پشتیوانیی ئەمریكا بۆ پڕۆژەكانی هەناردەكردنی نەوتی عێراق كە توركیا و كەنداو و ئەوروپا لەخۆ بگرێت، یارمەتیدەر دەبێت بۆ راگرتنی دەستڕۆیشتوویی زۆر و زەوەندی ئێران.
سەرەڕای 15 ساڵ لە قەیرانی ئەمنی كە ئەگەر دووچاری كۆمەڵگەكانی دیكەوە ببوایە، ئەوا زۆریان لەناو دەچوون، كەچی ساڵ بە ساڵ عێراق رێژەی بەرهەمهێنانی نەوتی زیاتر كردووە كە بۆتە هۆی ئەوەی سێكتەری وزەی ئەم وڵاتە ببێتە چیرۆكێكی سەركەوتن لەسەر ئاستی جیهان. لە میانەی ئەم بەرەوپێشچوونەدا، نەوت و غازی عێراق، یان لەلایەن ئێران و هاوپەیمانەكانیەوە ئیستیغلال دەكرێت، یاخود بۆ خوشگوزەرانی خەڵكی عێراق سوودی لێوەردەگیرێت، كە وڵاتەكەش دەگۆڕێت بۆ ناوەندێكی هەناردەكردنی وزە لە نێوان وڵاتانی كەنداو و توركیا و ئەوروپادا. ئەمریكا بەرژەوەندییەكی بەهێزی ستراتیژی هەیە لە هاتنەدی دەرئەنجامی دووەمدا.
كەرتێكی خێرا گەشەكردوو
لە كۆنفرانسی پەتڕۆڵی عێراق لە بەرلین كە لە كۆتایی مانگی رابردوودا سازكرا، بەرپرسان و بزنسكاران و شرۆڤەكاران ئەوەیان پێڕاگەیەنرا كە عێراق بۆتە ژمارە دووی وڵاتانی بەرهەمهێنەرانی نەوتی ئۆپێك، چونكە ساڵی رابردوو نزیك بووە لە بەرهەمهێنانی 5 ملیۆن بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا كە رۆژانە نزیكەی 4 ملیۆن بەرمیلی نەوتی هەناردە كردووە. لەوەش زیاتر، عێراق پلانی پڕۆگرامێكی گەورەی هەناردەكردن لە رێی دەریاییەوە دادەڕێژێت، بە ئامانجی زیاتركردن و بەرفراوانكردنی بەرهەمهێنان، بۆ ئەوەی لە سەرەتادا 7 ملیۆن بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا بەرهەم بهێنێت، بۆ ئەوەی لە كۆتاییدا بیگەیەنێتە 9 ملیۆن بەرمیل.


ئەگەر ئەم ئامانجەی كۆتایی بەدەست بهێنێت، ئەوا لە رووی بەرهەمهێنانی نەوتەوە دەچێتە ریزی وڵاتانی سعودیە و ئەمریكا و رووسیاوە.
هەروەها عێراق دەتوانێت بڕێكی زۆر بەرهەم بهێنێت، كە لە ئێستادا نزیكەی 16 ملیار مەتری سێجا لە ساڵێكدا غاز بەفیڕۆ دەچێت و دەسووتێت، كە دەكاتە (لە سەدا 0.5)ی بەرهەمی جیهانی. ئەگەر پڕۆژە هاوبەشەكەش لەنێوان شێڵ، میتسۆبیشی و حكومەتی عێراقدا بێتەدی، ئەوا دەبێتە گەورەترین هەوڵ لەسەر ئاستی جیهانی بۆ گەڕاندنەوەی ئەو غازەی كە دەسووتێت و بە هەدەر دەچێت، كە لە دەرئەنجامدا 2 ملیار مەتر سێجا لە ساڵێكدا دەگەڕێنێتەوە بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا.
پلانی بەرزەفڕانەی عێراق ئەوەیە كە كەڵك لەو غازە وەربگرێت و سەرجەم غازی بەرهەمهێنان بەكار بهێنێت و رێگە نەدات هیچ بسووتێت لە ساڵی 2021دا. ئامانجەكە لە سەرەتادا ئەوەیە كە جێی بەرهەمهێنانی نەوت بگرێتەوە كە تێچوونی زیاترە و كارایی كەمترە و پتریش ژینگە پیس دەكات، بەڵام ئەگەر عێراق بگاتە ئەم ئامانجە، ئەوا نەك هەر دەبێتە هەناردەكاری غاز، بەڵكو دەبێتە ناوەندی تێپەڕبوونی غاز كە توركیا، ئێران، سووریا، ئەردەن، سعودیە و ئابوورییە سەرەكییەكانی دیكە پێكەوە گرێ دەدات.


كوردستان و نەوتی كەركووك
گرنگترین ئاستەنگ لەبەردەم ئەم پلانانەدا بریتییە لە ناكۆكیی بەردەوامی نێوان بەغدا و هەرێمی كوردستان لەبارەی نەوتی باكووری عێراقەوە. كێڵگەكانی نەوتی كەركووك- بە شێوەیەكی تایبەتی- مایەی مشتومڕن، بە چەشنێك ناكۆكی خوڵقاندووە كە بۆتە هۆی ئەوەی توركیا و ئێرانیش تێوەبگلێن و جار بە جاریش واشنتۆن رۆڵی ناوبژیوان ببینێت.
كێشەكە ئەو كاتە دەستی پێكرد كە دەستووری 2005 رۆڵێكی گرنگی بە كوردستان بەخشی بۆ پەرەپێدانی كێڵگە «نوێ»یەكان كە كوردستانیش كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكانی نەوتی بانگهێشت كرد و گرێبەستی هاوبەشیكردنی بەرهەمی لەگەڵدا واژوو كردن. لەگەڵ ئەوەشدا دەستوورەكە داوا لە حكومەت دەكات- لە رێی سۆمۆوە، كۆمپانیای بە بازاڕكردنی نەوت،- نەوتی سەرجەم وڵاتەكە بە بازاڕ بكات، لە نێویاندا نەوتی هەرێمی كوردستان. لە بەرامبەردا، لە بودجەی فیدڕاڵی لە سەدا 17ی داهاتی نەوت بۆ هەرێمی كوردستان تەرخان دەكرێت (كە دەكاتە نزیكەی لە سەدا 12 دوای دەركردنی هەندێ خەرجی سەروەری، ئەگەرچی ژمارەكان هێشتا تەم و مژاوین). هەرێمی كوردستان رێگەی نەداوە كە سۆمۆ نەوتەكەی هەناردە بكات، لەگەڵ ئەوەشدا، بەشە بودجەی فیدڕاڵی نەدراوە و رەوانە نەكراوە. لە ئێستادا و لە دوایین بودجەی عێراق تەنیا لە سەدا 12ی داهاتی نەوت بۆ هەرێمی كوردستان تەرخان كراوە. هەردوولا بەردەوام هەوڵیان داوە بە هاوكاریی ئەمریكا جیاوازییەكانی نێوانیان پەردەپۆش بكەن، بەڵام دواتر رێككەوتنەكان شكێنراون و ناكۆكییەكان دەستیان پێكردۆتەوە.


كاتێك داعش لە ساڵی 2014دا باكووری عێراقی داگیركرد، شاری كەركووك و كێڵگە نەوتییەكانی ئەو شارە لەلایەن سوپای عێراقەوە بەرگری لێنەكرا، بەڵكو لەلایەن پێشمەرگەوە پارێزرا، كە كۆنتڕۆڵی ئەو كێڵگەیانەیان كرد و دەستیان كرد بە هەناردەكردنی نەوتی كەركوك لە رێی بۆری كوردستانەوە بۆ سنووری توركیا و لەوێشەوە بۆ بەندەری جەیهان. بە زۆری خودی نەوتەكەیان رەوانەكرد، نەك بەرهەمەكانی. بەغدا خۆشحاڵ نەبوو بەمە، بەڵام لەو كاتەدا هیچ بژارەیەكی نەبوو. لەگەڵ ئەوەشدا و لە دوای تێكشكاندنی داعش، حكومەتی مەركەزی دەرفەتی بەدی كرد، بەتایبەتی دوای ئەوەی هەرێمی كوردستان ریفراندۆمی سەربەخۆیی لە ئەیلوولی رابردوودا ئەنجامدا. لە نێو فشارێكی ئیقیلمی گەورەدا، بەغدا گرەوی سەربەخۆیی لە ناوبرد و كەركووكی گرتەوە.
لە ئێستادا ناكۆكییەكە پەیوەستە بەوەی چۆن نەوتی كەركووك هەناردە بكرێت و كێ ئەو نەوتە بە بازاڕ بكات كە لە هەرێمی كوردستانەوە دەچێتە بەندەری جەیهان. لە هەمان كاتدا، نەوتی خەمڵێنراوی كەركووك-كە 300،000 بەرمیلە لە رۆژێكدا- راوەستاوە.
هاوبەشەكانی عێراق لە بواری وزەدا
كاتێك گەمەكارە نێودەوڵەتییە گەورەكان لە عێراق دەڕوانن، ئەوا نەك تەنیا دەستەبەركردنی وزە و بازاڕێكی دەوڵەمەند بۆ هەناردەكراوەكانیان بەدی دەكەن، بەڵكو ئەگەری دەستكەوتی جیۆپۆلەتیكیش دەبینن و بە شێوەیەكی تایبەتی بایەخ بە نەوتی راوەستاوی كەركووك دەدەن.


رووسیا: رۆزنەفت كە كۆمپانیای سەرەكیی نەوتی سەر بە دەوڵەتە، بە بڕی 3 ملیار دۆلار وەبەرهێنانی كردووە لە كەرتی نەوت و غازی هەرێمی كوردستاندا. ئەمەش خاوەندارێتی بەشێكی ئەو بۆریە لە خۆدەگرێت كە لە كەركووكەوە بۆ كوردستان و لەوێشەوە بۆ سنوورەكانی توركیا درێژ دەبێتەوە، كە گرێدەدرێتەوە بە هێڵی جەیهانەوە (بەشێكی بۆریی كەركووك-جەیهان كە لە دەرەوەی خاكی كوردستانەوە بۆ سنووری توركیا تێدەپەڕی، لەلایەن داعشەوە وێران كرا).
توركیا: هێشتا ئەنقەرە رێگە بە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان دەدات (كە نزیكەی 300،000 بەرمیلە لە رۆژێكدا) بۆ جەیهان، بانگەشەی ئەوە دەكات كە ناتوانێ هەناردەی ئەو نەوتە رادەستی سۆمۆ بكات، تاوەكو بەغدا قەرزی نەوتی هەرێمی كوردستان نەداوەتەوە. ئەنقەرە بەرژەوەندیی ستراتیژی و بازرگانی روونی هەیە لە مانەوەی هەرێمی كوردستانی خۆبەڕێوەبەر و دۆست لە باكووری عێراقدا. هەروەها توركیا ئومێدی ئەوە دەكات كە بڕێكی گەورەی غاز لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ ئەو وڵاتە هەناردە بكرێت، كە بە نرخێكی كەمتر لە بازاڕ بەدەستی دەهێنێت و بە بێ ئەوەی لە شوێنێكی دوورەدەستەوە دەستەبەری بكات.
لە هەمان كاتدا، ئەنقەرە دەیەوێت بەغدا سازش لەو داوایە بكات كە لە دژی توركیا بەرزی كردۆتەوە لەبەرامبەر رێگەدانی بە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێی بۆری توركیا و عێراقەوە كە هەردوولا خاوەنین. هەروەها ئەنقەرە چاوی لە دەرفەتە بازرگانییەكانە لە بازاڕی ساغبوونەوەی كاڵا و خزمەتگوزارییەكانی نێو عێراقدا. لە راستیدا، توركیا لەنێو كۆمەكبەخشە گەورە نێودەوڵەتییەكاندا بوو و بەڵێنی بەخشینی 5 ملیاری دا لە كۆنفرانسی ئاوەدانكردنەوەی عێراق كە لە مانگی رابردودا لە كوەیت بەڕێوەچوو.


ئێران: حاڵی حازر كۆماری ئیسلامی بە نرخێكی گران كارەبا و غاز هەناردەی عێراق دەكات، هەروەها هەوڵی بەهێزكردنی دەستڕۆیشتوویی خۆی دەدات بەسەر كەرتی بەرهەمهێنانی كارەبا لە عێراقدا. بە هەمان شێوە چاوی لەوەیە كە بۆرییەك لە كەركووكەوە بۆ ئێران دروست بكات، بۆ ئەوەی نەوتی باكووری عێراق لە رێگە تەقلیدییەكەوە و لە رێی توركیاوە هەناردە نەكرێت، تاوەكو لە كۆتاییدا نەوتی خاوی ئێران لە رێی بەندەرەكانی كەنداوەوە هەناردە بكات لە بری پاڵاوتنی نەوتی خاوی عێراقەوە. لە كاتێكدا كە بەغدا لە ناكۆكیدایە لەگەڵ كوردستاندا، ئەوا هەوڵیدا بەشێك لە نەوتەكە لە رێی تەنكەرەوە هەناردەی ئێران بكات، كە ئەم كارەش بەربەستی بۆ دروست بوو، بەهۆی بوونی پاشماوەی داعشەوە لەو ناوچەیەدا. هەروەها دەسەڵاتدارانی عێراق هەڕەشەی ئەوەیان كرد كە نەوتی كەركووك لە رێی بۆرییەوە بۆ ئێران دەگوازنەوە.


لە هەمان كاتدا پرسە جیۆستراتیژیەكەش پرسێكی گەورەیە. ئەگەر حكومەتی بەغدا- كە شیعە زۆرینەیە تێیدا و باڵادەستە بەسەریدا- بڕیاریدا كە رێگەیەك بۆ هەناردەكردن لە رێی ئێرانی شیعەوە بكاتەوە لەبری ئەوەی ئەم رێگەیە بە ناوچە كوردییەكان یان سوننەكانی عێراقدا بڕوات، ئەوا خۆی دەخاتە كامپی لایەنە پەراوێزخراوەكانەوە و لە سەدا 40ی دانیشتووانەكەی دەكاتە هاووڵاتی پلە دوو و متمانەپێنەكراو. بە هەمان شێوە، هەڵبژاردنی ئێران لە بری توركیا گورزێكی گەورە دەبێت لە پێگەی توركیا، ئەویش لەبەرچاوگرتنی هێزی ئابووری و پابەندبوونی توركیا بە ئاوەدانكردنەوەی عێراقەوە- ئەمە ئەگەر باس لەو زیانە نەكەین كە بەر دەرفەتەكانی ئاوەدانكردنەوەی عێراق دەكەوێت.


راسپاردەكان بۆ ئەمریكا
لە سایەی ئەم هەلومەرجەدا، میانگیرییەكی نێودەوڵەتی- بە سەركردایەتی ئەمریكا- پێویستە بۆ ئەوەی ئێران سەركەوتنێكی دیكە تۆمار نەكات. سەرۆك وەزیرانی عێراق عێراق حەیدەر ئەل عەبادی بەم دواییە پاشگەزبۆوە لە بژارەی هەناردەكردنی نەوتی كەركووك بۆ ئێران و پێشنیاری ئەوەی كرد كە دەكرێت بەرهەمە مەحەلییەكە لە رێی بۆری كوردستانەوە هەناردە بكرێت. لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا ئەمەی جێبەجێ نەكردووە، ئەویش رەنگە لەبەر ئەوە بێت كە ئەم سازشە دەبێتەهۆی لاوازكردنی پێگەكەی پێش هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی مانگی ئایار.
لە كاتێكدا كە رەنگە پێویست بێت ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی چاوەڕێ بكەن، تاوەكو ئەو هەڵبژاردنانە دەكرێن و دواتر رێككەوتنێك بهێننەئاراوە، بەڵام هێشتا دەبێت ئەولەوییەت بدەنە هەوڵەكانی داڕشتنی وردەكارییەكانی رێككەوتنی هەناردەكردن و دابەشكردنی داهات لەنێوان بەغدا و هەرێمی كوردستاندا. ئێران دەیەوێت عێراق پشت بە غازەكەی ببەستێت كە بە نرخێكی گران پێی دەفرۆشێت، ئەگەری ئەوەش هەیە لە ئایندەیەكی نزیكدا ئەم غازە بۆ سووریاش هەناردە بكات. كەواتە پشت بە یەك بەستنی زیاتری ئێران و عێراق لە رووی وزەوە- لە نێویاندا ئاڵوگۆڕی نەوت و بەكارهێنانی كۆمپانیا رێگەپێدراوەكانی ئێران لە پڕۆژەكانی دروستكردنی بۆرییەكانی عێراقدا- تەنیا دەبێتە هۆی ئەوەی عێراق كەمتر گرێ بدرێتەوە بە بازاڕی ئازاد و بە سەرمایەی نێودەوڵەتییەوە.


بۆ رێگریكردن لەم دەرئەنجامە، پێویستە ئەمریكا كاریگەریی خۆی بەكار بهێنێت بۆ دروستكردنی رێڕەوی وزەی باكوور-باشوور كە تێیدا عێراق دەبێتە ناوەندێكی وزە لەنێوان وڵاتانی كەندا- وەك وڵاتی دۆست- و توركیا و لە كۆتاییدا پردێكی هەناردەكردن بۆ ئەوروپا دروست دەبێت. هەروەها پێویستە واشنتۆن پشتیوانی لە پڕۆژەی بۆری بەسرە-حەدیسە-عەقەبە بكات بۆ رەوانەكردنی نەوت و غازی عێراق بۆ ئەردەن. ئەم پرۆژەیە هاوشان بە چاككردنەوەی بۆری ستراتیژیەتی باشوور- باكوور و بە پێچەوانەوە، كە دەبێتەهۆی گرێدانەوەی ناوچەی باشووری دەوڵەمەند بە نەوت و غازی عێراق بە توركیاوە، دەبێتەهۆی كەمكردنەوەی پشبتەستنی عێراق بە هەناردەكردنی نەوت لە رێی كەنداوی فارسییەوە، كە تێیدا عێراق دەتوانێت دەست بەسەر تێرمیناڵی عێراقدا بگرێت و گەرووی هورمز بە بارمتە بگرێت. لە كۆتاییدا، بەغدا دەتوانێت رۆڵێكی سوودبەخش ببینێت وەك ناوەندی تێپەڕبوونی غاز لەنێوان كەنداو، ئەوروپا و ناوچەی شامدا.





نووسینی: مایكڵ نایتس و جەیمس جێفری