رووخانی شای ئێران لەساڵی 1979 و جێگرتنەوەی لەلایەن كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە، وەرچەرخانێكی گەورەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروستكردو ئەم وەرچەرخانەش بەدڵ و لەخزمەتی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا نەبوو، لەو كاتەشەوە ململانێ و دژایەتیی تاران بۆ واشنتۆن و بەپێچەوانەشەوە دەستی پێكردووە.
لە روانگەی ئەمریكاوە شەڕكردن دژی ئێران تێچوویەكی گەورەی ماددی و مرۆیی دەوێت، بۆیە نایەوێت ئەم قوربانییە گەورەیە بدات، هەر بۆیە لە شەڕی عێراق – ئێراندا، ئەمریكا پشتگیری رژێمی سەدام حوسێنی كردو سەرەنجام لە ساڵی 1988 ئێران بە جێبەجێكردنی بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش تەسلیم بوو، هەروەك خومەینی ئەوكات ئاماژەی پێكرد، جێبەجێكردنی ئەو بڕیارە وەك خواردنەوەی پەرداخێك ژەهر بووە.
لەم چوارچێوەیەدا كاتێك باس لە مەترسییەكانی ئێران بۆ سەر ئاسایش و سەقامگیریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكرێت، هەندێك باس لەوە دەكەن كە شەڕەكە لەنێوان ئێران و سعودیەیە، بەڵام ئەم شەڕە بە شێوەیەكی كرداری، شەڕە لەنێوان ئێران لەلایەك و ئەمریكا و ناتۆ و دەوڵەتانی یەكێتی ئەورپا لەلایەكی دیكە، هەر بۆیە ئەمریكا پێشتر بواری بۆ ئێران رەخساند بۆ ئەوەی باڵادەست بێت وەك ئەوەی ئێستا دەیبینن، ئێران پایتەختی چوار دەوڵەتی عەرەبی داگیركردووە كە بریتنین لە عێراق و سووریا و لوبنان و یەمەن، ئەمەش مەترسیی گەروەی لەسەر تەواوی ناوچەكە و دەوڵەتانی كەنداو دروستكردووە و گەیشتۆتە ئەو ئاستەی سعودیە و كەنداو هەست بەوە بكەن كە پێویستە شەڕی مان و نەمان بكەن.
ئەم بارودۆخە ئاڵۆزەی ئێستا كە سیاسەتی ئەمریكا لە ناوچەكە دروستی كردووە، پەندێك هەیە دەڵێت: «بە بەردێك دوو چۆلەكەی كوشتووە»، بەڵام ئەمریكا بە بەردێك سێ چۆلەكەی كوشتووە كە بریتین لە: 1- دەوڵەتانی عەرەبی بەتایبەتی سعودیە و كەنداو كە لەبەرامبەر مەترسیی ئێراندا هیچ رێگەیەكیان لەبەردەمدا نەماوەتەوە بێجگە لە هاوپەیمانی لەگەڵ ئیسرائیلدا، 2- سعودیە و دەوڵەتانی كەنداو دەبێت خەرجی شەڕەكە لە ئەستۆ بگرن، 3 – ئامانجی هەرە سەرەكی و ستراتیژی ئەمریكاش كە لەساڵی 1979وە رووبەڕووبوونەوەیە لەگەڵ ئێراندا دێتەدی.
سەبارەت بە رووبەڕووبوونەوەی ئەمریكا و رۆژئاوا لەگەڵ ئێران، تەنیا وەشاندنی گورزێكی سەربازی نییە، بەڵكو بۆ ئەوەی مەترسیی ئێران بەتەواوەتی كۆتایی پێبهێنن، ئامانجەكە خۆی لە نەمانی ئێران وەك دەوڵەت دەبینێت. جیاوازیی ئێران لەگەڵ دەوڵەتێكی وەك توركیا ئەوەیە كە توركیا بەشی هەرە زۆری گۆڕانكارییە ناوخۆییەكانی بەهۆی كودەتای سەربازی ئەنجام دەدرێت، بەڵام ئێران لە سەرەتای دروستبوونیەوە هەتا ئێستا سوپا هەرگیز كودەتای نەكردووە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر ئێران دابەش نەكرێت ئەوا مەترسییەكەی هەر دەمێنێت، هەروەك چۆن ئێستا لە 5 ناوچەی جیاوازی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاگری شەڕی كردۆتەوە، لەم حاڵەتەدا بۆ ئەوەی ئەم مەترسییەی ئێران بڕەوێتەوە، ئەوا ئامانجەكە ئەوەیە هاوشانی دەوڵەتێكی فارسی، چوار دەوڵەتی دیكە بۆ ئازەربایجان و كوردستان و بلوچستان و عەرەبستان لەناو دەوڵەتی ئێراندا دروست بكەن. بۆ دەستپێكردنی ئەو ستراتیژیەتەش كە ئەمریكا دەخوازێت جێبەجێی بكات، لەچەند رۆژی رابردوو ئاژانسی هەواڵگری ئەمریكا نامەیەكی توندی وەك هۆشداری داوەتە ئێران و لەوە ئاگاداری كردۆتەوە كە هێزەكانی حەشدی شەعبی، یان هەر هێزێكی دیكەی پاشكۆی ئێران زیان لە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا بدات، ئەوا ئەمریكا بە توندی وەڵامدانەوەی دەبێت.
وەك هەنگاوی یەكەم ئەمریكا لە هەوڵی ئەوەدایە كە نفووزی ئێرانی لە سووریا و عێراق و لوبنان پاشەكشە پێ بكات، بەڵام پرسیار ئەوەیە: ئایا ئێران بە چ گوشارێك پاشەكشەی پێدەكرێت؟ بێگومان دەبێت شەڕی لەگەڵدا بكرێت و دەبێت ئەو شەڕەش بكرێت. هەندێك لەوانەی چاودێری بارودۆخەكە دەكەن، باس لەوە دەكەن كە میلیشیا وەكیلەكانی سوپای پاسدارانی ئێران هێزێكی كاریگەرن لەسەر زەوی لەبەرامبەردا ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی لە ناوچەكە ئەو هێزە كاریگەرەیان لەسەر زەوی نییە، بەڵام ئەوەی مەزەندە دەكرێت، ئەمریكاو ناتۆ و هاوپەیمانەكانیان بۆ پاشكەشەپێكردنی ئێران و وەكیلەكانی پشت بە شەڕی هێزی زەمینی دژی هێزێكی زەمینی دیكە نابەستن، بەڵكو دەیانەوێت سەرەتا بەهێزی ئاسمانی و رۆكێت، پاشان ئەگەر پێویستی كرد بە چەكی نێوكلیاری رووبەڕووی ببنەوە، سەبارەت بەم حاڵەتە مێژووی تەواوی شەڕەكانی جیهان پێمان دەڵێت، ئەم سێ چەكە كاریگەرترین چەكن بۆ تەسلیمبوونی ئەو هێزانەی كە دەیانەوێت سەقامگیری و ئاسایشی ناوچەیەك، یان جیهان بشێوێنن. هەر بۆ نموونە ئەمریكا لەشەڕی دووەمی جیهاندا چەكی ئەتۆمی دروست كرد بۆ ئەوەی هیتلەری پێ تەسلیم بكات، بەڵام ئەوە بوو ئەڵمانیا لە ئایاری 1945 تەسلیم بوو، بۆیە لە ئابی 1945 بۆمبی نیوكلیاری لەسەر هەردوو شاری هێرۆشیما و ناگازاكی تەقاندەوەو بەمەش ژاپۆن ناچار بوو تەسلیم ببێت، بەهەمان شێوە لەشەڕی 8 ساڵەی نێوان عێراق و ئێرانیشدا، ئێران بە وەستاندنی شەرەكە رازی نەدەبوو، بەڵام بە دابینكردنی رۆكێت بۆ رژێمی سەدام حوسێن و رۆكیتبارانكردنی تاران، ئیدی ئێران ناچار بوو بە راگرتنی شەڕەكە رازی ببێت. لەناو ئەم سیناریۆیەدا پرسیار ئەوەیە: ئایا رووسیا رۆڵی چی دەبێت و هەڵوێستی بەرامبەر ئێران چۆن دەبێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەشدا چاودێران دەڵێن: رووسیا دەیەوێت بە پێی رێككەوتننامەی ساڵی 1921 ئەگەر ئێران بووە پێنج دەوڵەت، ئەوا ئازربایجان و كوردستان تەسلیمی ئەو بكرێن.

كوردستان لەناو نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
ئەو پیلانەی لە رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر بەدەستی تاقمێ خیانەتكار پێشڕەوی بۆ سوپای پاسداران و حەشدی شەعبی ئاسان كرد، بۆ ئەوەی كەركووك داگیربكرێتەوە، پیلانێك بوو مەبەستەكەی تەنیا داگیركردنەوەی شارێك نەبوو، بەڵكو لەناوبردن و داگیركردنەوەی سەرتاسەری باشووری كوردستان بوو. هیچ پەیوەندییەكیشی بە ئەنجامدانی ریفراندۆمەوە نەبوو، بەڵكو هەتا ئەگەر ریفراندۆمیشمان نەكردایە، ئەو پیلانە هەر جێبەجێ دەكرا، خۆ دەستووری عێراقی 2005 رێگرە لەوەی كە هێزی سەبازی بۆ چارەسەركردنی كێشە سیاسییەكان بەكار بهێنرێت، نەك هێرشی پێ بكرێتە سەر كوردستان. بەڵام بەرەنگاربوونەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە پردێ و رەبیعە و سحێلا دەریخست كە بەهێزی سەربازی ناتوانن ئەو كارەیان سەربگرێت و لەسەر ئاستی سیاسیش لەمیانەی سیاسەتی هێمن و لۆژیكانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان و دەركەوتنی راستییەكانی بۆ دەوڵەتانی هاوپەیمان، ئەوە بوو لەسەردانی ئەم دواییەی شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ فەرەنسا بە تەواوەتی هاوكێشەكەی پێچەوانە كردەوە.
پێش ئەو سەردانەی شاندی حكومەتی كوردستان بۆ فەرەنسا، هەریەك لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا و نەتەوە یەكگرتووەكان داوایان كردبوو كە لەنێوان كوردستان وبەغدا وتووێژ لە چوارچێوەی دەستووردا دەست پێبكات، بەڵام حكومەتی بەغدا خۆی لەو داوایە دەدزییەوە، بەڵام كە فەرەنسا هاتە ناوەوە، ئەم پرۆسەیە خێراتر دەبێت، بەتایبەتی كە فەرەنسا جیا لەوەی دەوڵەتێكی گەورەی یەكێتی ئەوروپایە، لە هەمانكاتدا دەوڵەتێكی گەورەی ناتۆ و ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیشە. كەواتە بە هاتنە ناوەوەی فەرەنسا و داواكردنی بۆ جێبەجێكردنی دەستوور بەتایبەتیش ماددەی 140 و هەڵوەشانەوەی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی، ئەمە مانای ئەوەیە كە داواكاری جێبەجێكردنی دەستوور و دابینكردنی مافەكانی خەڵكی كوردستان، دەبێتە داواكاریی ئەمریكا و فەرەنسا و یەكێتی ئەوروپا و تەواوی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.
ئێران لەسەر بنەمای ئەوەی دۆستی دوژمنەكەم، دوژمنی منیشە، بەو جۆرە سەیری كوردستانی باشوور دەكات، لەم روانگەیەو لەبەر ئەوەی كوردستان خۆی بەدۆستی ئەمریكا و رۆژئاوا دەزانێت، ئێران ئەم دۆستایەتییە بە دوژمنایەتی بۆ خۆی لێكدەداتەوە، هەر بۆیەشە نایەوێت دەستووری عێراق جێبەجێ بكرێت و كێشەكانی نێوان بەغدا و هەولێر لەچوارچێوەی دەستووردا چارەسەر بكرێن. لەم روانگەیەوە كاتێك سەیری عینادی و زمانی هەڕەشەئامێزی حەیدەر عەبادی دەكەین، دەبێت باش لەو راستییە ئاگادار بین كە حەیدەر عەبادی وەك سەرۆك وەزیران خاوەنی هیچ بڕیارێك نییە و هیچ دەسەڵاتێكی نییە، ئەوەی لە بەغدا بڕیاربەدەستە، ئەو میلیشیایانەی حەشدی شەعبین كە فەرمان لە قاسم سولەیمانی فەرماندەی هێزی قودسی سوپای پاسداران وەردەگرن. بۆیە بەڵگەنەویستە ئەگەر بڵێین: لە ئێستادا شەڕەكە لەنێوان حكومەتی كوردستان و حكومەتی عەبادی نییە، بەڵكو شەڕەكە لەنێوان ئێران و ئەمریكادایە و ئەوەی دەستوورەكە جێبەجێ ناكات، ئێرانە، نەك عەبادی. بۆیە لەم حاڵەتەدا، گرنگە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی پرسی جێبەجێكردنی دەستوور بكاتە پرسێكی مولزەم و ئەگەر عێراق ملی نەدا بۆ جێبەجێكردنی ئەوە، دەبێت لەژێر فەسڵی حەوتەمی پاكتی نەتەوە یەكگرتووەكان مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و بە زەبری هێز پێی جێبەجێ بكرێت.
توركیا هەر زوو لە وەرچەرخانی هاوكێشەكە تێگەیشتووە، بۆیە ئێستا هەڵوێستی خۆی بەرامبەر هەرێمی كوردستان گۆڕیوەو دەزانێت هاتنی هێزەكانی حەشدی شەعبی فیتنەیەكی گەورەی لێ دروست دەبێت و پڕیشكیش بەر توركمانەكان دەكەوێت، لە هەمانكاتدا ئەگەر حەشدی شەعبی بگەنە سنوورەكانی توركیا، ئەوا ئاسایشی توركیا بە تەواوەتی دەكەوێتە مەترسییەوە، بۆیە توركیا دەزانێت لە بەرژەوەندیی ئەو تەواو نابێت.
لایەنێكی دیكە كە دەخوازم ئاماژەی پێبكەم، ستراتیژیەتی ریفراندۆم و مەغزای جێبەجێكردنی دەستووری 2005ی عێراقە، گومانی تێدا نییە سەرۆك مسعود بارزانی وەك ستراتیژ سەیری ریفراندۆم دەكات و ئەم ستراتیژەش ئاكامێكیی ئیجابییانەی جێبەجێنەكردنی دەستوورە، بۆیە وەك ستراتیژ ریفراندۆم ئامانجی خۆی دەپێكێت، ئەوجا ئەمڕۆ بێت، یان سبەی، بەڵام كاتێك كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە هەڵە لەم ستراتیژە تێدەگات و دژایەتی ریفراندۆم دەكات، بۆیە نێچیرڤان بارزانی سەرۆك وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان ناچارە پەنا بەرێتە بەر تاكتیك و بە زمانی تاكتیك لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی قسەبكات و پابەندبوونی خۆی بە دەستوور و بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی عێراقەوە پیشانبدات، ئەمەش بەو مانایەی ئەگەر عێراق ئامادە بێت تەواوی دەستوورەكە جێبەجێ بكات، ئەوا كوردستان هاوكاریی دەكات، لەم حاڵەتەدا ئەم تاكتیكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبێتە تەواوكار بۆ ستراتیژیەتی ریفراندۆم، لەبەر ئەوەی ئەگەر دەستوورەكە جێەجێ بكرایە، ئەوا هیچ پێویست نەبوو كە هەرێمی كوردستان ریفراندۆم ئەنجامبدات.
بە خوێندنەوەی من بۆ بارودۆخی سیاسیی ئێستا، حكومەتی عەبادی توانی سوود لە بەهەڵەتێگەیشتنی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ دژایەتی ریفراندۆم وەربگرێت، بەڵام هەرگیز ناتوانێ لە گەمەی تاكتیكی جێبەجێكردنی دەستووردا سەركەوتوو بێت، بۆ ئەمەش ئەگەر سەرنج لە هەڵوێستی نێودەوڵەتی لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بدەین، بە ئاشكرا هەست بەو راستییانە دەكەین كە ئەوانەی پێش ریفراندۆم پشتگیری حكومەتی عێراقیان دەكرد، ئێستا بۆیان دەركەوتووە پرسەكە بەو شێوەیە نییەو خەریكە دەبنە دژی هەڵویستەكانی حكومەتی عێراق، هەر بۆ نموونە كاتێك ئەمریكا داوا دەكات نفووزی ئێرانی لە عێراقدا نەمێنێت و پاشان دەردەكەوێت ئەوە ئێرانە لە عێراقدا حوكمڕانی دەكات، نەك عەبادی، ئەوا پشتگیریی ئەمریكا بۆ حكومەتی عەبادی دەگۆڕێت بۆ جۆرێكی دیكە، یان ئێستا فەرەنسا داوا دەكات دەستوور و ماددەی 140 جێبەجێ بكرێت و حەشدی شەعبی هەڵبوەشێتەوە، كە عەبادی ناتوانێ ئەم كارە بكات، ئەوا فەرەنسا دەبێتە دوژمنی عێراق، بەڵام لە بەرامبەردا هەوڵەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر پشتگیری لێدەكرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر تاكتیكی حكومەت بۆ جێبەجێكردنی دەستوور بە تەواوەتی لە خزمەتی ستراتیژیەتی ریفراندۆمدایە و ئێرانیش كە ئێستا لەژێر پەردەی حكومەتی عەبادی حوكمڕانیی عێراق دەكات، دەستەكەی ئاشكرا دەبێت و زەمینەی رووبەڕووبوونەوەی ئەمریكا و ئێران زیاتر دەڕەخسێنێت.