دوازدە ساڵ لە سایەی دەستوورێكی فیدڕاڵی كە بە جێبەجێكردنی یەكێتیی عێراق دەپارێزرێت!
د. رێبین سەلام
ئەگەر چاوێكی خێرا بخشێنین بە بڕگەكانی دەستووردا كە پێكهاتووە لە (144) مادە، ئەم پێشێلكارییە دەستوورییانەمان وەك رۆژی رووناك بۆ دەردەكەوێت كە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە كراوە دژ بە هەرێمی كوردستان، لێرەدا هەر بە زمانی عەرەبی چۆن نووسراوە دەقی مادەكان دەخەینەڕوو:
1. مادە (1)ی دەستووری فیدڕاڵی: بۆ دووپاتكردنەوەی ئەوەی لە دیباجەی دەستوورەكەدا هاتووە سەبارەت بە وەی جێبەجێ نەكردنی دەستوور زامنی یەكێتی خاكی عێراقە مادەی یەكەمی دەستوورەكە ئاماژەی بە هەمان بابەت كردۆتەوە (هذا الدستور ضامن لوحدة العراق).
2. بڕگەی (2) مادە (2) ی دەستووری فیدڕاڵی: حكومەتی عێراق نەیتوانی فرەئایینی بپارێزێت و مەسیحی و ئێزیدییەكان بوونە قوربانیی ئەو بۆشاییە ئەمنییەی كە سوپای عێراق دروستی كرد لە موسڵ و دەشتی نەینەوا (يضمن كامل الحقوق الدينيية لجميع الافراد في حرية العقيدة والممارسة الدينيية كالمسيحيين والآيزديين).
3. بڕگەی (2) مادە (4) ی دەستووری فیدڕاڵی: هەتا ئەمڕۆ یەك وشەی كوردی لە ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی وەزیران و دادگاكانی عێراق بەكار نەهاتووە كە ئەمە دژی بڕگەی (2) (ب) ی مادەی (4) ی دەستوورە (ب ـ التكلم والمخاطبة والتعبير في المجالات الرسمية كمجلس النواب، ومجلس الوزراء، والمحاكم، والمؤتمرات الرسمية، بأي من اللغتين).
هەروەها بڕگەی (هـ) لە هەمان مادە دیسان جێبەجێ نەكراوە و تا ئیستا دراوی عێراقی نووسینی كوردی تێدا نییە (هـ ـ اية مجالات أخرى يحتمها مبدأ المساواة، مثل الاوراق النقدية، وجوازات السفر، والطوابع.)
4. بڕگەی (1) مادە (7) ی دەستووری فیدڕاڵی: حكومەتی عێراق نەیتوانیوە رێگر بێت لە سەرهەڵدانی گروپە تیرۆریستییەكان و عێراق بوەتە مۆڵگەی بیری توندوتیژی وپاكتاوی ئایینی ومەزهەبی و تیرۆر (اولاً: يحظر كل كيان أو نهج يتبنى العنصرية أو الارهاب أو التكفير أو التطهير الطائفي).
5. مادە (8): دەوڵەتی ئێران زۆر بەئاسانی پلانە سیاسی و مەزهەبییەكانی خۆی جێیبەجێ دەكات لە عێراق و پرەنسیپی مامەڵەكردنی هاوتا و بەرژەوەندیی هاوبەش جێبەجێ نەبووەو دەسەڵاتی سیاسی لە عێراق مەزهەبییانە مامەڵە دەكات، نەك وەك دەوڵەتێك كە مافی سەرجەم پێكهاتەكانی بپارێزێت (يرعى العراق مبدأ حسن الجوار، ويلتزم عدم التدخل في الشؤون الداخلية للدول الاخرى، ويسعى لحل النزاعات بالوسائل السلمية، ويقيم علاقاته على اساس المصالح المشتركة والتعامل بالمثل، ويحترم التزاماته الدولية.)
6. بڕگەی (1 لقی أ-ب) مادە (9) ی دەستووری فیدڕاڵی: هەردوو بەشەكەی ئەم مادەیە پێشێل كراوە:
- بەشی یەكەمیان هاوسەنگی لە نێوان پێكهاتەكانی عێراق لە سوپای عێراقدا نەهاتۆتە دی (أ ـ تتكون القوات المسلحة العراقية والاجهزة الامنيية من مكونات الشعب العراقي، بما يراعي توازنها وتماثلها دون تمييز أو اقصاء وتخضع لقيادة السلطة المدنيية).
- بەشی دووەم لە هەمان مادەش دووجار پێشێلكرا، كاتێك سوپای عێراق دژی خەڵكی كوردستان جووڵێندرا ساڵی (2008) بەرەوە كەركووك وخانەقین، پاشان ساڵی (2012) بەرەو شنگال (تدافع عن العراق ولاتكون اداة لقمع الشعب العراقي ولاتتدخل في الشؤون السياسية).
هەروەها لقی (ب) ناكرێت لە دەرەوەی سوپای عێراق میلیشیات دروست بكرێت، بەڵام ئەوە بوو حەشدی شەعبی دروست كراو پڕچەك كراو پاشان خرایە سەر سوپای عێراق (ب ـ يحظر تكوين ميليشيات عسكرية خارج اطار القوات المسلحة).
7. مادە (10) ی دەستووری فیدڕاڵی: بەهۆی لاوازیی ئەمنی و سیاسی حكومەتی عێراقەوە جێ نزرگە ئایینییەكانی عێراق تووشی زەرەر و زیانێكی بێ شومار بوون، كە بەشێكی سەرجەم شارستانیەتی مرۆڤایەتی خاوەنیەتی (العتبات المقدسة والمقامات الدينيية في العراق كيانات دينيية وحضارية، وتلتزم الدولة بتأكيد وصيانة حرمتها، وضمان ممارسة الشعائر بحرية فيها).
8. بڕگەی (1) مادە (12) ی دەستووری فیدڕاڵی: نە لە ئاڵا و نە لە سروودی نیشتمانیی عێراق هیچ ئاماژەیەك بۆ گەلی كورد نەكراوە كە پێكهاتەیەكی سەرەكیی عێراقە. (اولاً ـ ينظم بقانون علم العراق وشعاره ونشيده الوطني بما يرمز إلى مكونات الشعب العراقي.)
9. مادە (14) ی دەستووری فیدڕاڵی: یەكسانی نییە لە نێوان هاووڵاتی عەرەبی عێراق و هاووڵاتی كوردی عێراق چونكە هاووڵاتیانی كوردستان كە فەرمانبەری عێراقین مووچەیان نادرێتێ (العراقيون متساوون أمام القانون دون تمييز بسبب الجنس أو العرق أو القومية أو الاصل).
10. مادە (25) ی دەستووری فیدڕاڵی: حكومەتی عێراق نەك هەر چاكسازیی ئابووری نەكردووە لە هەرێمی كوردستان، بەڵكو دەگەیەكی گەورەی لە ئابوورییەكەی داوە بە بڕینی بودجە و پتر لە 70% ی كۆمپانیاكان هەڵوەشاونەتەوە و لەكاركەوتوون (تكفل الدولة اصلاح الاقتصاد العراقي وفق اسس اقتصادية حديثة وبما يضمن استثمار كامل موارده وتنويع مصادره وتشجيع القطاع الخاص وتنميته.)
11. . مادە (26) ی دەستووری فیدڕاڵی: حكومەتی عێراق بە بڕینی بودجە، وەبەرهێنانی لە هەرێمی كوردستان پەك خستووە (تكفل الدولة تشجيع الاستثمارات في القطاعات المختلفة).
12. بڕگەی (1) مادە (27) ی دەستووری فیدڕاڵی: سوپای عێراق دەستبەرداری پارێزگایەكی گەورەی وەك موسڵ بوو، بۆ گروپێكی بچووكی تیرۆریست و سەرجەم ماڵ و سامان و داهاتی گشتی ناوچەیەكی فراوانی عێراق بۆ سێ ساڵ بەهەدەر چوو. (اولاًـ للاموال العامة حُرمة، وحمايتها واجب).
13. بڕگەی (1 –أ- ب) مادە (29): دەوڵەتی عێراق نەیتوانی رێگربێت لە تێكچوونی باری ئەو خێزانە عێراقییانەی كە دین و مەزهەبی جیاوازیان هەیە (ئێزیدی وكریستیانەكان) (أـ الاسرة اساس المجتمع، وتحافظ الدولة على كيانها وقيمها الدينيية والاخلاقية).
هەروەها بڕگەكانی دیكەی ئەم مادەیەش پاشێلكراوە لەبەر بڕینی بودجە كە تایبەتە بە چاودێریكردنی دایكایەتی و بەساڵاچووان وهاندانی گەنجان بۆ گەشەكردن (ب ـ تكفل الدولة حماية الامومة والطفولة والشيخوخة، وترعى النشئ والشباب وتوفر لهم الظروف المناسبة لتنمية ملكاتهم وقدراتهم).
14. بڕگەی (1)، (2) لە مادە (30) ی دەستووری فیدڕاڵی: لە عێراق بە گشتی و هەرێمی كوردستان بەتایبەتی جێبەجێ نەكراوە (اولاًـ تكفل الدولة للفرد وللاسرة ـ وبخاصة الطفل والمرأة ـ الضمان الاجتماعي والصحي، والمقومات الاساسية للعيش في حياةٍ حرة كريمةٍ، تؤمن لهم الدخل المناسب، والسكن الملائم. ثانياًـ تكفل الدولة الضمان الاجتماعي و الصحي للعراقيين في حال الشيخوخة أو المرض أو العجز عن العمل أو التشرد أو اليتم أو البطالة، وتعمل على وقايتهم من الجهل والخوف والفاقة، وتوفر لهم السكن والمناهج الخاصة لتأهيلهم والعناية بهم، وينظم ذلك بقانون.).
15. بڕگەی (1) مادە (30) ی دەستووری فیدڕاڵی: بە بڕینی بودجە چۆن دەتوانین بڵێین چاودێری تەندروستی بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستان دابین كراوە؟ (اولاًـ لكل عراقي الحق في الرعاية الصحية، وتعنى الدولة بالصحة العامة، وتكفل وسائل الوقاية والعلاج بإنشاء مختلف انواع المستشفيات والمؤسسات الصحية).
16. مادە (32)ی دەستووری فیدڕاڵی: بێ گومان بڕینی بودجە لە هەرێمی كوردستان بڕینی یارمەتییە لە كەمئەندامان و خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان. (ترعى الدولة المعاقين وذوي الاحتياجات الخاصة وتكفل تأهيلهم بغية دمجهم في المجتمع).
17. بڕگەی (1)، (2) مادە (33) ی دەستووری فیدڕاڵی: ئایا پاراستنی كەش و هەوا و سروشتی هەرێمێك بە بڕینی بودجە چێ لێ دێتەدی؟ (اولاًـ لكل فرد حق العيش في ظروف بيئية سليمة. ثانياً ـ تكفل الدولة حماية البيئة والتنوع الاحيائي والحفاظ عليهما).
18. بڕگەی (أ)، (ب) مادە (34) ی دەستووری فیدڕاڵی: لەگەڵ برینی بودجە لە وەزارەتی پەروەردە و وەزارەتی خوێندنی باڵا چ جۆرە هاندانێكی خوێندن دەكرێت لە هەرێمی كوردستان؟ (اولاً ـ التعليم عامل اساس لتقدم المجتمع وحق تكفله الدولة، وهو الزامي في المرحلة الابتدائية، وتكفل الدولة مكافحة الامية.
ثانياً ـ التعليم المجاني حق لكل العراقيين في مختلف مراحله).
هەروەها بڕگەی (جـ) لە هەمان مادە چۆن هانی توێژینەوەی زانستی دەدرێت، ئەگەر بودجەی بۆ دابین نەكرێت، لە راستیدا عێراق میزانییەی (2017) ی بە (68) ملیار دۆلار پەسەندكردووە كە (21) ملیاری عەجزە (47) ملیار دەمێنێتەوە، (02%) ی داهاتی عێراق دانراوە بۆ توێژینەوەی زانستی كە ئەگەر (17%) بنێرێت (كە ئەویش نانێرێت) بۆ هەرێمی كوردستان ئەوا (250000) دۆلار بۆ توێژینەوەی زانستی دانراوە، واتە ئەگەر خەڵكی كوردستان شەش ملیۆن بێت ئەوا ساڵی (41 سنت) بۆ هەر تاكێك خەرج دەكرێت لەم بوارەدا كە ئەمە هەرگیز نابێتە هۆی جێبەجێكردنی مەبەست لە بڕگەی (3) ی مادەی ناوبراو كە بریتییە لە پێشخستنی توێژینەوەی زانستی و باشتركردنی ئاستی داهێنان وسیماكانی كامڵ بوونی كۆمەڵگە (ثالثاً ـ تشجع الدولة البحث العلمي للاغراض السلمية بما يخدم الانسانيية، وترعى التفوق والابداع والابتكار ومختلف مظاهر النبوغ). ئەمە لەكاتێكدا لە وڵاتانی پێشكەوتووی وەكو ئەمریكا ساڵی (2016) بڕی (168) ملیار بۆ توێژینەوەی زانستی خەرجكراوە كە هەر تاكێك (700) دۆلاری بەردەكەوێت لە ساڵیكدا، لە یابان (130 ملیار) لە پێنج دەوڵەت پێكەوە (بریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا، ئەڵمانیا، كەنەدا 122 ملیار دۆلار) لە ساڵی 2016 خەرجكراوە بۆ توێژینەوەی زانستی.
19. مادە (36) ی دەستووری فیدڕاڵی: بەبڕینی بودجە لە هەرێمی كوردستان ئاستی وەرزش دابەزیوە و پێشێلی ئەم مافەی هاووڵاتی كراوە (ممارسة الرياضة حق لكل فرد وعلى الدولة تشجيع أنشطتها ورعايتها و توفير مستلزماتها).
20. بڕگەی (2)، (3) مادە (37) ی دەستووری فیدڕاڵی: حكومەتی عێراق نەیتوانی ئێزیدی وكریستیانەكان بپارێزێت لە توندوتیژی ئایینی وبازرگانی كردن بە ژن و منداڵیانەوە (ثانياً : تكفل الدولة حماية الفرد من الاكراه الفكري والسياسي والديني. ثالثاً: يحرم العمل القسري «السخرة»، والعبودية وتجارة العبيد «الرقيق»، ويحرم الاتجار بالنساء والاطفال، والاتجار بالجنس).
21. مادە (41)،(42)،(43) ی دەستووری فیدڕاڵی: ئەم مادانە كە تایبەتن بە ئازادی ئایینی و بیروباوەڕ حكومەتی عێراق نەیتوانیوە جێبەجێیان بكات.
22. مادە (48) ی دەستووری فیدڕاڵی: دەسەڵاتی یاسا دانان لە عێراق تا ئێستا یەك ئەنجومەنە كە دەبوایە دوو ئەنجومەن بوایە بەپێی ئەم مادەیەی دەستوور (تتكون السلطة التشريعية الاتحادية من مجلس النواب ومجلس الاتحاد).
23. مادە (62) ی دەستووری فیدڕاڵی: ئەنجومەنی وەزیران لە عێراق میزانییە دادەنێت و بودجەی كوردستان تەنیا ژمارەیە و بۆی نانێردرێت، كەواتە ئەم مادەیەش سەبارەت بە هەرێمی كوردستان پێشێل دەكرێت (اولاً ـ يقدم مجلس الوزراء مشروع قانون الموازنة العامة والحساب الختامي إلى مجلس النواب لاقراره).
24. مادە (65) ی دەستووری فیدڕاڵی: لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراق دەبوایە لە پاڵ ئەنجومەنی نوێنەران ئەنجومەنێك پێك بهاتبایە بەپێی ئەم مادەیەی دەستوور و بەناوی ئەنجومەنی ئیتیحادی كە نوێنەری هەرێمی كوردستان و ناوچە دابڕاوەكان لە هەرێمی تێدا بوایە، تاوەكو هاوسەنگیی هێز دروست بكات لە نێوان هەرێم و بەغدا كە ئەم بابەتە لە سەرجەم سیستمە فیدڕاڵییەكانی دنیا دەبێ هەبێت، بەڵام لە عێراق تا ئەمڕۆ پێكنەهاتووە (يتم انشاء مجلس تشريعي يدعى بـ ‹‹مجلس الاتحاد» يضم ممثلين عن الاقاليم والمحافظات غير المنتظمة في أقليم، وينظم تكوينه وشروط العضوية فيه واختصاصاته، وكل ما يتعلق به بقانون يسن بأغلبية ثلثي أعضاء مجلس النواب).
25. مادە (80) ی دەستووری فیدڕاڵی: سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بەتەنیا زۆر بڕیار دەردەكات سەبارەت بە هەرێمی كوردستان كە بەپێی ئەم مادەیە دەبێت ئەنجومەنی وەزیران بڕیار بدات، نەك سەرۆك وەزیران.
26. مادە (105) ی دەستووری فیدڕاڵی: هیچ ئەنجومەنێك دانەمەزراوە بۆ رەچاوكردنی مافی ناوچە دابڕێنراوەكانی هەرێمی كوردستان بۆ بەشداری پێكردنی عادیلانە لە دەسەڵات و دام و دەزگا حكوومییەكانی بەغدا و ئەو مەبەستانەی دیكە كە لە مادەكەدا هاتووە (تؤسس هيئة عامة لضمان حقوق الاقاليم والمحافظات غير المنتظمة في اقليم في المشاركة العادلة في إدارة مؤسسات الدولة الاتحادية المختلفة والبعثات والزمالات الدراسية والوفود والمؤتمرات الاقليمية والدولية وتتكون من ممثلي الحكومة الاتحادية والاقاليم والمحافظات غير المنتظمة في اقليم وتنظم بقانون).
27. بڕگەی (3) مادە (106) ی دەستووری فیدڕاڵی: نەك هەر دادپەروەری لە دابەشكردنی داهاتی عێراق سەبارەت بە هەرێمی كوردستان جێبەجێ نەكراوە، بەڵكو بودجەی هەرێمی كوردستان و پارێزگاكانی سەر بەو هەرێمە دابین نەكراوە. (ثالثا: ضمان الشفافية والعدالة عند تخصيص الاموال لحكومات الاقاليم أو المحافظات غير المنتظمة في اقليم وفقا للنسب المقررة).
28. مادە (109) ی دەستووری فیدڕاڵی: حكومەتی عێراق نەیتوانیوە سەروەری و یەكێتی خاكی عێراق بپارێزێت و هۆكارەكانی دروستبوونی داعش و پەرتەوازەبوونی ئەو دەوڵەتە هەروەك خۆی ماوە. (تحافظ السلطات الاتحادية على وحدة العراق وسلامته واستقلاله وسيادته ونظامه الديمقراطي الاتحادي).
29. بڕگەی (9) مادە (110) ی دەستووری فیدڕاڵی: هەتا ئێستا سەرژمێری لە هەرێمی كوردستان و ناوچە دابڕێنراوەكانی هەرێم نەكراوە، كە ئەمە ئەركی حكومەتی فیدڕاڵییە بەپێی ئەم مادەیە. (تاسعا: الاحصاء والتعداد العام للسكان).
30. مادە (112) ی دەستووری فیدڕاڵی: یاسای نەوت و گاز دەرنەچووە و قەرەبووكردنەوەی ناوچە زیان لێ كەوتووەكانی سەر بە هەرێم جێبەجێ نەكراوە كە دەبوایە بەپێی ئەم مادەیەی دەستوور بكرایە.
31. مادە (123) ی دەستووری فیدڕاڵی: لەبەر ئەنجامنەدانی هەڵبژاردن لە پارێزگای كەركووك ئەم بڕگەیە جێبەجێ نەكراوە سەبارەت بەم پارێزگایە وەك سەرجەم پارێزگاكانی دیكەی عێراق (يجوز تفويض سلطات الحكومة الاتحادية للمحافظات أو بالعكس، بموافقة الطرفين وينظم ذلك بقانون).
32. بڕگەی (1)، (2) مادە (132) ی دەستووری فیدڕاڵی: كە تایبەتە بە خێزانی شەهیدان لەبەر بڕینی بودجە و مووچە لە هەرێمی كوردستان مافی ئەو خێزانانە لە لایەن حكومەتی عێراقەوە خوراوە و ئەمەش پێشێلكاری مادە دەستوورییەكەی لێ دەكەوێتەوە. (اولاـ تكفل الدولة رعاية ذوي الشهداء والسجناء السياسيين والمتضررين من الممارسات التعسفية للنظام الدكتاتوري المباد. ثانياـ تكفل الدولة تعويض اسر الشهداء والمصابين نتيجة الاعمال الارهابية).
33. مادە (137) ی دەستووری فیدڕاڵی: بەپێی ئەم مادەیە دەبوایە ئەنجومەنی ئیتیحادی دامەزرایە لە پاش تەواوبوونی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، دواخستنی دروستبوونی ئەم ئەنجومەنە سێ خولی پەرلەمانی عێراقی خایاندووە، نەك یەك خول كە لەم مادەیەدا ئاماژەی پێ كراوە (يؤجل العمل باحكام المواد الخاصة بمجلس الاتحاد اينما وردت في هذا الدستور إلى حين صدور قرار من مجلس النواب باغلبية الثلثين بعد دورته الانتخابية الاولى التي يعقدها بعد نفاذ هذا الدستور).
34. مادە (140) ی دەستووری فیدڕاڵی: تایبەت بە كەركووك و ناوچە دابڕێنراوەكانی هەرێم دەبوایە لە كۆتایی (2007) جێبەجێ بكرایە، (10) ساڵ تێپەریوە بەسەر ئەو ماوەیەدا كە لە دەستووردا بۆی دانراوەو لەلایەن حكومەتی عێراقەوە جێبەجێ نەكراوە. (أولاً: تتولى السلطة التنفيذية اتخاذ الخطوات اللازمة لاستكمال تنفيذ متطلبات المادة (58) من قانون ادارة الدولة العراقية للمرحلة الانتقالية بكل فقراتها. ثانياً: المسؤولية الملقاة على السلطة التنفيذية في الحكومة الانتقالية والمنصوص عليها في المادة (58) من قانون إدارة الدولة العراقية للمرحلة الانتقالية تمتد وتستمر إلى السلطة التنفيذية المنتخبة بموجب هذا الدستورعلى ان تنجز كاملة (التطبيع، الاحصاء وتنتهي باستفتاء في كركوك والمناطق الاخرى المتنازع عليها لتحديد إرادة مواطنيها) في مدة اقصاها الحادي والثلاثون من شهر كانون الاول سنة الفين وسبعة).
35. مادە (143) ی دەستووری فیدڕاڵی: سەرجەم بڕگەكانی یاسای بەڕێوەبردنی كاتیی دەوڵەتی عێراق بەپێی ئەم مادەیەی دەستووری فیدڕاڵی عێراق لە كارخراوە جگە لە مادەی (53) و (58) ی نەبێت سەبارەت بە ناوچە دابڕاوەكانی هەرێمی كوردستان كە هیچیان جێبەجێ نەكراوە (يلغى قانون إدارة الدولة العراقية للمرحلة الانتقالية وملحقه عند قيام الحكومة الجديدة،باستثناء ما ورد في الفقرة(أ) من المادة (53) و المادة (58) منه).
لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە (42) مادە و بڕگەی دەستووری سەبارەت بە هەرێمی كوردستان لە لایەن حكومەتی فیدڕاڵی عیراقەوە پێشێل كراوە و دەستوورە فیدڕاڵییەكەی عێراق نەیتوانیوە فیدڕاڵیەت بۆ هەرێم دابین بكات بەو شێوەیەی كە خەڵكی كوردستان لە ساڵی (2005) دا دەنگی بۆ دا.
بۆ زیاتر روونكردنەوەی ئەو پێشێلكارییانەو خستنەڕووی وردەكاریی زیاتر پێشنیار دەكەین كە لیژنەیەك دروست بكرێت لە هەرێمی كوردستان تاوەكو بە شێوەی بەڵگەنامە ئەو پێشێلكارییانەی دەستوور كۆبكاتەوە كە لەسەرجەم دام ودەزگا و دەسەڵاتەكانی حكومەتی عێراق دژ بە هەرێمی كوردستان ئەنجام دراوە لە یەكەم رۆژی ژیانی ئەو دەستوورە تا ئەمڕۆ.
