بەرپرسیارێتیی جیهان بەرامبەر باشووری كوردستان لە چوارچێوەی رێسای مافی چارەی خۆنووسیندا
پ.ی.د.ڤالا فەرید
لەئێستادا بۆچوونێكی نەگۆڕی نێودەوڵەتی لەئارادایە دەربارەی ئەم پرسیارە، شتێكی بەدیهییە كە بەكارهێنانی هێز بۆ مەرامگەلی مافی چارەی خۆنووسین لە یاسای سەردەمییانەی نێودەوڵەتیدا رێگەپێدراوە، بزووتنەوەكانی رزگاریخوازیی نیشتمانی مافی خەباتی چەكداریان هەبووەو هەیە دژی كۆڵۆنیالیزم یان داگیركار یان رژێمەكانی جیاوازكاری، ئەم رێسایە نێودەوڵەتییەش پیادەكردنی گشتییە وهەڵاوێركردنیش لەخۆدەگرێت لەوحوكمەی لە ماددەی (2/4)ی رێكەوتننامەی نەتەوە یەكگرتووەكاندا هەیە، بەڵام پرسیارێكی دیكە دێتە پێشەوە دەربارەی ئەوەی كە ئەو بزووتنەوانە مافیان هەیە یارمەتیی سەربازی لە دەوڵەتانی سێیەم وەربگرن كە بەشێك نەبن لەو ململانێیە؟ بە گەڕانەوە بۆ بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان دەتوانین بڵێین كە راسپاردەكانی كۆمەڵەی گشتی جەختیان كردۆتەوە لەسەر مافی پێشكەشكردنی هاریكاریی پێویست بۆ ئەو بزووتنەوە رزگاریخوازانە كە نوێنەرایەتیی گەلانی خەباتگێڕ دەكەن لەپێناو سەربەخۆییدا، ئەمەش لەم بڕگانەی خوارەوەدا باسی دەكەین:
1- مافی كوردستانی عێراق لە خەباتی چەكداریدا:
ئەو مافە دوای جەنگی دووەمی جیهانی و سەرهەڵدانی بزووتنەوەكانی رزگاریخوازیی میللی لەپێناو وەدستهێنانی مافی چارەی خۆنووسین و رزگاربوون لە كۆڵۆنیالیزم و چەوسانەوە رۆڵی گەورەی بینی لە سەربەخۆبوونی چەندین دەوڵەت، كە بەرەبەرە ژمارەیان زیادی كرد، هەر ئەو مافە رۆڵی گرنگی هەبوو لە ژیانی نێودەوڵەتیدا، كاتێ بووە فشار بۆ دەركردنی رێساگەلێكی تازە كە پارێزگاریی لە مافی گەلان بكات بۆ دیاریكردنی چارەنووس و رزگاربوون لە كۆڵۆنیالیزم، كە دواتر لە جاڕنامەی كۆمەڵەی گشتیدا ژمارە (1514)ی 14ی كانونی یەكەمی 1960 جێگیركرا، بە هەڵوەشانەوەی كۆڵۆنیالیزم و پێدانی مافی سەربەخۆیی بە گەلان، بەم شێوەیە سەیری خەباتی چەكداریی گەلان دەكرا لەپێناو سەربەخۆیی و ئازادی و مافی چارەی خۆنووسین، كە جۆرێكە لە مافی بەكۆمەڵ كە بۆ گەلانی ژێردەستەوە چەوساوە بڕیاری لێدراوە.
هەروەها كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان لە چەند بەڵگەنامەیەكی دیكەی نێودەوڵەتیدا تایبەت بە پاكتاوكردنی كۆڵۆنیالیزم و رزگاركردنی گەلانی چەوساوە دانی بەو مافەدا ناوە، یەكەم دانپێدانانی فەرمیش لەمیانی راسپاردەی ژمارە( 2015)دا هات كە لە ساڵی 1964 دەریكرد، لەم راسپاردەدا كۆمەڵەی گشتی روونی كردەوە كە داندەنێت بە رەوایەتیی خەباتی گەلانی ژێردەستەی كۆڵۆنیالیزم لەپێناو مافی چارەی خۆنووسین و سەربەخۆییدا. كۆمەڵەی گشتی داوای لە دەوڵەتان كرد كە كۆمەكی ماددی و مانەوی پێشكەش بە بزووتنەوەكانی رزگاریخوازی نیشتمانی بكەن لە هەرێمە كۆنۆڵیالییەكاندا. هەروەها بڕیاری كۆمەڵەكە كە لە 20/12/1965 دەرچووە تایبەت بە داننان بە رەوایەتیی خەباتی گەلان لەپێناو مافی چارەی خۆنووسین و سەربەخۆییدا. هاوكات ئەو بڕیارەی لە 30/11/1966 دەرچوو، كە تەئكید لە مافی گەلان دەكاتەوە بۆ دیاریكردنی چارەنووس، هەروەها بڕیاری ژمارە(2189 A) كە لە 13/12/1966 دەرچوو كە روونی كردۆتەوە بەوەی كە بەردەوامبوونی حوكمی كۆڵۆنیالیزم هەڕەشەیە بۆ ئاشتیی نێودەوڵەتی. دیسان بڕیاری ژمارە ((2625 (25) )) ی كۆمەڵەی گشتی لە 25/12/1970 كە هەموو كارێكی زۆرەملێیی دژ بە گەلانی خەباتگێڕ لەپێناو سەربەخۆیی و مافی چارەی خۆنووسین یاساخكرد، بە مەبەستی بێ بەشبوونیان لەو مافانەوەئەو مافەی كە لە پرەنسیپی یەكسانیبوونی گەلاندا سەرچاوەدەگرێت، هەروەها بڕیاری كۆمەڵەی گشتی ژمارە ((2936 (27) )) لە 29/12/1972 روونی دەكاتەوە كە شێوازگەلی رەوا بۆ بەكارهێنانی هێز بریتین لە بەرگریكردنی شەرعیی لەخۆ، گەڕاندنەوەی هەرێمە زەوتكراوەكان، خەباتی گەلانی چەوساوە لەپێناو ئازادیدا. كۆمەڵەی گشتی لە جاڕنامەكەیدا تایبەت بە( پرەنسیپەكانی یاسای نێودەوڵەتی پەیوەست بە پەیوەندییەكانی دۆستایەتی و هاوكاریی نێوان دەوڵەتان بەپێی رێكەوتننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان)ی ساڵی 1970، جەختی كردۆتەوە لەسەر بەكارنەهێنانی هێز دژی گەلان بەشێوەیەك بێ بەشیان بكات لە مافی چارەی خۆنووسین و ئازادی و سەربەخۆیی.
لەبەر ئەوە پەنابردنی رژێمی عێراق بۆ بەكارهێنانی هێزی سەربازی دژی هەرێمی كوردستان لەو كاتەی هەرێم مافی خۆی پیادەبكات بۆ سەربەخۆیی بە پێشێلكردنی یاسای نێودەوڵەتی دەژمێردرێت تایبەت بە پێدانی ماف بە گەلان تاكو چارەنووسی خۆیان دیاری بكەن. هاوكات پێشێلكردنی دەقی ماددە(8)ی دەستووری هەمیشەیی عێراق و پابەندبوونی دەوڵەتانە بەو واقیعەی لە ئەستۆیاندایە بە بەرنەگرتن لە گەلی كوردستان دژی بەدیهێنانی سەربەخۆیی.
جاڕنامەكە لەم بارەوە ئەم دەقەی تێدا هاتووە: ( لەسەر هەموو دەوڵەتێك پێویستە پەنا بۆ رێكاری رێگرتن نەبەن كە ببێتە مایەی بێ بەشبوونی گەلان لە مافی چارەی خۆنووسین و ئازادی و سەربەخۆییان، كاتێكیش بەرامبەر ئەو رێكارانە دەوەستنەوە یان بەرهەڵستی دەكەن لەبەر مافی خۆیان لە دیاریكردنی چارەنووسیان، ئەو كاتە مافی خۆیانە كە هەوڵبدەن كۆمەك وەربگرن بەپێی ئامانج و پرەنسیپەكانی ئەو رێكەوتننامەیە).
جاڕنامەی پرەنسیپەكانی پەیوەندیی دۆستایەتی ئاماژەیەكی راشكاوانەی تێدایە تایبەت بە مافی گەلان كە( بەرهەڵستی هەموو رێكارێكی رێگەگرتن دەكەن یان بەرگری دەكەن) لەبەر ئەوەی مافی خۆیان پیادەكەن بۆ دیاریكردنی چارەنووس، بۆ خەبات لەپێناو ئەو ئامانجەو داواكردن و وەرگرتنی هاوكاری، بەپێی پرەنسیپەكانی رێكەوتننامەكە و جاڕنامەی ناوبراو، هەروەها راسپاردەی تایبەت بە پێناسەكردنی دوژمنایەتی لە ماددەی حەوتەمیدا باس لەوە دەكات كە لەم پێناسەدا هیچ شتێك ناكۆك نییە لەگەڵ مافی گەلان لە دیاریكردنی چارەنووس و سەربەخۆیی و ئازادی كە بەزەبری هێز ئەو مافەی لێ زەوت كراوە، بە تایبەتیش گەلانی ژێردەستەی رژێمە كۆنۆڵۆنیالیزم و رەگەزپەرستەكان، یان هەر شێوەیەكی هەژموونی بیانی، هەروەها ناكۆك نییە لەگەڵ مافی ئەو گەلانە لە خەباتكردن لەپێناو بەدیهێنانی ئەو ئامانجە، هاوكات بۆ گەڕان بەدوای وەرگرتنی هاوكاری لە هێزە دەرەكییەكان.
لە كۆتاییدا، كۆمەڵەی گشتیی لەوەتەی ساڵی 1973 وە بڕگەی دووەمی راسپاردەی ساڵانەی خۆی تەرخانكردووە تایبەت بە (گرنگیی بەدیهێنانی جیهانیی بۆ مافی چارەی خۆنووسینی گەلان و خێراكردنی رێزگرتن لە مرۆڤ) بۆ دووپاتكردنەوەی خەباتی چەكداری وەك ئامرازێكی رەوا لەپێناو بەدیهێنانی سەربەخۆیی و ئازادیدا، ئەم شێوازەی بە یەكجاریی لە ساڵی 1991 گۆڕی بەم دەستەواژەیە: ( بەكارهێنانی گشت ئامرازگەلی بەردەست بۆ بەدیهێنانی سەربەخۆیی و ئازادی).
بۆیە، لەوەتەی دەرچوونی بڕیاری كۆمەڵەی گشتی ژمارە( 1514) بە پێدانی سەربەخۆیی بە وڵاتان و گەلانی كۆڵۆنیال و دواتر دەرچوونی بڕیارگەلێكی دیكە لە كۆمەڵەكەوە كە تەئكید لە مافی ئەو گەلانە دەكاتەوە لە بەدیهێنانی ئازادی و سەربەخۆیی و مافی چارەی خۆنووسین و شەرعییەتدان بە خەباتی ئەو گەلانە بە هەموو ئامرازێكی بەردەست، لەوانەش پەنابردن بۆ هێزو خەباتی چەكداری، هەروەها وەرگرتنی هاوكاریی ماددی و مانەوی بە مەبەستی گەیشتن بە پیادەكردنی مافی چارەی خۆنووسین، لەو كاتەوە پەنابردن بۆ خەباتی چەكداری بۆتە ئامرازێك بۆ پاراستنی مافی گەلانی چەوساوە تا ئەو كاتەی سەربەخۆیی بەدەست دێنن.
2- مافی كوردستانی عێراق لە بەدەستهێنانی كۆمەكی پێویست لە دەوڵەتانی سێیەم:
بە گەڕانەوە بۆ بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان پەیوەست بە بە مافی بزووتنەوەكانی رزگاریخوازی نیشتمانی لە وەرگرتنی یارمەتی لە دەوڵەتانی سێیەمەوە كە لایەنێكی ململانێیەكە نەبن، دەكرێ بڵێین كە ئەو راسپاردانەی لە كۆمەڵەی گشتییەوە دەرچوون - بە سازان و رازیبوون- تەئكید دەكەنەوە لە مافی پێشكەشكردنی كۆمەكی پێویست بۆ گەلانی خەباتگێڕ لەپێناو بەدەستهێنانی سەربەخۆیی و ئازادیدا، جاڕنامەی كۆمەڵەی گشتی كە بەپێی راسپاردەی كۆمەڵەی گشتی ژمارە(36/103) 1981دەرچووە، تایبەت بە رێگەنەدان بە دەستتێوەردان دەرحەق بە دەوڵەتان و ئەركیان لە پشتیوانیكردنی مافی گەلان بۆ دیاریكردنی چارەنووسیان، لەوانەش مافیان لە خەباتی چەكداری و سیاسی لەپێناو بەدیهێنانی ئازادیدا، هەروەها راسپاردەكە تایبەت بە پێناسەكردنی ئەو دوژمنكارییەی كە نەتەوە یەكگرتووەكان لە ماددەی حەوتەمدا جەختی لێكردۆتەوە روونی دەكاتەوە كە هیچ شتێك لەو پێناسەدا نییە كە ناكۆك بێت لەگەڵ مافی گەلان بۆ دیاریكردنی چارەنووس و سەربەخۆیی و ئازادی كە بەزۆر لێیان زەوت كرابێت، بەتایبەتیش گەلانی ژێردەستەی رژێمە كۆڵۆنیالیزم و رەگەزپەرستەكان، هەروەها ناكۆك نییە لەگەڵ مافی ئەو گەلانە كە خەبات بكەن لەپێناو بەدیهێنانی ئەو ئامانجە و گەڕان بەدوای كۆمەك و یارمەتی لەم بوارەدا.
بۆیە گەلانی كۆلۆنیال یان ژێردەستەی رژێمێكی ستەمكار مافی ئەوەیان هەیە هێز بەكاربهێنن دژی ئەو دەوڵەتەی كە رێگە لە پیادەكردنی مافیان دەگرێت بۆ دیاریكردنی چارەنووسیان، ئەو گەلانە دەتوانن لەمیانی خەباتكردنیان بۆ سەربەخۆیی و رزگاری سوود لە كۆمەكی مرۆیی و دارایی و سیاسی وەربگرن.
بەڵام ئەوەی پەیوەستە بە هاوكاریی سەربازییەوە، ئەوا یاسای نێودەوڵەتی بێلایەنە لەهەمبەر پێشكەشكردنی كۆمەكی سەربازی بە بزووتنەوەكانی رزگاریخوازی نیشتمانی لەلایەن دەوڵەتێكی سێیەمەوە، چونكە ئەو دەوڵەتە سێیەمە لە رووی یاسایەوە مافی نییە كۆمەكی سەربازیی بداتە ئەو بزووتنەوانە، بەڵام ئەو كۆمەكە سەربازییەكە - هەروەك فیقهی نێودەوڵەتی دووپاتی دەكاتەوە- لە هەموو حاڵەتێكدا نابێ بگاتە ئەو ئاستەی كە هێزی سەربازی رەوانەبكرێت، دەستتێوەردانی راستەوخۆی سەربازی بۆ پشتیوانیكردن لە بزووتنەوەكانی رزگاریخوازی نیشتمانی لە چوارچێوەی كۆمەكی سەربازی دەردەچێت، جاڕنامەی پرەنسیپەكانی پەیوەندیی دۆستایەتی كە لە ساڵی 1970 دەرچووە، جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەوەی كە بزووتنەوەكانی رزگاریخوازی نیشتمانی مافیان هەیە هەوڵبدەن پشتیوانیی بەدەست بهێنن و ئەو پشتیوانییەش بەپێی ئامانج و پرەنسیپەكانی رێكەوتننامەكە وەربگرن، هەروەها زانراوە كە گرنگترین ئامانجی نەتەوە یەكگرتووەكان پاراستنی ئاشتی و بەردەوامبوونیەتی، ئەو ئاشتییەش لە ئەنجامی دەستتێوەردانی فراوانی سەربازی لە بزووتنەوەكانی رزگاریخوازی نیشتمانی رووبەڕووی هەڕەشە دەبێتەوە، بەپێچەوانەوە ئەگەر ئەو دەستتێوەردانە سەربازییە سنووردار بوو ئەو كاتە نابێتە هەڕەشە بۆ ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی.
ئەگەر ئەمە ئاراستە گشتییەكە بێت لای كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كە نەتەوە یەكگرتووەكان نوێنەرایەتیی دەكات، كەواتە پێویستە جەختبكرێتەوە لەسەر ئەوەی كە مافی بەكارهێنانی هێزو وەرگرتنی یارمەتی لەوانەش یارمەتیی سەربازی لە چوارچێوەی مافی چارەی خۆنووسین لە سیستەمی یاسای نێودەوڵەتیی سەردەم، تەنیا بۆ گەلە ژێردەستەو چەوساوەكانە كە نۆڕم و پێوانەی نێودەوڵەتییان هەیە كە دەتوانن مافی چارەی خۆنووسین پیادەبكەن. لێرەدا پەیوەندییەكی ئۆرگانی هەیە لەنێوان گەل وەك كەسێك لە كەسەكانی مافی چارەی خۆنووسین و لەنێوان ئەو مافەدا.
راپۆرتی(كریتسكو) (Critescu Report) كە نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی 1981 بڵاوی كردەوە باس لەو نۆڕمە دەكات كە دەبێت لەو گەلەدا هەبێت تاكو بتوانێت مافی چارەی خۆنووسینی پیادەبكات، ئەو نۆڕمەش ئەم توخمانە لەخۆدەگرێت:1- دەبێ ئەو كۆمەڵە زمان و كەلتوورێك و ئایینێكی جودای هەبێت.2- دەبێ مێژوویەكی هاوبەش لەنێوان تاكەكانی ئەو كۆمەڵەیە هەبێت.3- پێویستە پەیمانێك هەبێت لەنێوان تاكەكانی ئەو كۆمەڵەیە بۆ پاراستنی ناسنامەی خۆیان.4- دەبێ ئەو كۆمەڵەیە سەر بە هەرێمێك بن.
هەموو ئەو توخمانە لە گەلی كورددا هەن، رووبەڕێكی هاوبەشی جوگرافیی هەیە كە (هەرێمی كوردستانی عێراقە)، هەروەها زمانێكی هاوبەش و داب و نەریت و خەباتی هاوبەش لەپێناو بەرگریكردن پارێزگاریكردن لە ناسنامەی خۆی كە (ناسنامەی كوردستانییە).
دەگەڕێینەوەو دەپرسین: هەڵوێستی یاسای نێودەوڵەتی چییە لە پێشێلكردنی رێسای مافی گەلان لە چارەی خۆنووسین وەك رێسایەكی نێو یاسای نێودەوڵەتی؟ ئایا پێشێلكردنی لەلایەن عێراقەوە سەرپێچییە لە پابەندبوونێكی بێگومان كە بەرپرسیارێتیی نێودەوڵەتیی دەكەوێتە ئەستۆ؟
ئێمە لێرەدا دوودڵ نین لە ورووژاندنی بابەتی بەرپرسیارێتیی نێودەوڵەتی، كاتێ یاسای نێودەوڵەتی دەڵێت لەسەر دەوڵەتان پێویستە بەپێی توانا شوێنەواری هەر كردارێك لابەرێت كە پێشێلی رێسایەكی نێو یاسا گشتییەكانی نێودەوڵەتی دەكات و دەبێ پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئەو رێسایە رێكبخەن. لەبەر رۆشنایی ئەوەی كە پێشتر باسمان لێكرد، دەڵێین كە نكۆڵیكردنی هێزە زەوتكارەكانی دەسەڵات لە عێراق لەهەمبەر مافی چارەی خۆنووسینی هەرێمی كوردستان، بۆیان ئاسان نییە نكوڵی لە مافی ئەو گەلە بكەن ئەگەر پەنا بباتەبەر هێزو بەرگریی چەكداری بە مەبەستی گەیشتن بە مافی چارەی خۆنووسین، چونكە دیارە ئەو بڕیارانەی لە نەتەوە یەكگرتووەكان دەرچوون، بەتایبەتیش لە كۆمەڵەی گشتی، تەنیا بە راپۆرتێك نەوەستاوە بۆ رەوایەتیدان بە پەنابردنی گەلان بۆ هێزی چەكداری لەپێناو سەربەخۆیی و مافی چارەی خۆنووسین، بەڵكو داوای لە دەوڵەتانی دیكە كردووە كە هەموو جۆرە یارمەتییەكی ماددی و مانەوی پێشكەش بەو گەلانە بكەن.
ئەوەی پاساو دەداتە هەرێمی كوردستان كە پەنا بباتە بەر هێزی چەكداری بۆ بەرگریكردن لە مافی چارەی خۆنووسین، لەوەدایە كە ئەو مافە مۆركی ئەو رێسایانەی پێدراوە كە بەردەست بێت، واتا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كە وەك نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكانە ببێتە لایەنی بەرپرسیار لە بەدیهێنان و پاراستنی ئەو مافە، ئەگەر هاتوو هەرێمی كوردستان لەلایەن هێزە رەگەزپەرست و دەسەڵاتدارەكانی عێراق رووبەڕووی نكۆڵیكردن بێتەوە لەو مافەداو ئەمەش ببێتە دوژمنكارییەك و پێشێلكردنێكی پرەنسیپەكانی یاسای نێودەوڵەتی، ئەوا لەسەر نەتەوە یەكگرتووەكان و بەتایبەتیش ئەنجومەنی ئاسایش پێویستە بەپێی سیستەمی تازەی نێودەوڵەتی كە لە رێكەوتننامەی نەتەوە یەكگرتووەكاندا هاتووە، هەموو رێكارێكی پێویست بگرێتەبەر بۆ كۆتاییهێنان بەو دوژمنكارییە، بەڵام ئەگەر سستی نواند یان دەستەوەسان بوو بەهۆی ئەوەی كە دەستدرێژیكار رێز لە رێسای مافی گەلان ناگرێت بۆ دیاریكردنی چارەنووس، ئەو كاتە هەرێم پاساوی دەبێت كە پەنا بۆ هێز بەرێت، بۆ بەرپەچدانەوەی دوژمنكارییەكە بەپێی رێكەوتننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان و پرەنسیپەكانی یاسای نێودەوڵەتی.
