دوودڵیی تەواوی سەرۆك ترەمپ لە گوتنی پرسە نەرێنییەكان لەبارەی رووسیاوە بە رادەیەك جێگەی سەرسامییە، وەك ئەوەی بەڕێوەبەری پێشووی هەواڵگری نیشتمانی جیمس كلاپەر ئاماژەی پێكردووە، پوتین بەوجۆرە ئیدارەی ترەمپ دەدات، وەك ئەوەی ئەفسەرێكی هەواڵگریی رووسیا بێت و لە ناو ئەمریكادا كار بۆ رووسیا بكات، لەوانەیە وابێت، بەڵام من ئەگەر هاووڵاتیەكی رووسی بم، ئەو پرسیارە دەكەم: ئایا پوتین سیخوڕی ئەمریكا نییە؟
ئەمە بۆچی؟ لەبەر ئەوەی لەم ساڵانەی دواییدا پوتین هەندێك هەنگاو و رێوشوێنی وەرگرتووە كە بوونە هۆكارێك بۆ لاوازبوونی ئابووری و سەرمایەی مرۆیی لە رووسیادا، ئەمەش ئەو بنەمایەیە كە دەبێت پرسیاری لێ بكەین: ئایا بەشێوەیەكی نهێنی پوتین ناوی لە لیستی مووچەخۆرانی CIA دا نییە؟
لە دەستپێكی ساڵانی 2007- 2008، پوتین وا دەردەكەوت كە بڕیاری دابێت سەرلەنوێ رووسیا بونیاد بنێتەوە، ئەمەش بە رێگەی چاودێریكردنی توانای زۆری مرۆیی و بەهێزكردنی سەروەریی یاسا جێبەجێ دەكات، بێگومان ئەمە ئەركێكی زۆر قورسە و پێویستی بە دابەشكردنی دەسەڵات و ئەنجامدانی هەڵبژاردن وململانێی راستەقینە هەیە، هەروەها بونیادنانی ئابوورییەكی هەمەڕەنگ كە لەسەر بنەمای داهێنان دامەزرابێت.
بەڵام پوتین لەبری ئەو كارانەی، بڕیاری دا لە زۆرشوێنی هەڵە بەدوای شكۆی رووسیادا بگەڕێت، ئەویش بە رێگەی ئیستغلالكردنی بیرەكانی نەوت و گاز، نەك گەلەكەی، بە رێگەی بەهێزكردنی سوپای رووسیا لە بری پیادەكردنی سەروەریی یاسا، بە رێگەی دەوڵەمەندكردنی خۆی و كەمینەیەكی چوار دەوری، لە هەمانكاتدا لە پێناوی فراوانكردنی بنكە جەماوەرییەكەی خۆی لە عەبایەكی ئەرسۆدكسی و ناسیۆنالیزمی رووسی پێچاوە.
لی ئیكوس كە رۆژنامەیەكی بەناوبانگی بزنسە لە فەرەنسا، بەم دواییە قسەیەكی لە رەشان تاكی (Russian techie) بڵاوكردۆتەوە كە ئاماژە بەوە دەكات: بە تەنیا كۆمپانیای مایكرۆسۆف زیاتر لە رووسیا تۆماری داهێنانی پڕكردۆتەوە!
بێگومان بازاڕی تەكنەلۆژی رووسیا تەنیا لاواز نییە، بەڵكو وەك چیرۆكە هەواڵەكە لە درێژەیدا ئاماژەی پێكردووە: «گەندەڵی لە سیستمی دادوەریدا وایكردووە زۆر قورس بێت كە بەرگری لە پرسی خۆت لە دادگادا بكەیت، كاتێك یەكێك لەو دڕندانە دەست بەسەر كۆمپانیایەكی تازە دەستبەكاربووی سەركەوتوودا دەگرن.»
وێڕای ئەم هەموو كارە نابەجێیانەی و ئەو قسەو باسانەی دەكرێن سەبارەت بەوەی چۆن پوتین توانی دەسەڵاتێكی ئەسۆریتاریی سەركەوتوو بچەسپێنێت؟ وەڵامی تەنیا ئەو پرسیارەیە: بۆچی هێندە نادڵنیایە سەبارەت بە جەماوەری خۆی لە رووسیا؟ یان بۆچی پوتین دوای تێپەڕبوونی لە 20 لوتكەی دەسەڵاتدا، هێشتا دەترسێت و رێگە بە پاڵیوراوێكی سەربەخۆی متمانەپێكراو نادات كە بەشداری لە هەڵبژاردنەكەی ئەم دواییەی سەرۆكایەتیدا بكات؟
ئەمەش رووی راستەقینەی پرسەكەیە، پوتین بە بەردەوامی لەو جووتیارە دەچێت كە بەشی هەرە زۆری گۆشتی گۆلكەكەی دەفرۆشێت بۆ ئەوەی چەند كڵۆیەك شەكری دەست بكەوێت، ئەمەش مانای ئەوەیە لەسەر ئاستی رەهەندی كەم مەودا بۆ لوتكەی شەكرەكە دەگەڕێت، بۆ ئەوەی بنكەی جەماوەریی خۆی لەناو ناسیۆنالیستی رووسدا پێ قایم بكات، هۆكاری ئەمەش ئەوەیە كە لە خۆی نادڵنیایە و وای لێدەكات باجی ئەوە بدات و دەستبەرداری گۆشتی گۆلكەكەی ببێت. بەمەش لەسەر ئاستی دوورمەودا رووسیای لاوازتر كردووە.
گۆڕینەوەی گۆشتی گۆلك بە شەكر
بازرگانییەكی باش نییە
لە ساڵی 2014 پوتین دەستی بەسەر كریمادا گرت و بە هێزە دەمامكدراوەكانی رووسیا هێرشی كردە سەر رۆژهەڵاتی ئۆكرانیا، ئەمەش لە پێناوی ئەوە بوو لەسەر ئاستی كورت مەودا شەكری دەست بكەوێت لەگەڵ دەنگدەرانی رووسیادا، لەبەرامبەریشدا دەبێت پوتین بەرگەی سزا دوورمەوداكانی بانكەكان بگرێت و لەگەڵیدا بژی كە لەلایەن رۆژئاواوە بەسەریدا سەپێندراوە، ئەمەش هۆكارێكە بۆ خاوكردنەوەی گەشەی رووسیا.
لەساڵی 2015 و بۆ ئەوەی بیسەلمێنێت كە هێشتا رووسیا سوپەر پاوەرە، جارێكی دیكە پوتین پەنای بۆ شەكری كورت مەودا برد بۆ راكێشانی سەرنجی بنكە جەماوەرییەكەی، پوتین راویژكاران، فڕۆكە جەنگییەكانی، تیمەكانی ئۆپەراسیونی تایبەت، بنكەی رۆكێتی زەوی ئاسمانی نارد بۆ سووریا بۆ ئەوەی رێگە لە رووخانی هاوپەیمانێكی رووسیای شەڕی سەرد بگرێت كە ئەویش بەشار ئەسەدی سەرۆكی سووریایە.
دیارە پوتین هاوشان بە هاوكاریی ئێران، تەنیا توانی ئەسەد لە جێگەی خۆی بهێڵێتەوە، بەڵام لە ئێستادا پوتین لە ناوەڕاستی سووریا تێوەگلاوەو ناتوانیت لێی بێتە دەرەوە، ئەوجا یان دەبێت ئەسەد بكەوێت، یان پێدەچێت پوتین گیلانە رەفتاری كردبێت.
لێرەدا ئەوە دەخەمەڕوو كە چۆن ڤلادمیر فرۆلوف پسپۆڕی ناسراوی سیاسەتی دەرەوەی رووسیا، باسی لە چارەسەری پوتین لە سووریا كردووە، كە لە 5ی ئاداری رابردوو لە رۆژنامەی موسكو تایمز بڵاوی كردۆتەوە و نووسیویەتی: «رووسیا لە سووریادا ئەوەی دۆزییەوە كە بردنەوەی شەڕ دەكرێت لە بردنەوەی ئاشتی ئاسانتر بێت، بەڵام هەر كاتێك سەرۆك پوتین سەركەوتن رابگەیەنێت، یان بانگەشەی ئەوە بكات كە هێزەكانی رووسیا بكشێنەوە، هەروەك چۆن لە دیسەمبەری رابردوو كردی، سەرلەنوێ شەرێكی چڕتر دەست پێدەكاتەوە و داوا لە موسكۆ دەكرێت كە بە رێگەی ئاسمانی هاوكاری بنێرێت.»
موسكۆ لە ئێستادا هەوڵ بۆ ئەوە دەدات گرەوی دەستكەوتە سەربازییەكانی بگۆڕێت بۆ چارەسەرێكی سیاسی بەپێی شەرعییەتی نێودەوڵەتی بۆ ئەوەی ئەمە ببێتە یارمەتیدەرێك بۆ ئەوەی ئەو وەبەرهێنەی لە كێشەكەدا كردوویەتی، بۆی بگەڕێتەوە.
بۆ ئێستا سووریا هەر بەوجۆرە دەمێنێتەوە كە ناتوانرێت حوكمڕانی تێدا بكرێت و دابەش بووە بۆ چەند ناوچە و لەلایەن گەمەكارە هەرێمییەكانەوە بەپێی بەرژەوەندی بەڕێوە دەچێت.
دوایین بازرگانی گۆڕینەوەی گۆشتی گۆلك بە شەكر لەلایەن پوتینەوە، ئەوە دەبێت كە فەرمان بدات سیخوڕێك گازی ئەعساب بەكار بهێنێت، ئەمەش تەنیا لە رووسیا بەرهەم دێت، بۆ ژەهراویكردنی سیخوڕی پێشووی رووسیا سێرگی سكریپال و كچەكەی یۆلیا لە شاری سالسبوری ئینگلیزی، كاردانەوەی رۆژئاوا ئەوە بوو كە تیرازا مەی سەرۆك وەزیرانی فەرەنسا ئاماژەی پێكرد، گەورەترین دەركردنی بە كۆمەڵی دیپلۆماتی رووسیا بوو لە مێژوودا، كە ژمارەیان زیاتر لە 100 و زیاتر لە 20 دەوڵەتدا بوو.
ئەوجا پرسی بە ژەهراویكردنی سیخوڕەكە بە پلان بووبێت، یان بە رێكەوت، یارمەتیدەری پوتین بوو بۆ كۆكردنەوەی دەنگ و بەدەستهێنانی ئەو ئاكامە لە دوایین هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا، ئەمەش گۆڕینەوەیەكی دیكەی گۆشتی گۆلك بوو بە شەكری لوتكە، بەڵام بۆ بەیانی دواتر رووسیای پوتین لە هەر كاتێكی دیكە گۆشەگیرتر بوو.
هەروەها نزیكەكانی پوتین و ئەوانی دیكەش لە ئۆلیگارییەكانی رووس، كە ئامانجیان كۆكردنەوەی زیاتری سەرمایەی پیسە لە رووسیا و پاشان دەیگوازنەوە بۆ لەندن، لە هەوڵی ئەوەدان پارە سپی بكەنەوە بۆ ئەوەی پارێزگاری پێوە بكەن، هەر بۆیە ئێستادا لە هەر كاتێكی دیكە زیاتر لەلایەن دەسەڵاتدارانی بەریتانیاوە وردبینی تیدا دەكرێت.
هەروەها پوتین ستراتیژیەتێكی دوورمەوداشی هەیە كە ئەویش لە یەكاتدا گرەوكردنە لەسەر دژایەتیكردنی «سرووشتی دایك، سرووشتی مرۆڤایەتی، یاسای مۆر».
ئەو گرەو لەسەر دژایەتیكردنی سرووشتی دایك دەكات بەو ئامانجەی كە هەتا هەتایە جیهان پێویستی بە نەوت و گازی ئەو دەبێت. گرەو لەسەر دژایەتیكردنی سرووشتی مرۆڤایەتی دەكات، ئەمەش بەو مانایەی كە لاوەكان خواستی ئەوەیان نییە كە ئازادبن بۆ بەدیهێنانی لێهاتووییان بەتەواوەتی. ئەوان بەتەنیا لەسەر یادەوەرییەكانی شەكری لوتكە (گۆڕینەوەی گۆشتی گۆلك بە شەكر) لە گەورەیی مێژوودا ناژین.
هەروەها ئەو گرەو لەسەر دژایەتیكردنی یاسای مۆر دەكات بەوەی گەشەی زیاد لەپێویست و خێرای تەكنەلۆژیا نابێتە یارمەتیدەر بۆ لاوانی رووسیا بۆ پەیوەندیكردن و هاوكاریكردن و لەمیانەی خۆ نواندنەكانی ئەوەوە سەیر دەكەن.
میراتی پوتین
بریتییە لە هەناردەكردنی گازی ژەهراوی
كێشەكانی پوتین شتێكی ئەوتۆ نییە ئاهەنگی بۆ بگێرم، من دژی فراوانكردنی ناتۆ بووم، خوازیاری ئەوەبوو رووسیا تیكەڵی خێزانی دیموكراتیی ئەورپا بێت، ئەمەش لەبەر ئەوەبوو كە گۆشەگیربوونی رووسیایەكی لاواز وەك ئاژەڵێكی دڕندە وایە.
بەڵام گەشەسەندن لەسەر ئاستی دوورمەودا پێویستی بەدووبارە رێكخستنەوەیە، ئەمەش تەنها لە ناوەوە دەبێت، بەڵام پوتین نایەوێت پەنجە بەو دوگمەیەدا بنێت.
بەبێ ریفۆرم، هیچ هۆكارێك نیە بۆ ئەوەی گەشبین بین سەبارەت بە هەڵكشانی گەشەسەندن لەسەر ئاستی دوور مەودا لە رووسیادا. لەم چوارچێوەیەدا كینس رۆگۆف ئیكۆنومیستی هارڤارد ساڵی پار لە رۆژنامەی گاردیان سەبارە بەئێستای رووسیا نووسیبووی: لەگەڵ ئەوەی رووسیا خاوەنی سەرمایەكی مرۆیی گەورە و داهێنەرانەیە، بەڵام سەیردەكەین پرۆفایلی دیموگرافیەكەی لاوازە، دامەزراوەكانی لاوازە و لەبواری ئابوری هەمەجۆردا شكستێكی گەورەی هێناوە.
هەربۆیە ئەگەر جیهان لە هەنگاوەكانی بەرەو ئایندەیەك هەنگاو هەڵبگرێت كەمتر پەنا بۆ نەوت و گاز بەرێت، ئەوا رووسیا رووبەرووی بژارەیەكی حەتمی دەبێتەوە، ئەویش ئەوەیە یان دەبێت دەست بەریفۆرمی ئابووری و سیاسی بكات، یان رووبەرووی گۆشەگیربونێكی بەردەوم دەبێتەوە، ئەوجا سزاكانی ئەورپای لەسەر بێت یان لەسەری نەبێت.
وڵاتێكی وەك رووسیا كە كەسانی وەك( چایكۆفسكی، تۆلستۆی، سباسكی، ساخارۆف، ستراڤینسكی، شیسكین، دیستۆڤسكی، سولجینیستین، پۆشكین، نورییڤ و سیرگی برینی هاو- دامەزرێنەری گۆگلی پێشكەشی جیهان كردبێت، جێگەی داخە ببێتە ئەو وڵاتەی كە گازی ژەهراوی (Novichok) هەناردەی جیهان بكات، ئەو گازە ژەهراویە كوژەرەی كە رووسیا لە بەریتانیا بەكارهێنا.
یان سەربازی دەمامكدراو (Little green men)بنێرێت و رۆژهەڵاتی ئۆكرانیا داگیر بكات، یان پەنا بۆ سیخوری سایبەر بەرێت لە پرۆسەی (Guccifer 2.0) كە سیخورێكی هاكەری رووسیا كۆمپیوتەری لیژنەی نیشتمانی دیموكراتی(DNC) لە ساڵی 2016 هاككرد.
ئەمانە هەمووی بەرهەمی ((گۆرێنەوەی گۆشتی گۆلكە بە شەكر))، ئەمەش میراتی پوتینە.