یەكێك لەو بابەتە گرنگ و هەستیارانەی ئەمڕۆ جیهانی سەرقاڵ كردووە، پرسی داڕشتنی سیاسەتی ئابوورییە كە یەكێكە لەبنەما گرنگەكانی ئابووریی جیهان، زۆربەی بیرمەندانی ئابووری بە گرنگییەوە لە داڕشتنی سیاسەتی ئابووری دەڕوانن و سەرنجی خۆیان لەمبارەوەیەوە خستۆتەڕوو.
ئەگەر ئێمە بمانەوێت سەرەتا شیكردنەوەیەك بۆ چەمكی سیاسەتی ئابووری بكەین، دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە سیاسەتی ئابووری هەر وڵات و دامەزراوەیەك بە سیستەمی ئابوورییەكەی پێناسە دەكرێت و هەر سیستەمی ئابووریشە كە دەتوانێ هەیكەلی ئابووری و كارایی ئابووری دیاری بكات. هەڵبەتە فەلسەفەی هەر سیستەمێكی ئابووری پەیوەندی بە ئاستی چالاكیی رێكخستن و تەندروستیی هەیكەلی ئابووری وڵات و دامەزراوەكانی هەیە لەگەڵ بەهرەمەندبوونی زۆرترینی هاوڵاتیان، ئینجا ئاستی بەرپرسیاریەتی كۆمەڵایەتی و تەندروستی و ژینگەیی، چونكە سیستەمی ئابووریی وڵاتێكی سەرمایەداری جیاوازە لە وڵاتێكی سۆشیالیستی، یان وڵاتێكی جیهانی سێیەم جیاوازە لەوڵاتێكی مۆدێرن. دەكرێت بڵێین سیاسەتی ئابووری لەنێوان وڵاتە تازە فراژووبووەكاندا زۆر جیاوازترە لە وڵاتە پێشكەوتووەكان، چونكە سیاسەتی ئابووری بە مانای بەڕێوەبردنی سەرچاوەی داهاتی وڵات و سامانە مرۆییەكانە.
دەبێت ئەوە بزانین كە سیاسەتی ئابووری بریتییە لە كۆمەڵێك رێكاری تایبەتمەند كە خۆی لەخۆیدا كاریگەری زۆری لەسەر داڕشتنی بەرنامەی ئابووری هەیە، هەروەها بۆ ئاسانكردنی كاری لێكۆڵینەوە لە ئامانجە خوازراوەكان لە بواری ئابووریدا كە دەوڵەت جێبەجێی دەكات، چونكە خۆی لەخۆیدا سیاسەتی ئابووری بە مانا سادەكەی بریتییە لە بەرهەمهێنان و گەشەپێدانی توانای ئابووری و هەوڵدان بۆ رێكخستنی گۆڕێنەوەی دراو و نرخە گرانبەهاكان و هاندان و بەكاربردنی شمەك و راژە لە ناوچەیەكی جوگرافی جیاوازدا، واتا سیاسەتی ئابووری خۆی لە گرنگیدانی هاندانی زیادكردنی (بەرهەمهێنان، بەشێنەوە، گۆڕینەوە و بەكاربردن ) لەلایەن بریكارانی جیاجیاوە دەكرێ. بریكار دەتوانێ تاكەكەس بێ، رێكخراوە بێ، كاسبێكی تایبەت بێ، یان كۆمپانیایەكی بەهێز و بەتوانا بێت. واتا سیاسەتی تۆكمەی ئابووری بە گشتی لەهەر ناوچەیەك ئاكامی كۆمەڵێك بەرنامەی ستراكچەركراوە كە خۆی لەچەند پڕۆگرامێكی جیاوازدا دەبینێتەوە.
زۆربەی چاودێرانی سیاسەتی ئابووری پێیانوایە سیاسەتی ئابووری زۆر گرنگە لەگەشەكردنی ئابووریی وڵاتدا، چونكە بە یەكێك لە گرنگترین ئامرازەكان دادەنرێت كە لە رێگەی بەكارهێنان و جێبەجێكردنیەوە دەتوانرێت ئەم ئامانجانە بەدەست بهێنرێت، ئەویش لە چوارچێوەی بەكارهێنانی ئەم سەرچاوانەی كە هەن، یان دەكرێت هەبن، واتا مەرجە وڵات سیاسەتێكی تۆكمەی ئابووری هەبێت بۆ ئەوەی بتوانێت گەشە بە توانا گشتییەكانی خۆی بدات و نەخشەی ئابووریی خۆی بە شێوازێكی پتەو دابڕێژێت.
زۆرجار لەلایەن ئابووریناسەوە هەوڵدەدرێت خاڵی هاوبەشی زۆر بەهێز لەنێوان زانستی ئابووری لەلایەك و زانستی سیاسی لە لایەكی دیكە دروست بكرێت، بە گوێرەی ئەو رێككەوتنە هاوبەشەی لەنێوان هەردوو زانستەكەدا هەیە، رێبەرانی ئەم زانستەش هەمیشە گرنگی بە دروستكردنی كۆڕبەندی هاوبەش دەدەن و لەو چوارچێوەشدا زانستی ئابووری سیاسی (Political economy) هاتەكایەوە كە خۆی كێشەو ئاریشەی زانستەكانی سیاسەت و ئابووری لێك دەداتەوە، بە واتایەكی دی، ئابووریی سیاسی لە شوێن دۆزینەوەی پێوەندی دوولایەنەی وزە سیاسی و ئابوورییەكان و كاردانەوەی ئەم هێزانەیە بەسەر پێكهاتەكانی سیاسەتی ئابووریدا.
سیاسەتی ئابووری بە شێوەیەكی بەرنامە رێكخراو گرنگە لە چوارچێوەی قۆناغە گرنگەكانی داڕشتنی سیاسەتی ئابووریدا پلانە داڕیژدراوەكان بێت و بە شێوەیەكی گرنگ لە چوارچێوەیەكی هەژموونی باشترین مەرجی پێشكەوتنی گشتی كەرتی ئابووری لە هەر قۆناغێك و تایبەتمەندی خۆیدا گرنگی پێ بدات، چونكە لەچوارچێوەی جێبەجێكردنی ئامانجەكانی پلانەكەدا، گشت ئەو پراكتەرە گرنگانە بە شێوەیەكی سەرەكی لەلایەن ئابووریناسانەوە بەكاردەهێنرێت .
هەروەها سیاسەتی ئابووری لە قۆناغێكی مێژووییەوە بۆ كاتێكی دیكە جیاوازە، وەك ئەوەی لە قۆتابخانەی كلاسیك جەختی لەسەر پڕۆژەی بازاڕی ئازاد دەكردەوە، چونكە پێیوابوو گرنگە ئابوورییەكی ئازاد هەبێت و بتوانرێت لەو رێگەیەوە گرنگی بە رێچكەی ئابووری بدرێت. سنوورداربوونی ئازادیی تاكەكان بە لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندییە ئابوورییەكانیان كە لەگەڵ بەرژەوەندیی كۆمەڵگەدا یەك دەگرێتەوە، رێبەرانی ئەم قوتابخانەیە بریتی بوون لە ئادەم سمیت و ریكارد و جون ستیوارت لە سەدەی هەژدەیەم و نۆزدەیەم كە لەگەڵ ئەم ئازادییە رەهایەدا بوون، جەخت لەوە دەكەنەوە كە خەڵك دەتوانن لە رێگەی هاوكاریكردنی یەكترەوە سیاسەتێكی تۆكمەی ئابوورییان هەبێت، رەنگە ئەم قۆناغەش كاریگەری زۆر گەورەی لەسەر داڕشتنی سیاسەتی ئابووری هەبووبێت، لە ئابووریی ئازاددا سیاسەتی ئابووریی رێكخراو و تەواو لەو ئامرازانەی كە بۆ كاراكردنی چالاكیی ئابووری لەسەر ئاستە جیاوازەكانی گشتگیر و تایبەت و هەرێمی بۆ ئابووریی نیشتمانی بەكار دێن، چەند رەهەندیك هەیە، كە هەر رەگەزیك لەمانە كاریگەریی خۆی لەسەر سیاسەتی ئابووری هەیە و داڕشتنی سیاسەتی ئابووریی هەر وڵاتێك پەیوەستە بە كۆمەڵێك خاڵەوە كە لە رێگەیەوە دەكرێت پێوەربێ، لەوانە: گەشەپێدانی ئابووری، كە دەكرێت لە رێگەی بەكارهێنانی ئەو بەرهەمانەی كە لە دەوڵەتدا هەن، لەسەر گەشەپێدانی سیاسەتی «هەناردەكردن» بنیاد بنرێت، واتا لەم رەگەزدا ستراتیژیەتی گەشەپێدان دێتە پێشەوە كە پشت بە هەناردەكردن دەبەستێت، دەكرێت زیاتر لە رێگەی سیاسەتی ناردنی ئەو كەلوپەلانەی بە رێگەیەكی تەكنیكی قورس دروست دەكرێن، چونكە سیاسەتی دارایی لەبنەڕەتدا بریتییە لە داڕشتنی چەند ئامرازێك بۆ كارتێكردن لە چالاكیی كاركردن و وەبەرهێنانی ئابووری كە دەبێتە هۆی بەرەوپێشچوونی چالاكیی ئابووری و بەرزكردنەوەی تێكڕای گەشەكردن و زیادكردنی هەلی كاركردن، هەروەها رەگەزێكی تریان بریتییە لە سیاسەتی نەختینە كە خۆی لە سیستەمی بانكەكان (تێكڕای سوودوەرگرتن) دەبینێتەوە و بە گرینگترین پێوەرەكانی سیاسەتی بەڕێوەبردنی پارە دادەنرێت، چونكە دابەزینی تێكڕای سوودوەرگرتن دەبێتە هۆی زیادبوونی داواكاریی لەسەر قەرزكردن، لە كاتێكدا بەرزبوونەوەی دەبێتە هۆی دابەزینی ئەم داواكارییە. لێرەدا دەوڵەت بۆ گەڕاندنەوەی باڵانس، كۆمەڵێك سیاسەت، وەكوو كەمكردنەوەی نرخی گۆڕینەوەی دراوی نیشتمانی لە بەرامبەر دراوەكانی دیكە پەێڕەو دەكات، كە دەبێتە هۆی زیادبوونی هەناردە و كەمبوونی هاوردەكردن، چونكە سیستەمی ئابووری پەیوەندی راستەوخۆی بە فەلسەفەی سیاسییەوە هەیە.




* سەرۆكی رێكخراوی ئاریانا بۆ پێگەیاندنی ئافرەتان