم ئەزموونە فیكری بارزانی بەهێزكرد، كە بە چاوی خۆی بینی چۆن سۆشیالیزم بە كردەنی شكستی هێنا لە چارەسەركردنی پرسی نەتەوەیی بە شێوەیەكی دادپەروەرانە، ئەمەش ئاماژەیەكی كاریگەر بوو لە فیكری بارزانیدا.
بارزانی یەكەم سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان بوو، رۆژێك لە رۆژان فیكری ماركسی یان لیبڕاڵی لە رێبازەكەیدا دەرنەخستووە، بەڵكو هەمیشە مۆركی نەتەوەیی كوردستانی و لێبووردەیی و كرانەوە لە رێبازەكەی رەنگی دەدایەوە، بایەخی زۆری بە كۆمەڵگەی كوردەواری دەدا و هەمیشە لەگەڵیدا دەژیا، دوای ساڵی 1970 و واژۆكردنی رێككەوتننامەی ئاداری مێژوویی هاتمە لای بۆ پیرۆزباییكردن، لە ئێوارەدا لە میوانداریی ئەودا بووین لە حاجی ئۆمەران و نزیكەی 40 بۆ 50 كەس لە مەجلیسەكەی دانیشتبوون، یەكێك لەوانە سكاڵایەكی خستەڕوو تایبەت بە رەفتارو هەڵسوكەوتی هەندێ لەو شوفێرانەی كە لەسەر رێگای حاجی ئۆمەران- گەڵاڵە مێگەل و گاڕانەكان دەتۆقێنن و زیانیان پێ دەگەیەنن، بۆیە بارزانی دوای ئەوەی بۆ یەك كاتژمێر لەسەر ئەم بابەتە قسەی كرد، دواتر گوتی: پێویستە رێز لە هەست و ئارەزوو و بەرژەوەندییەكانی خەڵك بگرین، یەكسەر ئاوڕی لە شەهید فرەنسۆ هەریری دایەوەو پێی راگەیاند كە بێ دواكەوتن و لە سبەینێوە ئەم كێشەیە چارەسەر بكات.
ئەو ناكۆكییانەی لە نیوەی شەستەكان لە ریزەكانی پارتی هاتنەئاراوە، هەروەك دەگوترێ شتی كەسیی نەبوون، بەڵكو فیكریی بوون و پەیوەست بووە بە فیكرو بیروباوەڕ و رێنمایی و هەڵوێستە سیساسییەكانەوە، هەروەها بە چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ میللەت و شێوازی چارەسەركردنی كێشەی كورد لە كوردستانی عێراق، بارزانی سەرۆكی حزبێكی زۆر گرنگ بووە كە بووەتە بنەماو بناغەی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردو هیچ رۆژێك بیری لە دەسەڵات نەكردۆتەوە و پیادەشی نەكردووە، تەنانەت وەك سەرۆكی حزبیش ئەم دەسەڵاتەی بەكارنەهێناوە.
كەلتووری مێژوویی ناوچەی بارزان كاریگەریی زۆری هەبووە بۆسەر فیكری بارزانی لە رووی لێبووردەیی و قبووڵكردنی فرەیی ئایینی، كاتێكیش رۆژهەڵاتناسێكی ئەمریكی لە كەنیسەی ئینجلیكانی ویگرام سەردانی ناوچەی بارزانی كرد، پرسیاری لە شێخی موسڵمانانی بارزان كرد، بەڵام قەشەكە وەڵامی دایەوە، ئەگەر مەبەستت شێخ عەبدولسەلامە، ئەوا شێخی ئێمەیە لە ناوچەكە، كولتووری لێبووردەیی ناوچەی بارزان سەرچاوەی یەكەمی فیكرو شۆڕشی بارزانی بووە، چونكە بارزان ناوچەی شۆڕشەكان بووە دژی ئینگلیزو حكومەتە عێراقییە یەك لەدوای یەكەكەكان، هەروەها لە پەیوەندیی بە حزبی هیواوە، بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان لە كتێبەكەیدا «البارزاني والحركة التحرریة الكردیة» باسی ئەوە دەكات كە پەیوەندیی هەبووە لەگەڵ شێخ سەعید و بزووتنەوەی خۆیبوون گەیشتۆتە ناوچەی بارزان و لە هەولێر و سلێمانی و بەغدا بڵاوبۆتەوە، خۆیبوون بزووتنەوەیەكی نەتەوەیی سەرتاسەریی بووە لە سێ پارچەكانی عوسمانیی لە كوردستان.
شكۆییەكانی فیكری بارزانی
1- لە 19-1-1948دا كۆنفرانسێك لە شاری باكۆ بەستراو تێیدا كوردی ئێران و عێراق و سووریا ئامادەبوون، بارزانی بۆ یەكەم جار بوو باسی پرسە سیاسی و فیكری و فەلسەفییەكانی كرد، دەقی وتارە بەنرخەكەی لە كتێبەكەی بەڕێز مسعود بارزانی بڵاوكراوەتەوە، كە تێیدا ستراتیژیەتی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردی خستبووەڕوو، لەو قۆناخەشدا جیاوازیی كردبوو لەنێوان دوژمنان و دۆستانی كورد، بەردی بناخەی ستراتیژیی فیكری بارزانی لە كۆنفرانسی باكۆوە دەستی پێكرد، زۆربەی مێژوونووسان جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئەمە یەكەم جارە بارزانی باس لە بواری فیكری و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بزووتنەوەو ململانێكانی ناوچەكە دەكات، بە رای من ئەمە هەوڵێك بووە بۆ دۆزینەوەی پێگەیەك بۆ كورد لە ناوچەكەدا، چونكە پێشتر كورد هیچ پێگەو رۆڵێكی نەبووە، هەروەها بارزانی هەوڵی دەدا یەكێتیی سۆڤیەتی جاران تێبگەیەنێت كە ئەوكاتە 20 ملیۆن كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەن، دەتوانن رۆڵی گرنگ لە ناوچەكەدا ببینن، ئەو كوردانە پەیوەستن بە شۆڕشی جیهانییەوە، ئەم وتارە بووەتە بەڵگەنامەیەكی ئەرشیفكراوی یەكێتیی سۆڤیەت و قسەو لێكۆڵینەوەی زۆری دەربارەكراوە.
2- بۆ جاری دووەم كە فیكری بارزانی تێیدا دەركەوت لە كۆنگرەی كانی سماق بوو لە 15-4-1967، وا رێكەوت كە یەكەم سەردانم بێت بۆ لای بارزانی و ناوچە ئازادكراوەكان و ئامادەی كۆنگرەی سیاسی- سەربازیی سەركردەكانی هێزی پێشمەرگە بووم كە ئەندامانی كۆمیتەی ناوەندی و مەكتەبی سیاسی و ئیدریس بارزانیی هەمیشە لە یاد ئامادەی بوون.
بارزانی لە كۆنگرەی كانی سماق رووی لە فەرماندەكانی پێشمەرگەو خەباتگێڕانی حزب كردو پێی گوتن: (ئێوە قارەمانانی ئەو گەلەن و خۆتان بە قوربانی دەكەن، هیواخوازم چاوتان لە هەژاران بێت و رەخنەش قبووڵ بكەن، ئەوەی لەپێناو بەرژەوەندیی تایبەت كاربكات، لەنێوماندا جێی نابێتەوە و كوردایەتیش پێویستی پێی نابێت). بارزانی لەو كۆنگرەیەدا كوردی ناساندو داواكارییەكانیشی روونكردەوە و جەختی لەسەر گرنگیی كاری بەكۆمەڵ كردەوە بە توندیش هێرشی كردە سەر دەوڵەمەندانی كورد كە یارمەتیی گەلەكەیان نادەن، ئەو هەمیشە دەیگوت: من سەركردە نیم و خزمەتكارێكی گەلەكەی خۆمم، هەروەها دەربارەی واتای پێشكەوتنخوازیی قسەی كرد دوور لە دروشمی بریقەدار و لەم بارەوە ئاماژەی بەوە كرد كە پێشكەوتنخواز ئەو كەسەیە كە ستەم لەگەلەكەی ناكات و دزی لێ ناكات و پارێزگاری لە كەرامەتی دەكات، هەروەها بە توندی رەخنەی لە مەسەلەی حزبایەتیی تەسك گرت و لەم رووەوە گوتی: ( بە درێژایی ژیانم خیانەتم لە كەس نەكردووەو قبووڵیش ناكەم كەس خیانەتم لێ بكات، رێكخستنی ریزەكانمان سەرماندەخات و ئێمەش ململانێی مان یان نەمان دەكەین، پێویستە سووكایەتیی بە شوان و گوندنشین و ئافرەت نەكەین)، هەروەها زیاتر گوتی: (لە ساڵی 1945 و لە ساڵی 1948 و لە 1960 دا گوتوومە و ئێستاش دووبارەی دەكەمەوە و دەڵێم كە هیچ كێشەو ناكۆكی لە نێوان گەلی كوردو گەلی عەرەبدا نییە، كوردو عەرەب دۆست و بران، بەڵام ململانێمان لەگەڵ رژێم و حكومەتەكانە و داوادەكەین حكومەتێكی دیموكرات پێكبێت و ئێمەش هێرش بۆ سەر كەس ناكەین و داكۆكی لە خۆمان دەكەین، حزب خۆی لە خۆیدا ئامرازە نەك ئامانج).
بارزانی خاوەن فیكرو بۆچوونێكی دیارو ئاشكرا بوو، شۆڕشی ئەیلوول و ئۆتۆنۆمی و فیدڕاڵی بەڵگەی زیندووی ئەم فیكرو بۆچوونەن، بەپێچەوانەی زۆر لە سەركردەو پێشەواكانی دیكە، لایەنی كردەنی و مەیدانی لای بارزانی لە لایەنی تیۆری زیاتر خۆی دەنوێنێت.
دوای مردنی ستالین و پرۆتستۆكۆدنی لەسەردەمی خرۆچۆفدا، بارزانی بانگهێشتی مۆسكۆ كرا، كە پێشتر لە وڵاتانی قۆقاز بوو، لە مۆسكۆ بارزانی چەندین جار دەچووە قوتابخانەی حزبی، جارێكیان ئامادەی موحازەرەیەكی خالد بەكداش بوو كە بە رەچەڵەك كورد و سكرتێری حزبی شیوعیی سووریا بوو تا ئەو كاتەی كۆچی دوایی كرد، دوای كۆتایی موحازەرەكە هەردووكیان پێكگەیشتن، بارزانی بە بەكداشی گوت: تۆ لە موحازەرەكەتدا گوتت: من پێش هەموو شتێك شیوعیم دواتر كوردم یان عەرەبم، ئایا ئەمە هەڵە نییە؟ پێموایە تۆ پێش هەموو شتێك كوردی دواتر شیوعیت، مشتومڕ لەنێوانیاندا روویدا، دواتر بارزانی چی دیكە نەچووەوە ئەو قوتابخانە حزبییە.
خرۆچۆف زۆر رێزی بارزانیی دەگرت، زاواكەی ( ئەدجوبی) سەرنووسەری رۆژنامەی پراڤدا بوو، ئەو باسەی لەوەوە زانی و بۆ بارزانی نارد، من ئەم رووداوەم لە خۆی بیست، پێی گوتبوو كە ناكۆكییەك لە نێوانتانداو لەگەڵ بەكداش روویداوە، دەمانەوێت ئاشتان بكەینەوە، خرۆچۆف دووپاتی كردبۆوە كە بارزانی راست بووە، لەكاتێكدا سۆسلۆڤ مونزیری حزب پشتگیریی لە بەكداش كردووە، ئەمەش بۆ رەچاوكردنی هاوسەنگی و ئەنجامدانی ئاشتبوونەوەكە.
شیوعییەكانی كورد لە سووریا و عێراقدا و حزبی تودە لە ئێران و توركیا زۆربەیان نەك هەموویان كاتێ دەچنە نێو ئەو حزبانەوە بانگەشەی ناسیۆنالیستی دەكەن بە رێگەی كۆسمۆپۆلیتییەوە، تائێستاش ئاسەوارەكانی ئەو كێشە فیكرییە لەنێوان بزووتنەوەی كوردو حزبە شیوعییەكانی ئەو وڵاتانە هەر لەئارادایە، كاتێ بارزانی لە مۆسكۆ بوو، قەدری جانی شاعیری كورد لە كۆنگرەی جیهانی لاوان لە شاندی حزبی شیوعی سووریا ئامادەبوو، بارزانی لە رێی نووسەرو رۆشنبیری كوردی سۆڤییەت قەناتی كوردۆ داوای لێكرد كە قەدری جان هۆنراوەیەك بخوێنێتەوە، ئەویش خوێندیەوە كە تێیدا گوتبووی (كەعبەمان مۆسكۆیە)، بارزانی بێزار بوو و پێی گوت: بۆچی دیاربەكر، یان مەهاباد، یان سلێمانی، یان قامشلی كەعبەی تۆ نەبێت؟ ناكۆكی كەوتە نێوانیان، دواتر كە من لە سووریا بووم، چاوم بە قەدری جان كەوت، دوای ساڵی 1958 پێی گوتم كە دەیەوێت ویژدانی ئاسوودە بكات و پۆزش بۆ بارزانیی نەمر بێنێتەوە، بۆیە هۆنراوە شاكارەكەی نووسی بە ناوی (بارزانی هات شێری وڵات بارزانی) و هاتە بەغدا و وەك دیاری پێشكەشی كرد.
هەروەكو پێشتر گوتم، ناكۆكییەكانی بارزانی لەگەڵ كەسانی دیكە فیكری بووە نەك شەخسی، كاتێ عیسمەت شەریف وانلی نوێنەری شۆڕشی كوردی بوو لە ئەوروپا، بارزانی لە نوێنەرایەتی دووری خستەوە بەهۆی پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەندێ ناوەند كە دۆستی كورد نەبوون، ئەمەش كێشەیەكی سیاسییە پەیوەستە بە پەیڕەوو پلانەوە، هەموو گەلێك پاڵەوانی خۆیان هەیە لە بواری فیكری، یان تیۆری و لە بواری كاری واقیعی و مەیدانی، پاڵەوانی فیكر هەن، هاوكات پاڵەوانی كردار، بارزانی هەردوو لایەنەكەی لە كەسایەتیی خۆیدا كۆكردبۆوە بۆیە بوو بە كاریزمایەكی كورد. بەڵێ بەم دیدگایە رێبازی بارزانیمان ناسی و لەبەر رۆشنایی ئەویشدا مامەڵەمان لەگەڵ حزبەكەی و هەڵگرانی پەیامی نەتەوەیی و دیموكراسی نەوەكانی كرد.
مایەی شانازییە كە من لەوانە بووم كە زوو رێبازی بارزانیم ناسی لە رووی تیۆرییەوە، لەو كاتەوەی كە بە دیداری شادبووم ئەم كارەم ئەنجامدا، ئەویش بە دوو قۆناخ لە میانی شۆڕشی ئەیلوولدا لە 1967 و دوای ئاشتی لە 1970، هەروها زانیاری و بەڵگەنامەم كۆكردنەوەو لە رێی ئەوانەی كە لەگەڵیدا بوون بە رووداوەكان ئاشنابووم. بەتایبەتیش دیدارەكانم لەگەڵ كاك ئیدریسی هەمیشە لەیادو ئەو كتێبانەی كاك مسعود و دیدارەكانم، ئەو سامانە لە بن نەهاتووەی تژییە لە زانیاری، هەروەها لە سەرچاوەو كتێبی مێژوونووس و گەریدەكانی كوردو عەرەب و بیانی و ئێرانی، چەندین دەیەیە كە من بەدواداچوون بۆ هەموو پەرەسەندنەكان دەكەم، تا توانیم بگەمە داڕشتنی ئەو رێبازە و دیاریكردنی بنەما تیۆرییەكان و سەرچاوەو گۆڕانكاری و بنەما مێژووییەكان، هاوكات شكۆمەندییە سیاسی و رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی و ئەنجامە مەیدانییەكان، بێگومان من ئەمە بە بەشێكی گرنگی گەنجینەی فیكری و رۆشنبیریی نەتەوەیی و نیشتمانی دادەنێم. با بەیەكەوە ئەو دێڕە هۆنراوەی شاعیری كوردی سووریا قەدری جان بڵێینەوە:
شێر هات وەلات شێر هات وەلات
مزگین مزگین ل وە بارزانی هات