د. رێبین سەلام

ئاشكرایە هەردوو جەنگی یەكەم و دووەمی جیهانی چەندین دەرهاویشتەی مەزنی لێ كەوتەوە لە سەرجەم ئاستەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسیدا، گرنگترین دەرئەنجامەكانی ئەو دوو جەنگە جیهانییەش بەم شێوەیە بوو:
1. پاش رەوینەوەی دووكەڵی جەنگی جیهانیی یەكەم، رێكخراوی كۆمەڵەی گەلان(عصبة الامم) دامەزرێندرا لە سەر بنەمانی راگرتنی هاوسەنگیی هێز لە نێوان وڵاتە دۆڕاوەكانی شەڕەكە كاری دەكرد، بە شێوەیەك كە هێز و سەنگ و پێگەیان جۆرە هاوسەنگییەكی پێوە دیار بێت، تاوەكو زاتی ئەوە نەكەن، جارێكی دیكە هێرش بكەنە سەر یەكدی، بۆیە رێككەوتننامەیەك بە ناوی (سایكس – پیكو- 1916) لە نێوان فەڕەنسا و بریتانیا واژۆ كرا و میراتی پیاوە پیرەكە كە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوو، دابەش كرا، لەو پێودانگەدا هیچ حیسابێك بۆ مافە نەتەوەییەكانی كورد نەكرا و لەبەر دۆزینەوەی چەندین سەرچاوەی سرووشتی بەنرخی وەك نەوت، ئەو بەشەی بن ركێفی عوسمانییەكان دابەشكرا بەسەر دوو وڵاتی عەرەبی تازە دروستكراو بە ناوی (عێراق و سووریا) و دەوڵەتی توركیای نوێ و ئەو بەشەش كە لە بن ركێفی سەفەوییەكاندا بوو بەدەست ئێرانییەكانەوە مایەوە. بەمشێوەیە كوردزمانان كە گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتن لە ناوچەكەدا، بوونە قوربانیی هاوكێشەیەكی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی دوای جەنگی یەكەمی جیهان.
2. پاش جەنگی جیهانی دووەمیش دوای ئەوەی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لاپەڕەیەكی رەشی لە شەڕ و ماڵوێرانی تۆمار كرد، ریكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان (الأمم المتحدة) لە ساڵی (1945) دامەزرا و بابەتی مافەكانی مرۆڤـ بووە سەردێڕی سەرجەم كۆڕ و كۆبوونەوە نێودەوڵەتیوەكان، ئەمجارەیان پاراستنی ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی بە دیاریكردنی مافی چارەی خۆنووسینی ئەو گەلانەی كە ئیستیعمار كرابوون لەلایەن دەوڵەتە زلهێزەكانەوە بووە بنەمای كاركردنی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و سەروەریی دەوڵەتەكان بە پێویست زانرا، هەر لەبەر رۆشنایی بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤ لە ساڵی (1948) هاتەئاراوە كە لە پێشەكییەك و (30) بەند پێكهاتووە، لەم سەروبەندەشدا لەبەر ئەوەی نەتەوەی كورد وەك دەوڵەتێكی ئیستیعماركراو هەژمار نەكرا، دیسان نەیتوانی بە مافە نەتەوەییەكانی خۆی بگات، كە بریتییە لە دەوڵەتێكی سەربەخۆ.
هەوڵی نەتەوەی كورد بۆ گەیشتن بە مافەكانی:
نەتەوەی كورد لە هەر چوار پارچەكەی كوردستان لە شۆڕش و بزووتنەوەی نەتەوایەتیی خۆی دانەبڕا، بەتایبەتی لە عێراق بە رابەرایەتی (مستەفا بارزانی)ی نەمر، جووڵانەوەیەكی شۆڕشگێڕانەی دەست پێ كرد و توانی سەرجەم چین و توێژە جیاوازەكانی كوردستانی عێراق لەخۆی كۆ بكاتەوە و قۆناغەكانی ئەم بزووتنەوە نیشتمانییەش كە هەوڵی بۆ سەرجەم پێكهاتەكانی خاكی كوردستان دەدا، بە رەچاوكردنی بارودۆخی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی و ناوخۆیی بەم شێوەیەی خوارەوە بوو:
ئـ/ عێراقێكی دیموكراتی كە مافی كورد تێیدا پارێزراو بێت:
لە قۆناغی هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی نەتەوەی كورد لە چوارچێوەی عێراقێكی دیموكراتیدا، ئەوە بوو بەیاننامەی (11ی ئازاری 1970) هاتەئاراوە كە بۆ یەكەم جار لە بەڵگەنامەیەكی فەرمی وەك دەستوور ناوی نەتەوەی كورد هێنرا و ددان نرا بە مافە كەلتووری و نەتەوایەتییەكانیدا و مافی خودموختاری پێ درا، ئەم دەستكەوتە گەورەیە لە هیچ پارچەیەكی دیكەی كوردستاندا نەهاتۆتەدی، بەڵام زۆری نەبرد، رێكەوتننامەی جەزائیر دژی شۆڕشەكەی كوردستان لە نێوان عێراق و ئێران و لە جەزائیر و ساڵی (1975) ئیمزا كرا، كە عێراق چەند بیرە نەوتێكی لە باشووری عێراق پێشكەش بە ئێران كرد، بەرانبەر بە داخستنی سنوور بە رووی شۆڕشی كوردستاندا، ئەوە بوو پاش پێنج ساڵ واتە لە ساڵی (1980)دا عێراق بانگەشەی خاوەندارێتی ئەو بیرە نەوتانەی دەست پێ كردەوە و شەڕی عێراق و ئێران هەڵگیرسا.
ب/ لەناوبردنی رژێمی فاشیی بەعس و بونیادنانی عێراقێكی فیدڕاڵی:
دوای ئەوەی شۆڕشی كوردستان بۆی دەركەوت، رژێمی عێراق پابەندی گفت و بەڵێنەكانی خۆی نابێت، بەردەوام بوو لە خەباتی خۆی، ئەمجارەیان بۆ لەناوبردنی رژێمەكە و هێنانە كایەی رژێمێكی فیدڕاڵی كە مافەكانی خەڵكی كوردستان تێیدا پارێزراو بێت، ئەوە بوو رژێمی بەعسیی فاشیست لە ساڵی (2003) لەناوبرا و لە ساڵی (2005) دەستووری فیدڕاڵی بە دەنگدانێكی گشتی لە سەرتاپای عێراقدا پەسەند كرا و هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی فیدڕاڵی ناسێنرا.
جـ/ لە فیدڕاڵییەوە بۆ سەربەخۆیی:
لە ساڵی (2005)ـەوە دەستووری فیدڕاڵیی عێراق پەسەند كراوە لە لایەن گەلی عێراقەوە كە پێكهاتوە لە (144) بڕگەی دەستووری، بەڵام زۆربەی هەرە زۆری ماددەكانی ئەم دەستوورەش پاش تێپەڕبوونی سێ خولی پەرلەمان كە (12) ساڵ دەكات، جێبەجێ نەكراوە، كە گرنگترینیان بە فیدڕاڵی بوونی دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەرییە، هەروەها ماددەی (140)ی تایبەت بە ناوچە دابڕێنراوەكان كە بریتییە لە كەركووك و ناوچەكانی تر، سەرەڕای ئەم پێشێلكارییانەی دەستوور، قوت و مووچەی خەڵكی كوردستانیش بڕێنرا، جێبەجێنەكردنی دەستوور لە لایەن حوكمی شیعە مەزهەبی زۆرینەوە، دوو سەرئەنجامی لێ كەوتەوە لە عێراق:
یەكەم: سوننەكان پەنایان بردە بەر توندوتیژی و بزووتنەوەیەكی تیرۆریستی وەك داعشیان داڵدە دا و بۆ ماوەی دوو ساڵ ناوچە سوننەكانی عێراقیان خستە ژێر ركێفی خۆیانەوە.
دووەم: خەڵكی كوردستان دوای لەناوبردنی داعش و هاوكاریكردنی حكومەتی عێراق لەو شەڕەدا دژی تیرۆریستان، ناوبانگێكی نێودەوڵەتیی باشی بەدەست هێنا، هەروەها لەبەر جێبەجێ نەكردنی دەستووری فیدڕاڵی لە ساڵی (2005)ـەوە لە (25/9/2017)دا بە شێوەیەكی ئاشتییانە و وەك بەشێك لە مافەكانی مرۆڤ داوای سەربەخۆیی كرد لە عێراق، ئەوە بوو (92.7%)ی دەنگدەران لەگەڵ سەربەخۆیی كوردستان بوون، بە كەركووك و ناوچە دابڕێنراوەكانیشەوە، بەڵام ئەم هەوڵە دیموكراتییانەیەی كوردستان، دەوڵەتە نادیموكراتییەكانی ناوچەكەی هێنایە لەرزە ولە ترسی بە دیموكراتی بوون و لاساییكردنەوەی ئەزموونە دیموكراتییەكەی كوردستان، كەوتنە خۆ و پلانێكی هەرێمی دژی ریفراندۆمەكەی كوردستان چێ كرا و هێڵێكی خیانەتی نێوخۆییشی بۆ دۆزرایەوە، بۆیە لە (16/10/2017)دا هێرش كرایە سەر كەركووك، هەرچەندە هێڵەكانی بەرگریی هێزی پێشمەرگەی كوردستان زۆر بەهێز و تۆكمە بوون، بەڵام لە بەرەكانی پشتەوە خیانەت لە كوردستان كرا و ئەو رۆژە بە خیانەتی (16 ی ئۆكتۆبەر) ناوبانگی دەركرد و شاری كەركووكی خۆشەویست رادەستی سوپای عێراق و حەشدی شیعە كرا.
بەڵام لەبەر ئەوەی گەل باڵاترین دەسەڵاتە و سەرجەم دەسەڵاتەكانی دیكە لە گەلەوە سەروەری وەردەگرن، بۆیە بڕیاری ریفراندۆمەكەی كوردستان تەنیا لەلایەن خودی گەلی كوردستانەوە هەڵدەوەشێنرێتەوە، ئەویش بە رێژەیەكی بەرزتر لەو رێژەیەی كە دەنگی بە (بەڵێ) بۆ سەربەخۆیی كوردستان و گەڕاندنەوەی كەركووك و ناوچە دابڕێنراوەكان بۆ باوەشی كوردستان داوە، بۆیە ریفراندۆمەكەی كوردستان و دەرئەنجامەكەی لەگەڵ هاتنەئارای هەل و مەرجی گونجاو لە نزیكترین دەرفەتدا دەهێنرێتەدی و گرنگترین بەڵگەنامەی رەسمییە بەدەست كوردستانییانەوە كە بە شێوەیەكی روون و ئاشكرا خواست و ئیرادەی خەڵكی كوردستان دەربخات بۆ سەربەخۆیی و مافی چارەی خۆنووسین وەك بەشێك لە مافەكانی مرۆڤـ.