ئیدارەی ترەمپ بگاتە هەر تێگەیشتنێك لە دوای تێكشكاندنی دەوڵەتی ئیسلامییەوە، ئەوا دەبێت روون بێت لەبارەی دەرئەنجامەكانەوە. ئەگەر ئەمریكا ئێران لە سووریا و عێراقدا رانەگرێت، ئەوا هەر زوو ئێران دەبێتە هێزی باڵادەست لە ناوچەكەدا. لە میانەی چاوپێكەوتنەكانی ئەم دواییەی لەگەڵ سەركردە عەرەبەكاندا لە ریاز، سەرۆك ترەمپ واژووی لەسەر پرۆگرامێك كرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران لە سەرتاسەری ناوچەكەدا. بەیاننامەی –هاوبەشی- نێوان ئەمریكا و عەرەب لەبارەی بەگژداچوونەوەی هەڕەشەكانی ئێران شتێكی نوێ نییە، سەرۆك ئۆباما پشتیوانی لە دوو بەیاننامە كرد لەگەڵ ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو دوای گەیشتن بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێراندا، ئەگەرچی ئەو باوەڕی بەو ئەركە نەبوو، یاخود زۆر بەرەوپێشی نەبرد، بەڵام رۆژگارەكە گۆڕاوە. ئیدارەی ترەمپ هەڵوێستێكی زۆر توندتری لە ئاست ئێراندا گرتۆتەبەر و هەڕەشە سەرەكییەكانی دیكەی ناوچەكە، دەوڵەتی ئیسلامی لە داكشاندایە، بەلای كەمەوە وەك هێزێكی سەربازی نیمچە تەقلیدی. لە كاتێكدا ترەمپ لە سەروەختی كاندیدبووندا، بە شێوەیەكی سەرەكی تەركیزی لەسەر دەوڵەتی ئیسلامی و رێككەوتنی ئەتۆمی كرد، بەڵام پێدەچێت ترەمپ هاوشان بە راوێژكارە سەربازییە باڵاكانی هەڵوێستێكی توندی لە ئاست چالاكییە ئیقلیمییە ناسەقامگیركارەكانی ئێران گرتۆتەبەر، ئەم راوێژكارانەش بەهۆی ئەزموونی تاڵییانەوە لەسەروەختی سەرپەرشتیكردنی ئێران بۆ ئەو توندوتیژییەی لە عێراق و شوێنەكانی دیكەدا ئەنجامی دەدا، ئەو تێڕوانینەیان بۆ دروست بوو. ئێران دوای رێككەوتنە ئەتۆمییەكە توندتر هەڵسوكەوت دەكات، كە پشتئەستوورە بە دەستتێوەردانی رووسیا لە سووریا و رژێمەكەی دیمەشق كە پێگەی بەهێز بووە و بایەخێكی كەم دەدات بە ئەنجامدانی گفتوگۆ لەبارەی كۆتاییهانی شەڕەوە. دوایین ئیستفزازەكانی ئێران بوونە هۆی كاردانەوەی سەربازیی ئەمریكا لە دژی وەكیلەكانی لە سووریا و یەمەن. لە كاتێكدا سەرۆك حەسەن رۆحانی «میانڕەو» خولی دووەمی سەرۆكایەتی بردەوە، ئەوا كارێكی كەمی لەدەست دێت بۆ گۆڕینی هەڵوێستی سەرسەختانەی ئێران لە ئاست دەرەوەدا، تەنانەت ئەگەر خوازیاری ئەمەش بێت، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی لە خولی یەكەمدا هیچ هەوڵێكی لەم چەشنەی نەدا و بە رەچاوكردنی سرووشتی بونیادی دەسەڵات لە كۆماری ئیسلامیدا.


بەلای كەمەوە لەسەر ئاستی لێدواندا، ئەو بەیاننامەیەی كە دوای سێ لوتكەكەی ریاز بڵاوكرایەوە (دووقۆڵی، «ئەمریكا و ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو» و لوتكەی «عەرەبی ئیسلامی و ئەمریكی») ناڕوشن نییە. ئێران دەستنیشانكرا بەهۆی دەستتێوەردانە خراپەكارییەكانیەوە و چالاكییەكانی بە «تیرۆریستی» وەسفكران (كە هەندێ جار ئەمە وەسفكردنێكی ورد نییە) و واژووكارانی بەیاننامەكە پابەندبوونی خۆیان راگەیاند بەوەی بە شێوەیەكی دەستەجەمعی دژی بوەستنەوە. ترەمپ لە میانەی كوبونەوەكانی لەگەڵ سەركردەكانی ئیسڕائیل و توركیادا، پەیامی هاوشێوەی پێگەیشت. بەڵام هێشتا سیاسەتێكی ئەمریكی و جددی بۆ ئیحتیواكردنی ئێران، هاوشێوەی هەڵمەتی دژ بە دەوڵەتی ئیسلامی یاخود گفتوگۆكانی پەیوەست بە پرسە ئەتۆمییەكەوە، گەڵاڵە نەبووە. ئەم سیاسەتە لەوە زیاتری پێویستە كە جار بە جار هێرشێكی مووشەكی ئەنجام بدرێت، یاخود راگەیەندراوێكی دیپلۆماسی بڵاو بكرێتەوە، یاخود «هاوپەیمانێكی سەربازیی ئیسلامی» بە سەركردایەتی سعودیە لە ئارادا بێت، یان رێككەوتنی فرۆشتنی چەكی تەقلیدی ئەنجام بدرێت، كە ئەمە زۆر كاریگەری نابێت لەسەر ئیحتیواكردنی ئێران، كە بە شێوەیەكی سەرەكی هەڕەشەیەكی نایەكسان و ئایدیۆلۆژی و تیرۆریستییە، لەبری ئەوەی هەڕەشەیەكی تەقلیدی بێت. ئێران پلانێكی گشتگیری تایبەت بە خۆی هەیەو سەرقاڵی جێبەجێكردنیەتی. بۆ ئەوەی واشنتۆن و هاوپەیمانەكانی پلانی تایبەت بە خۆیان گەڵاڵە بكەن، ئەوا پێویستە وەڵامی چەند پرسیارێكی ستراتیژی بدەنەوە.

دوژمن كێیە؟
یەكێك لە ئامانجە سەرەكییەكانی سعودیە لە گرێدانی لوتكەكانی ریاز بریتی بوو لە قەناعەتپێكردنی بەشداربووان كە ئێران گەورەترین هەڕەشەیە لەسەر ناوچەكە، نەك تەنها وەك دەوڵەت، بەڵكو وەك بزووتنەوەیەكی شیعەی «خراپەكار» لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە زۆرینە تێیدا سوننەیە. ئەمەش مایەی سەرسوڕمان نەبوو، لەبەر ئەوەی بۆ ماوەیەكی زۆرە سعودیە بە دەستەواژەی ئایینی وێنای ركابەرییەكەی خۆیان لەگەڵ ئێراندا دەكات. لەگەڵ ئەوەشدا، تاوەكو ئەم رێگاچارەیە پیادە بكرێت، ئەوا ململانێیەكە رەهاتر دەبێت، واتە ئێران «بەخشینێك»ی كەمتری دەبێت (كە ناتوانێت بە ئاسانی دەستبەرداری بنەڕەتییە ئایینییەكەی بێت) و دوودڵییەكی زیاتر لە نێو هاوپەیمانەكاندا دروست دەبێت. ئیسڕائیل و توركیا و میسر هەموویان ئێران بە هەڕەشە دەزانن، بەڵام نەك بە چەشنی سعودیە. بۆ نموونە، بەم دواییە توركیا ئاماژەی بە «فراوانخوازی فارسی» كرد وەك نیگەرانییەكی سەرەكی و خۆی لەو وەسفكردنە تایەفەگەرییەكەی سعودیە پاراست، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە توركیا ئیحتیواكردنی تەقلیدی شەڕی ساردی پێ باشترە. هەروەها ئەوروپییەكانیش خواستێكی كەمتریان هەیە بۆ ئەوەی وێنای ناكۆكییەكە بخەنە خانەی ئایینییەوە، لە راستیدا، سعودیە «هەڵسوكەوتەكانی سەدەكانی ناوەڕاست پیادە دەكات» بە كێشەیەكی گەورەتر لە ئێرانی «مۆدێرن»ی دەزانن لە سایەی دەسەڵاتی رۆحانی. ئیدارەی ترەمپ، یان پێویستی بەوەیە سیاسەتێكی هاوبەش لە نێوان ئەو تێڕوانینانەی پەیوەست بە هەڕەشەوە – كە بە راددەیەكی گەورە لێك جیاوازن- بەدی بێنێت، یاخود ئامادە بێت بۆ ئەوەی زیاتر پشت بە هەندێ لە شەریكەكانی ببەستێت زیاتر لەوانی دیكە.
ئایا رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لە كوێدا جێی دەبێتەوە؟

لە دوای گرتنەدەستی دەسەڵاتەوە، سەرۆك بە راددەیەكی گەورە بێدەنگ بووە لە ئاست ئەم رێككەوتنەدا. ئەگەرچی ئیدارەكەی پابەندبووە بە ئیلتزاماتەكانی بە گوێرەی رێككەوتنەكە، بەڵام ترەمپ پاشگەز نەبۆتەوە لە بەڵێنی سەروەختی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا بە هەڵوەشاندنەوەی ئەو رێككەوتنە. خۆ ئەگەر بێتوو هەڵیوەشێنێتەوە، ئەوا ئۆباڵەكە دەخرێتەئەستۆی ئەمریكا لە ئاست رێككەوتنێكدا كە زۆربەی جیهان بە رێككەوتنێكی باشی لەقەڵەم دەدەن. بیرۆكەی ئەوەی واشنتۆن دەتوانێت رێككەوتنێكی توندتر لەگەڵ رووسیا و چین و ئەوروپادا بێنێتەدی، بیرۆكەیەكی ناواقیعییە. دەرئەنجامەكە بریتی دەبێت لەوەی: ئێران دەستی واڵا دەبێت بۆ هەنگاوهەڵگرتن بۆ بەدەستهێنانی چەكی ناوكی و تاكە كۆت و بەندێك لەسەری، بریتی دەبێت لە كردەوەیەكی راستەوخۆی سەربازی لەلایەن ئەمریكاوە. ئەگەر بێتو ئەنجامدانی ئەم كارە ببێتە هەنگاوێكی پێویست، ئەوا كردەوەیەكی گەورەتر دەبێت لەوەی لەسەروەختی داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە ئەنجام درا. كەواتە لە بەدیلی ئەوەدا، ترەمپ دەتوانێت بە رەسمی دان بە رێككەوتنەكەدا بنێت، كە رەنگە ببێتەهۆی ئەوەی هەندێ دۆست بەدەست بهێنێت، بەڵام بۆی هەیە ببێتەهۆی هاندانی ئێران بۆ پشتگوێخستنی ئەو هۆشدارییانەی كە پەیوەستن نین بە پرسە ئەتۆمییەكەوە. هەروەها ئەم رێچكەیە سعودیە و ئیسڕائیل نیگەران دەكات، بژارەی سێیەم ئەوەیە رێككەوتنەكە فەرامۆش بكرێت. رەنگە ئەمە ببێتەهۆی نائومێدكردنی ئەوروپا و ئێران، بەڵام بۆی هەیە هاوپەیمانەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خۆشحاڵ بكات، ئەگەرچی چاوەڕوانی ئەوە دەكەن كە ئەمریكا سیاسەتێكی جددیتری ئیحتیواكردن پیادە بكات.
چۆن مامەڵە لەگەڵ ئێران لە سووریا و عێراق بكرێت؟

ئەگەرچی ئێران تەحەددای ئاسایشی ئیقلیمی دەكات لە یەمەنەوە بۆ ئەفغانستان، بەڵام بەرەی سەرەكی بریتییە لە سووریا و عێراق، كە ماوەیەكی زۆرە ئێران دەستڕۆیشتوویی بەسەر رژێمی ئەسەد و حكومەتی شیعە لە عێراقەوە هەیە. لە دوای «بەهاری عەرەبی» لە ساڵی 2011، سەركردە ئێرانییەكان وەكیلەكانی خۆیان جووڵاند بۆ ئەوەی مومارەسەی دەستڕۆیشتووییەكی زیاتر بكەن، بەڵام ئەم هەوڵانە بەهۆی پەرەسەندنە كارەساتئامێزەكانەوە ئاڵۆز بوون كە لە هەر یەكێك لەو وڵاتانە رویاندا: راپەرینی بەرفراوان دژی ئەسەد و سەرهەڵدانی دەوڵەتی ئیسلامی. لەو كاتەوە ئێران هەڵمەتێكی هەمەلایەنەی خستۆتەگەڕ بۆ ئەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە و بۆ ئەوەی دەستڕۆیشتویی خۆی لە عێراقدا بەرفراوان بكات، كە ئەوەی مایەی سەرسوڕمانە شەڕی دژ بە داعش بە سەركردایەتی ئەمریكا هاوكار بوو لەم رووەوە. لە كاتێكدا هێزەكانی دەوڵەتی ئیسلامی دوچاری تێكشكان دەبنەوە لە موسڵ و رەققە، ئەوا هێزە وەكیلەكانی تاران بە رەوتێكی خێرا هەوڵی دروستكردنی رێڕەوێكی زەمینەی دەدەن لە نێوان ئێران و عێراق و سووریا و حزبوڵا لە لوبنان. ئەو ئاڵوگۆڕە ستراتیژییەی ئەم واقیعەی دەیهێنتەئاراوە زۆر گەورەیە. هەروەك سەنتەرێكی سیاسی كە لایەن هەردوو پارتەكە پشتیوانی دەكرێت، بەم دواییە ئاماژەی پێكرد بۆی هەیە ئەمە دۆخێك بخوڵقێنێت كە 20 ملیۆن عەرەبی سوننە لە سووریا و عێراق لە ژێر حوكمڕانیەتێكی ئەمری واقیع جێبهێڵێت، كە ئەمەش ئەگەری ئەوەی لێدەكرێت بزووتنەوەیەكی توندڕەوی سوننەی نوێ جێی دەوڵەتی ئیسلامی بگرێتەوە. هەروەها ئەم بەرەیە لەبەر چەند هۆكارێكی دیكە گرنگە. ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی جێپێیان لە باكووری سووریا و بە درێژایی سنووری ئەردەن و كوردستانی عێراق دروستكردووە، بە شێوەیەكی سەرەكی بۆ داعش. هەر كاتێك گرووپەكە تێكشكا، ئەوا یان دەبێت دەست لەم پێگانە هەڵبگیرێت، یاخود پارێزگارییان لێبكرێت بۆ بەرپەرچدانەوەی شەپۆلێكی حەتمی لە هێرشی پشتیوانلێكراو لەلایەن ئێرانەوە كە بە ئامانجی دەرپەڕاندنی هێزەكانی ئەمریكا ئەنجام دەدرێت، بەڵام مانەوەش بۆ ماوەیەكی نادیار پێویستی بە تەرتیباتی سیاسیی ئاڵۆز هەیە لەگەڵ توركیا، ئەردەن، بەغدا و لایەنە كوردی و سوننییە جۆراوجۆرەكان، هەروەها رەنگە لەگەڵ ئێران و رووسیاشدا. هەر جۆرە رێككەوتنێك بێتەئاراوە ئەوا دەبێت ئیدارەی ترەمپ روون بێت لەبارەی دەرئەنجامەكانەوە. ئەگەر ئەمریكا نەتوانێت ئێران لەم بەرەیەدا راگرێت، ئەوا بە رەوتێكی خێرا دەبنە هێزێكی باڵادەست لە ناوچەكەدا، كە ئەمەش زیانێكی زۆری دەبێت بۆ ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی.
چ وەڵامدانەوەیەك بگیرێتەبەر كاتێك ئێران لە ئاست گورزەكەدا كاردانەوەی دەبێت؟


ئەگەر مێژوو بەرچاوڕوونكەرەوە بێت، ئەوا هەر هەوڵێكی ئەمریكا بۆ رووبەڕووبوونەوەی تاران دەبێتەهۆی ئەوەی هێرش بكرێتەسەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا. لە ساڵی 1979وە رژێمی ئێران لە چەندین حاڵەتەدا بە شێوەیەكی راستەوخۆ و لە رێی وەكیلەكانیەوە گورزی لە ئامانجە ئەمریكییەكان داوە، هەر لە كوەیت، لوبنان و یەمەنەوە تاوەكو پیلانی پوچەڵكراو لە دژی جۆرج تاوون. دوو نموونە لەم رووەوە زۆر پەیوەندیدارن: تەقینەوەی تاوەری خوبەر لە ساڵی 1996 لە سعودیە، كە 19 كارمەندی ئەمریكی كوشت و هێرشەكانی كوشتنی بە ئامانجگیراو لە هاوینی ساڵی 2011 كە ژیانی 16 سەربازی دیكەی ئەمریكای كردە قوربانی. لە وەڵامدا، واشنتۆن یان خۆی لە تۆڵەكردنەوەیەكی ئاشكرا لادا، یاخود كردەوەیەكی لە دژی هێزە وەكیلەكان لە دەرەوەی ئێران ئەنجامدا كە دەرئەنجامی تێكەڵیان هەبوو. ئایا تۆڵەكردنەوەی راستەوخۆ لە ئێران بژارەیەكی بەردەستە، یان نا؟ پێویستە پێشوەختە بەرپرسەكانی ئەمریكا ئەوە یەكلابكەنەوە كە چۆن كاردانەوە ئەنجام دەدەن كاتێك بڕیاری لەبارەوە دەدەن.
ئایا پێویستە ئەمریكا پەیوەندی لەگەڵ تاراندا دروست بكات؟

وەزیری دەرەوە رێكس تێلیرسۆن وەڵامێكی جێی بایەخی ئەم پرسیارەی دایەوە كاتێك لە ریاز بوو، دوورخستنەوەی ئەم بژارەیەی رەتكردەوە. بە دڵنیاییەوە پەیوەندی تەكنیكی سنووردار لەگەڵ ئێراندا بەردەوام دەبێت، (بۆ نموونە، لە نێوان هێزەكان لە كەنداوی فارسیدا، یان لەسەر رێككەوتنە ئەتۆمییەكە.) بەڵام ئایا واشنتۆن فشار دەكات بۆ ئەنجامدانی دیالۆگی سیاسی یاخود قبووڵی دەكات؟ ئەگەر بەڵێ، ئەوا لەگەڵ كێ؟ ئایا لەگەڵ وەزیری دەرەوە (جەواد زەریف) یان لەگەڵ فەرماندەی تارمای ئاسایی هێزی قودس كە بە راددەیەكی سەرەكی بەرپرسە لە جێبەجێكردنی سیاسەتی ئیقلیمی ئێران؟ ئایا ئەم جۆرە پەیوەندییە بە نهێنی دەكرێت، یان بە ئاشكرا (هەروەك ئەوەی لە سەرەتادا لەگەڵ ئیدارەی ئۆباما بە نهێنی بوو)؟ ئەگەر لایەنی سێیەم ناوبژیوانی بكات، ئەوا ئەو لایەنە كێ دەبێت؟ ئایا ئێران هەرگیز ئامادە دەبێت بۆ گفتوگۆكردن و بە چ نرخێك؟ لە كۆتاییدا ئایا ئەم گفتوگۆیانە خزمەت بە چ ئامانجێك دەكەن؟ ئەمەش سەردەكێشێت بۆ دوایین پرسیاری خوارەوە.
ئایا ئامانجە كۆتاییەكە لەگەڵ ئێراندا چییە؟


بۆ ئەوەی هەر سیاسەتێك لەگەڵ ئێراندا سەركەوتوو بێت، پێویستە ئەمریكا كۆمەڵێكی ئامانجی روون دەستنیشان بكات، ئایا تەنیا دەیەوێت بەرپەرچی دەستڕێژكارییەكانی ئێران بداتەوە لە ناوچەكەدا، هەروەك ئەوەی لە ساڵانی نەوەتەكاندا كردی لەگەڵ سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچدا؟ یاخود دەیەوێت سیاسەتێكی درێژخایەنی ئیحتیواكردن بگرێتەبەر بۆ ئەوەی گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی لە سیاسەتی ئێراندا دروست بكات (كە ئەمە وەسفكردنی سەرەتای جۆرج كێنان بوو بۆ شەڕی سارد) یاخود تەنانەت گۆڕینی رژێمیش؟ ئەگەر وابێت ئایا لە واقیعدا چۆن ئەم سیاسەتە جێبەجێ دەكرێت؟ شارەزایانی ئێران لە ئەمریكا دابەش بوون بەسەر ئەوەیە دەست بۆ رووخاندنی رژێمەكە ببردرێت، یان بەردەوامی بە سیاسەتی ئۆباما بدرێت كە بریتی بوو لە ئیحیتیواكردنی لە رێی پەیوەندی دروستكردنەوە، هەروەها هاوپەیمانەكانی ئەمریكاش لەم بارەیەوە دابەش بوون. كەواتە ئەگەر ئەمریكا دەیەوێت دەرفەتەكانی بەدەستهێنانی ئەو لایانە زیاد بكات كە پابەند دەبن بەم سیاسەتەوە، ئەوا روونی و راشكاوی گرنگییەكی بنەڕەتی هەیە.


ئەم نووسینە لە سایتی Washington institute for near east poicy بڵاوكراوەتەوە.