بەپێی شرۆڤە و لێكدانەوەی زۆرێك لە چاودێران و ژیرمەندان، هیچ قۆناغ و هەلومەرجێك وەك ئێستا گونجاو و لەبار نییە بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم و ئیعلانكردنی سەربەخۆیی كوردستان، ئەمەش دەمانخاتە ژێر بەرپرسیارێتیی مێژوویی و نیشتمانی، بۆ ئەنجامدانی وەها پرۆسەیەك كە بە درێژایی خەباتی شارو شاخی گەلی كورد ئاواتی هەمووان بووە.
ریفراندۆم هەنگاوێكی گەورەیە و دەرەنجامەكەشی یەكجار گرنگ دەبێت، كاری گەورەش پێویستی بە كۆششی چڕوپڕو ورد و بەرنامەڕێژیی گەورە هەیە بۆ ئەوەی ببێتە زامنی سەركەوتن و دەسكەوتی مەزنی لێ بكەوێـتەوە، بەو پێیەش ریفراندۆم پرسێكی نیشتمانییە و درەنجامەكەی بۆ بەرژەوەندیی گەل و نەتەوە دەبێت و ، لەسەروو هەموو بەرژەوەندییەكانەوەیە، لێرەوەیە دەتوانین بڵێین گشتپرسی وێڕای ئەوەی پرسێكی نیشتمانی و نەتەوەییە، لەهەمان كاتدا ئەركێكی ئایینیشە، چونكە بەپێی رێسا شەرعییەكانەوە لەبەرچاوگرتن و راكێشانی بەرژەوەندیی گشتی لەسەرووی بەرژەوەندییە تایبەتی و فەرعییەكانەوەیە، لە لایەكی تریشەوە مرۆڤ ئەگەر خاوەن خاك و كیان و دەوڵەتی خۆی نەبێت، ئەوە وەك پێویست ناتوانێ دینداری بكات و بە ئازادی مومارەسەی دروشمە ئایینییەكانی بكات.
بەدیوێكی تر ئەگەر پرسی گشتپرسی و دەرەنجامەكەی سەربگرێ، ئەوە بە تەئكید بۆ سەروەریی كورد دەستكەوتێكی گەورەیە كە لەسایەوە دەتوانێ سەربەخۆ بێ و ئیدارەی خۆی بكات و لەژێر دەستەیی و ستەم و میزاجی سیاسیی ئەم و ئەو قوتاری بێت و لە بوارەكانی سیاسی و ئابووری و سەربازی و مرۆیی و بەپێی نەخشە و پلان و لەچوارچێوەی دەستوورێكی تایبەت بەخۆی دەوڵەتداری خۆی بكات. بەڵام بەپێچەوانەوە ئەگەر ریفراندۆم نەكرێت، كێ زەمانەتی دەستەبەری ماف و ئازادییەكانی كورد دەكات، یاخود كێ دەبێتە بەدیلی سەربەخۆیی كورد، لەوەی چیتر كورد نەكرێتە ئامرازو نەبێتە قوربانیی سیاستە شۆڤێنی و رەگەزپەرستی و میزاجییەكانی ئیقلیمییەوە، بەتایبەت لە چوارچێوەی عێراقێكی تێكشكاو كە رۆژ بە رۆژ بەرەو دواوە دەگەڕێتەوە، ئەمە لە كاتێكدا لە دەستپێكی دەستووری عێراقدا ئەوە هاتووە كە: « دەستوور زامنی یەكپارچەیی خاكی عێراقە»، وەلێ كە عێراق و سیاسەتی ناوەند پێشێلی ئەو دەستوورە بكات و مافەكانی كورد وەك دووەم سەرەكیترین نەتەوەی عێراق بە رەوا نەبینێ و پشت لە دەستوور بكات، زەمانەتی دەستووری لە كوێ و چۆن چۆنی بە هەند وەردەگیرێ؟!
كورد بەدرێژایی مێژوو لەچوارچێوەی عێراق ئەگەر لە رۆژانێك خێرو خۆشی دیبێ، دەیان ساڵیش خەم و تاڵیی چەشتووە، بەپێی ئەزموونی رابردووش دەركەوتووە لەدوای رووخانی رژێم تا ئێستاش عێراق لە بەڵێن و شەراكەتی حوكمڕانی لەگەڵ كورد راست دەرنەچووەو، بگرە ئیزدیواجییەت و میزاجی سیاسی و ئەقڵییەتی پاشاگەردانی بەكارهێناوەو لەو پێناوەش مافی كوردی پێشێل كردووەو، پابەندی دەستوورو یاساو بنەماكانی تەوافوقی نیشتمانیش نەبووە.
لەسەر ئەرزی واقع نموونەی زۆر هەن، كە عێراق چەندە كەمتەرخەم، یاخود بێ باك و ستەمكار بووە بەرامبەر بە شەراكەت و تەوافوقی سیاسی و مافە دەستووریەكانی گەلی كوردەوە، ئەوە حكومەتی ناوەندە بێ گوێدانە هیچ بنەمایەكی شەراكەت قوتی كوردستان دەبڕێ و هەزاران پێشمەرگە و هێزی ئەمنی برسی و نان بڕاو دەكات، لە حاڵێكدا پێشمەرگە وەك سیمبول و قارەمانێتی جیهانی دەردەكەوێ، بەتایبەت لە شەڕی داعش و رووبەڕووبوونەوەی تیرۆرو تیرۆریستان، كەچی باسی یەكپارچەیی خاكی عێراق دەكەن!
لەگەڵ هاتنی داعش و دروستبوونی مەترسیی تیرۆر لەسەر عێراق و هەڵكشانی ململانێی مەزهەبی، زۆرێك لە گەورە زانا و بیریارانی عێراق روویان كردە كوردستان و لێرە باوەشی رێزو خزمەتیان بۆ كرایەوە، بەتایبەت بەشێكی ئەندامانی دیوانی وەقفی سوننە، كەچی كە باس دێتە سەر پرسی كورد بۆ مومارەسەكردنی مافی رەوای شەرعی و یاسایی و دەستووریی خۆی، موفتی عێراق دێتە دەنگ و فەتوای حەرامێتیی پارچەپارچە بوونی عێراق دەدات! كەچی نەمانبیست لەهیچ ناوەندێكی ئایینیی شیعە و سوننە فەتوایەك دەربكەن بۆ حەرامێتیی بڕینی قووتی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان بە دەستی حكومەتی ناوەندەوە.
ئەوەی سەركردایەتی سیاسیی كورد بڕیاری لێ داوە بە دیاركردنی 25/9 بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم بۆ گەلی كورد، كە لەمێژ ساڵە لەژێر چەوسانەوەو ستەم و مافخوراویدایە، موژدەیەكی ئومێدبەخشی ئایندەی نەتەوەكەمانەو، لەهەمان كاتدا وێستگەیەكی هەستیار و ئامانجداری خەباتی مەدەنییانەی گەلە، لەو چوارچێوەدا هەستكردن بە بەرپرسیارێتیی قۆناغەكەو ئەو پرسە گەورەیەو وەفاداری بۆ خوێنی هەزارەها قوربانیی ئەنفال و كیمیاباران و شەهیدانی كوردستان ئەركێكی نەتەوەیی و نیشتمانیی گرنگە، بەوەی بەو پەڕی دڵسۆزی و نییەتپاكی كار بۆ ئەو هەنگاوە بكەین.
كورد مافی خۆیەتی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی بكات وەك باقی نەتەوەكانی تر، ئەگەر عەرەب پێی وایە سەربەخۆیی كورد لەتبوونی ئوممەتە، ئەی بۆ ناپرسن ئەو هەموو وڵاتە عەرەبییانە بۆ؟ ئەگەریش بەبیانووی جیاجیا ئەو مافە بە رەوا بۆ كورد نابینن، ئەی بۆ گەل و نەتەوەی وا هەیە تەنیا بەقەد نیوەی كورد خاك و خەڵكی هەیە، كەچی خاوەن كیان و وڵاتی خۆیەتی و وڵاتانی عەرەبیش فززەیان لێوە نایەت!؟
لە رابردوو كورد بەدەست رژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق نەهامەتیی زۆری بینیوە، كەچی لە دوای راپەڕین وەڵامی كورد بۆ هەموو ئەو تاوان و ستەم و نەهامەتییانە، لێبووردەیی و پاراستنی سەروەریی عێراق بوو! لەگەڵ هاتنی داعش و كەوتنی موسڵ و شڵەژانی ناوخۆی عێراق بەدەست كارە تیرۆرییەكانەوە، هەرێم بەدەستێك رووبەڕووی تیرۆریستان بوویەوەو بەدەستەكەی تریش لەپێشوازی ئاوارە عەرەبەكان بوو، كەچی كورد نەیدەوێرا بچیتە بەغداو بگرە زۆریش دەركران، لەوێ بەناوی مەزهەبییەت و تائیفییەوە دەیان مزگەوت تێكدران و بە هەزارەها خەڵكیش بووە قوربانی، كەچی لێرە حوسەینییەو وەقفی سوننی دەكرێنەوە، قەتیش بەو ناوانە كەسێك پێی نەگوتراوە پشتی چاوت دوو برۆیە..! چما عەرەب چاكەو هەڵوێستی كورد نابینێ؟!
كەواتە ئەو هەوڵەی برا عەرەبەكان وەك سۆزو وەفا بۆ كورد دەری دەبڕن و پێیان وایە مەسڵەحەتی كورد لە مانەوەی لەگەڵ عێراقدایە، بە رای من زیاتر بۆ هێشتنەوەی كوردە بەژێردەستەیی! لەناو عێراقێكی پڕ لە كێشمەكێشی سیاسی و مەزهەبی و تائیفی، كە ئاسان نییە بتوانێ خۆی لێ قوتار بكات. لەلایەكی تریشەوە هیچ رێگرییەكی شەرعی بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم نییەو، بگرە ئیسلام مافی گەلانی رەچاو كردووەو هیچ گەل و وڵاتێكیش بۆی نییە ئەو مافە لە گەلێكی تر زەوت بكات، چونكە خوای گەورە هەر گەل و نەتەوەیەكی بە تایبەتمەندی و لە چوارچیوەیەكی نەوعی خوڵقاندووە، كە سەرەنجام میتۆدی هاوكاری و پاڵپشتی و تەعاروف، دەبێتە سەنگی مەحەك لە ئەدای هەر كارو هەنگاوێكی پەیوەست بە خاڵی هاوبەشی نەتەوەو وڵاتانەوە.
بەپێی پێوەرو بنەما شەرعییەكانیش بەرژەوەندیی گشتی لەسەرووی هەموو بەرژەوەندییەكانی ترەوەیە، ریفراندۆمیش پرسێكی گشتی و نیشتمانییەو ئەركە هەمووان بەو پەڕی هەست بە بەرپرسیارێتی كاری بۆ بكەین و، لەپێناو هەندێ بابەت و بەرژەوەندی جوزئی و تایبەتی ئەو دەرفەتە گەورەو تاریخییە نەخەینە ناو بازنەی تانەلێدان و بیری تەسكی ئایدیای حزبییەوە. بەداخەوە كەسی وا هەیە لەبەر گلەییەكی لاوەكی، یان بەبیانووی جیا جیا، یان بە هۆكارێكی سیاسی، یان بیركردنەوەكی تەسك، دەیەوێ رێ بەخۆی بدا دەوڵەتی كوردی رەت بكاتەوە، كە ئەمە وێڕای زیان و دروستكردنی لەمپەر لەبەردەم پرۆسەكە، لەهەمان كات وێناكردنێكی نەگونجاوەو لەگەڵ كۆی خەباتی نەتەوەیی یەك ناگرێتەوە، لەگەڵ ئەوەش هەر خۆبواردن و ترازان و بیانوویەك بۆ پیشاندانی سستی لە مەسەلەی گشتپرسی دەچێتە خانەی خۆدزینەوە لە بەرپرسیارێتی و ئەركە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانەوە. بەڵام تەرحی پێشنیارو دیالۆگ بۆ دۆزینەوەی میكانیزمی ئەنجامدانی پرۆسە، ئەوە دەبێ باشترین رێگەچارەو ئالیەت بەهەند وەربگیرێ، بەڵام دەبێ هەر گەنگەشەو شەن و كەوكردنێك بۆ لێك جوداكردنەوەی كا و دان بێت، نەك بۆ شێلگیری و خۆڵتێكردن! بۆیە زۆر گرنگە ئەو دەرفەتە بە هەلێكی زۆر تایبەت و گرنگ بزانین، چونكە پرسێكی نیشتمانیی یەكلاكەرەوەیە، ئایندەی سەركەوتن و زامنی مافەكانی كورد خۆی لە سەركەوتنی پرۆسەی ریفراندۆم و سەربەخۆیی كوردستان دەبینێتەوە، كە ئەمەش ئەركێكی ئایینی و نیشتمانی و نەتەوەیی گرنگە بۆ هەر تاكێك.
* پێشنوێژو وتارخوێن و ماستەر لە فیقهی ئیسلامی.