پێشەكی:
زۆر لە لێكۆڵەران و سیاسەتمەداران باس لە نەمانی داعش دەكەن، بەڵام كەس ناتوانێت باس لە كۆتایی تیرۆر بكات، هەموو لایەنێكیش دەزانێت داعش بریتی بوو لە حاڵەتێكی بەرجەستەكراوی تیرۆر، ئەوەی جیای دەكاتەوە لە لاینە تیرۆریستییەكانی دیكەی عێراق تەنیا ئاست و پلەی هێز وتوانایەتی، كە بەدەستی هێنا بەهۆی چەندین هۆكاری بابەتی و خودی. تیرۆری جیهادی ئیسلامی یەكێك بوو لە كێشەكانی عێراق و بەڵكو دەتوانین بڵێین نوێترین كێشە بوو لەكێشەكانی عێراق. چەندەها كێشەو گرفت لەعێراقدا هەن، هەمووشیان درێژخایەنن و لەگەڵ تەمەن و مێژووی عێراقدا بەردەوام بووە و عێراقییەكان بەدەستیەوە دەتلێنەوە، هەر ئەو كێشانەش بوونەتە هۆكاری سەرهەڵدانی چەندەها كێشەی دیكە، واتە قەیرانەكانی عێراق قەیرانی نوێ دەخوڵقێنن.
لەناوەندە ئەكادیمییەكان پرسی عێراق ئاماژەیە بە سەرجەم ئاڵۆزییەكانی عێراق و رەهەندەكانی وەكو زاراوە لە دەیەی دووەمی سەدەی بیستەمەوە سەری هەڵداوە، تاوەكو ئێستا پرسی عێراق چارەسەر نەبووە، بەڵكو رۆژ دوای رۆژ ئاڵۆزتر دەبێت، ئەم بابەتە تایبەتە بە دەرخستنی لایەنی راستیی پرسی عێراق و پەیوەندی بە هاتن و رۆیشتنی داعشەوە، بۆ ئەوەی كورد مەوقفی خۆی لەم پرسە بخاتەڕوو كە یان ببێتە بەشێك لەم پرسە، یاخود خۆی جیابكاتەوە و خەریكی چارەسەركردنی پرسی نەتەوەیی ونیشتمانیی خۆی بێت.

یەكەم: پرسی عێراق:
پرسی عێراق زاراوەیەكە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای داگیركردنی ولایەتی بەسرە و بەغداد، دواتر مووسڵ لەلایەن بریتانیاوە، كە سەرهەڵدانی ململانێیەكی سەخت و دژوار بووە بۆ دروستكردنی ئەم وڵاتە لەناوخۆ و لەگەڵ دراوسێیەكانی وەكو توركیا و ئێران و ناوچە عەرەبییەكان، جگە لە ئەڵمانیا و فەڕەنسا. بریتانییەكان زاراوەی پرسی عێراقیان و هەندێك جار زاراوەی (حاڵەتی عێراقی)یان بەكاردەهێنا وەك ئاماژەیەك بۆ ئەو هەموو ئاڵۆزییە كە دەبوو چارەسەری بكەن بۆ ئەوەی ئەم دەوڵەتە بتوانێت بژیت، چەندین كۆنفرانسیشیان سازكرد بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ ئەم پرسە، بەڵام پرسی عێراق چارەسەر نەبوو، بەڵكو ئاڵۆزتر بوو. هیچ كام لە رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان سەربارەت بە رێكخستنی دۆخی ئەم ناوچەیە لەگەڵ رێككەوتنە هەرێمییەكان بۆ هەمان مەبەست نەیانتوانی ئەم پرسە چارەسەر بكەن. لەناوخۆدا لەماوەی سەدەی رابردوو چەندەها جۆر لە رژێمی سیاسی و ئایدلۆجیایی جیاجیا لە عێراق فەرمانڕەواییان كردووەو نەیانتوانی ئەم پرسە چارەسەر بكەن بەڵكو هەر رژێمێك لەو رژێمانە زیاتر ئەو پرسەیان ئاڵۆزتر كرد. چەندەها جەنگ لەئاستی ناوخۆی ئەم وڵاتە و لەئاستی هەرێمی بەهۆی گرفتەكانی ئەم پرسە هەڵگیرساون. هێشتا عێراق وەكو حاڵەتێكی ئاڵۆز بەرپرسە لە سەرهەڵدانی چەندەها كێشە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، جگە لەوەش عێراق هیچ كاتێك ئارامیی بەخۆیەوە نەبینیوە.

دووەم: سروشتی پرسی عێراق:
عێراق وەكو وڵات دروستكراوی چەند ئاراستەیەكی بریتانییەكان بووە كە بۆ مەبەست و بەرژەوەندیی خۆیان ئەم وڵاتەیان داڕشت و دواتر بونیادیان نا. بریتانیا وەكو دەوڵەتێكی كۆلۆنیالیستی هەستا بە جێبەجێكردنی سەرجەم وردەكارییەكانی لەدایك بوونی ئەم وڵاتە، خۆشیان تووشی چەندەها كێشە بوونەوە، بەڵام گرەویان دەكرد كە بە تێپەڕبوونی كات ئەم كێشانە كۆتاییان پێ دێت، كەچی ئەم كێشانە نەك هیچیان نەپووكانەوە، بەڵكو زیاتر ئاڵۆز بوون.
كێشەی سەرەكیی عێراق كێشەی یەكانگیری بووە، ئەو كێشەیە وایكردووە كە عێراقییەكان بە راوێژ لەگەڵ چەندەها دەوڵەتی هاوپەیمانی خۆیان چەندین ستراتیژی بەكاربهێنن بۆ ئەوەی یەكانگیری دروست بكەن، بەڵام هیچ لەو ستراتیژییانە سەریان نەگرت. گرنگترینی ئەو ستراتیژانەی عێراق بریتی بوو لە ستراتیژیی توانەوە و لكاندن، لەمیانی جێبەجێكردنی ئەم سیاسەتەش دەیان تاوانی كۆمەڵكوژییان ئەنجام دا، وەك: ئەنفالەكان و تەعریب وتەرحیل و چەندەها تاوانی دیكە لە ژێر دروشمی یەكخستنی شوناسی عێراقی بووە. دەیان هەزار كورد بەبێ گوناح شەهید كران و كرانە قوربانی بۆ ئەو سیاسەتانە، حكومەتەكانی عێراق هەستاون بەجێبەجێكردنی چەمكی تیرۆری دەوڵەت بۆ تۆقاندنی ئەوانەی كە پێیان وەها بوو هەڕەشەن لەسەر یەك پارچەیی عێراق.

سێیەم: ئیشكالیەتی تیرۆر لە عێراق
جگە لەتیرۆری دەوڵەت كە بە فەرمی وەكو سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی دەناسێندرا، چەندەها جۆری دیكەی تیرۆر سەریان هەڵدا كە هەر هەموویان لەسەر هەمان رێچكەی تیرۆری دەوڵەت ئاراستەی هزری و ستراتیژیان داڕێژدراوە. بەشێوەیەكی گشتی عێراق وەكو وڵات چەندەها جۆر لە تیرۆری تیایدا هەیە، هەر لە تیرۆری نەتەوەیی توندڕەو كە وەكو شەپۆل چەندەها شاڵاوی جینۆسایدی دڕندە وخوێناوی لەناو عێراق ئەنجامیان داوە، دواتریش تیرۆری ئایینی بەهەمان شێوە چەندەها شاڵاوی ئەنفال و جینۆسایدیان ئەنجام داوە، هەروەها تیرۆری مەزهەبی كە بەهەمان شێوازی پێشوو تۆماری چەندەها تاوانی دڕندەی كردووە، واتە هەر سێ جۆرەكانی تیرۆر لەعێراق بەسێ ئاست جێبەجێ كراون كە بریتین لە:

1. دەوڵەت و دام و دەزگا فەرمییەكانی وەكو ئەركێكی نیشتمانی و نەتەوەیی و ئایینی شاڵاوەكانی تیرۆریان ئەنجام داوە، چەندەها دەزگای فەرمیی دەوڵەت بەشدارییان لەو شاڵاوانەدا كردووە، شایەنی باسە تاوەكو ئێستا لایەنی فەرمی عێراقی هیچ زانیارییەكی لەسەر ئەم جۆرە تیرۆرە بڵاونەكردۆتەوە، ئەوەی زانراوە بەهۆی لایەنی ناحكوومی بووە لەگەڵ قوربانییەكان.

2. لایەنە سیاسییە نافەرمییەكانی دەوڵەت كە لایەنی سیاسی و كۆمەڵایەتی لەخۆ دەگرێت، لە رێگای میلیشاكانیان، یان لە رێگای گردبوونەوەی پۆپۆلیستی چەندەها تاوانی گەوری تیرۆریستییان ئەنجام داوە، كە لەئاستی كۆمەڵكوژی و جینۆساید هەژمار دەكرێن.
3. لایەنە سیاسیە نهێنی و یاخیبووەكان لەسەر حكومەتی بەغدا، كە داعش و پێشتر قاعیدە و بزووتنەوە چەكدارییە نهێنییەكانی دیكە بەرجەستەیان دەكرد.
هەرگیز مێژووی عێراقی هاوچەرخ رۆژێكی بەخۆیەوە نەبینیەوە بە بێ تیرۆر، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنج و تێبینییە ئەوەیە كە كورد لەهەموو جۆر و چەشنی تیرۆری عێراقی بێبەش نەبووە و زیانی پێگەیشتووە، لەوەش خراپتر لەم ساتەوەختانە لەعێراقدا هەموو جۆرەكانی تیرۆر لەیەك كاتدا هەن، هەندێكی دەوڵەت ئەنجامی دەدات، هەندێكیشی رێكخراو و لایەنی سیاسی دیكە و هەمووشیان وەكو پێشوو لایەنی سەرەكیی ئاراستەكانیان دژی كورد و كوردستانە، ئەمەش هەڕەشەیەكی گەورە لەسەر كوردستان دروست دەكات.

چوارەم: تیرۆری شاراوەی عێراق كوردستان دەكوژێت
سیستمی ژینگەی عێراق لەدۆخێكی ترسناكدایە، لەماوەی رابردوودا بەهۆی سیستمی سیاسی و كۆمەڵایەتی، ژینگەی عێراق بەرەو رووخان رۆیشتووە. بەپێی پێوەرەكانی زانستی عێراق بەرزترین ئاستی پیسبوونی ژینگەی تیادایە، ئەم پیسبوونەشی كاریگەری راستەوخۆی كردۆتە سەر دۆخی تەندروستیی مرۆڤەكانی. لەعێراق سەرچاوەكانی ئاو لە دۆخێكی خراپدایە، پانتایی سەوزایی زۆر كەمی كردووە و فرەچەشنیی تیایدا تێكچووە. كشتوكاڵ رووبەڕووی كێشەی بیابانبوون بۆتەوە. چەندەها جۆر ژەهر لەناو عێراق بڵاوبۆتەوە، لەعێراق بارانی ترش پەیدا بووە، بەتایبەت لە باشووری عێراق كە چەندەها گرفتی گەورەی سوێربوونی خاك سەریهەڵداوە و گەیشتۆتە 40% خاكی باشووری عێراق. بە رێژەی 35% ئاوی باشوور تووشی سوێربوون بووە، ساڵانە لە عێراق 100 هەزار دۆنم زەوی تووشی بیابانبوون دەبێت. رێژەی 39% خاكی كشتوكاڵی عێراق بەپیتی لەدەست داوە. رێژەی 40% لە هەوای عێراق پیس بووە، بەهۆی بۆمباران ناوچەیەكی بەرفراوانی عێراق پیس بووە بە پۆرانیۆم و چەندەها مادەی كیمیاوی، چەندەها جۆری نەخۆشیی پیس سەریهەڵداوە، عێراقیش زۆرترین وڵاتی جیهانە لە رێژەی نەخۆشی سەرەتان.
ئەم دۆخە وەهای كردووە سەدان هەزار كەس بێكار بكەون. هەزاران لادێ لە باشوور چۆڵ كراون و بەرەو شارەكان كۆچیان كردووە و دیموگرافیای بەغداد و باقوبە و چەندەها شاری دیكەیان گۆڕیوە، بە هەزارەهاش چاوەڕێی دەرفەتێك دەكەن تاوەكو لە كوردستان جێگیر ببن، كۆچی خەڵكی باشوور ناوچەكانی سوننەنشینی هەراسان كردووە، سامەرا و ناوچەكانی نزیك لە فەلوجەشی تەنیوەتەوە، تاوەكو سەعدیە، خانەقین، خورماتوو، كەركووك و كوردستان هەستی پێدەكرێت.


چوارەم: ئیشكالیەتی ئاڵۆزی كۆمەڵایەتی عێراق:
بێ سەروبەرییەكی بێ وێنە هەیە لەئاستی ئابووری و كۆمەڵایەتیی عێراق جگە لەكێشەكانی دیكە. كەمیی خزمەتگوزارییەكان و بێكارییەكی زۆر لەناو وڵات هەیە، هەڵاوسانیش دۆخی هەژارانی ئێكجار قورس كردووە، سەدان هەزار كەس لە هەژاران تەنیا بۆ نەهێشتنی مەترسیی برسێتی، روویان كردۆتە دەروروبەری ناوچە پیرۆزەكانی عێراق و لە دەوروبەری مەرجەع و سیاسەتمەداران كۆبوونەتەوە، لەناو شارەكانیش سەدان كێشەی كۆمەڵایەتی سەریان هەڵداوە، لایەنە سیاسییەكان بە خەڵكی برسی چەندەها میلیشیایان دامەزراندووە و دیموگرافیایی ناوچەكان بەو كەسانە دەگۆڕن.ئەم هەنگاوەش چەندەهاكێشەی كۆمەڵایەتی گەورەی لەناو عێراق دروست كردووە، بە ئاراستەیەك ململانێ و مەنگدانەوەیەكی بێ وێنە هەیە، چەندین شوێن دەتەقێتەوە، و هەوڵی سەرەكیی حكومەتی عێراق گواستنەوەی تەقینەوەی سەرەكیی ئەو دۆخە بۆ ناوچەكانی دیكەیە، تاوەكو كۆتایی بە پرۆسەی گۆڕینی دیموگرافی بهێنێت وسەرجەم عێراق بكات بە ناوچەی داخراو بۆ شوناسێكی دیاریكراو.


پێنجەم: تەشەنەكردنی عەشیرەتگەری
ئەم دۆخە خراپەی عێراق، باری عەشیرەتەكانی خستۆتە بەر ململانێیەكی زۆر سەخت، عەشیرەتەكان دەیانەوێت رۆڵی پارتە سیاسییەكان و میلیشیایەكان بگێڕن، بەمەش كاردەكەن بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەكانیان و چەندەها ململانێی خوێناوی سەری هەڵداوە. عەشیرەت لە عێراق رۆڵێكی گرنگ دەگێڕن و چەندەها یاسا و رێسا هەن پشتیوانی لە پێگەی عەشیرەت دەكات.
كەس ناتوانێت نكۆڵی لەوە بكات كە عێراق دەوڵەتێكی عەشایەرییە، عەشیرەتەكان لەعێراق خاوەن چەك و جبەخانەیەكی زۆرن و هەر عەشیرەتێك لەناو حەشدی شەعبی لیوایەكی هەیە، لەناو حزبەكانیش پشكی تایبەتیی خۆیان هەیە، لەناوچەكانی خۆشیان دەبێ هەموو پارتە سیاسی و دام ودەزگا فەرمییەكان و مەرجەعی ئایینیش كەسانی ئەو عەشیرەتە دابنێ لەو ناوچەیە. هەموو پارتە سیاسییەكان و تەنانەت حكومەتیش لەسەر بنەمای پشكدانان بۆ عەشرەتەكان مامەڵە دەكەن، ئەم سیستەمەش كاتی خۆی سەدام ویستی لە كوردستان جێگیری بكات، مالیكی و لایەنی سیاسیی دیكەش لە عێراق هەمان رێچكەیان گرتۆتەبەر.


شەشەم: ئیشكالیەتی ئاڵۆزیی بە میلیشیابوونی عێراق
لە عێراق نزیكەی 73 میلیشیا هەیە كە لەژێر چەتری حەشدی شەعبی موڵەتیان پێدراوە، هەموو ئەو میلیشیاتانە لایەنی سیاسی و عەشیرەتیان لە پشتە و پشتیوانییان دەكەن. مالیكی و سەرانی حەشدی شەعبی هەستاون بەدانانی رێكارێكی نوێ بۆ ئەوەی باڵیان بەسەر پەرلەماندا زاڵ بكەن. مافی دامەزراندنی فەوجێك، یان كەتیبەیەك بە پەرلەمانتاران و وەزیران و بەڕێوەبەرە گشتییەكان و بەرپرسە حزبییەكان دراوەو و ئەم مافە وەكو سیستمی جاشایەتی جاران مووچە و دامەزراندن و دەركردن و بەرزكرنەوەی پلە بەدەستی دامەزرێنەری ئەو فەوجەیە، ئەمەش وەهای لێدەكات ئەو جەماعەتە بەتەواوەتی سەر بەخۆی بن، باس لەوەش دەكرێت كە چەندین ئەندام پەلەمانی كورد وەك ئامر فەوجی جاشایەتی جاران لە سەردەمی بەعس فەوجی هاوشێوەیان وەرگرتووە. ئەندام پەرلەمانی عێراق خۆیان لەناو حەشدی شەعبی ناونووس كردووە، تاوەكو ئاستێك كە مشتومڕ دروست بووە. دركەوتووە چەندین ئەندام پەرلەمان كە مووچە لە حەشد وەردەگرن، كەچی لە ئەوروپا دانیشتوون، ئەمە بە تەنیا كێشەكە نییە، بەڵكو ئەوە كێشەكەیە كە ئەندام پەرلەمانی زۆر هەن كە تەرخانكراوەییان بۆ كراوە، تاوەكو لەناو حەشدی شەعبی دەوام بكەن، ئەم تەرخانكراوەییەش تەنیا بۆ پەرلەمانتاران نەكراوە، بەڵكو بۆ فەرمانبەرانی حكومەتیش كراوە لە سەرجەم وزارەتەكان كە مووچەیان لەسەر وزارەتەكانە. میلیشیاكانی حەشدی شەعبی خۆیان بە پارێزەری عێراق هەژمار دەكەن و وەك خاوەنی عێراق هەڵسوكەوت دەكەن، هەڕەشە لەكورد دەكەن، هەوڵی بێوچان دەدەن بۆ ئەوەی پێكهاتەكانی كوردستان بكەن بە حەشدی شەعبی و پەیوەندی دەكەن بە هەموو كەسێك بۆ ئەوەی فەوجی حەشدی دامەزرێنێت، هەمان كاریان لەناو سوننەكانیش ئەنجام داوە، واتە سوننەكانیان پەرت كردووە و تووشی ململانێیەكی سەختی ناوخۆیی بوون.


دوای ئەوەی حەشدی شەعبی گەیشتنە سنووری سووریا- عێراق و چەندین ناوچەیان لە دەڤەری شنگال داگیركردووە، هەڵمەتێكی دڕندەیان دژی پێشمەرگە و كوردستان بەرپا كردووە، ئەمەش رەنگدانەوەی هەستكردنە بە هێز وسەركەوتن دوای ئەوەی خۆیان وەكو دەزگای بەرپرس لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی هەژمار دەكەن، وا هەست دەكەن چەندین وڵات پشتیوانییان دەكات. شایەنی باسە كە پێشڕەوییەكانی حەشدی شەعبی لە دوای كۆبوونەوە چوارقۆڵییەكەی سووریا، ئێران، عێراق و رووسیا لە شاری زافیدوفا دێت كە لە ئەنجامدا حەشدی شەعبی دەستی كرد بە پێشڕەوی بەرەو سنوورەكانی سووریا و عێراق و لەو بەرەشەوە حكومەتی سووریا دەیەوێت لە رێگای هاوپەیمانەكانی تاوەكو سنوور پیشڕەوی بكات، تاوەكو لە رێگای وشكانی سوریا و عێراق بەیەكەوە ببەستێتەوە.


چاودێران كیشەی سەرەكیی میلیشیاكان بە بوونیان لەناو شارەكانەوە گرێ دەدەن، كە بنكەی سەربازیی خۆیان لەناو شار و شارۆچكەكان داناوە. پایتەختی عێراق (بەغداد) پڕە لە میلیشیات و هەر میلیشیایەك بنكەی سەربازیی خۆی و ناوچەی هەژموونی تایبەتی هەیە، كە تیایدا فەرمانڕەوایی دەكەن و هەموو ئەندامەكانی دام ودەزگا ئەمنییەكان لەو شوێنە بەشێكن لەو میلیشیایە، لەناو گەڕەكەكانی بەغداد چەندەها جبەخانەی چەك دانراوە. رۆژانەش چەندەها كێشە وگرفتی ترسناك بەوهۆیەوە لە بەغداد سەرهەڵدەدەن، ئەمە لەكاتێكدایە بەغداد پایتەختە و شارەكانی دیكە حاڵیان زۆر خراپترە و كاریگەریی میلیشیاكان زۆر ترسناكترە.


حەوتەم: پرۆژە سیاسییەكانی پارتە سیاسییە ئیسلامییەكانی شیعەگەرا
لایەنە سیاسییە ئیسلامییەكان كە دەستیان گرتووە بە سەر ئایینزای شیعە و خۆیان وەكو نوێنەری شیعە دەردەخەن، چەند پرۆژەیەكیان خستۆتەڕوو بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق ئەم پرۆژانەش بریتین لە چوار پرۆژەی سەرەكی:
1. پرۆژەی (زۆرینەی سیاسی) مالیكی بانگەشەی بۆ دەكات، دەڵێت ئەوەی زۆرینەی دەنگەكان بەدەست دێنێت، ئەوە عێراق بەڕێوەدەبات و دەبێتە خاوەن مافی داڕشتنەوەی عێراق. ئەم زۆرینەیەش سیاسی دەبێت لەكاتی هەڵبژاردن بەپێی دەنگدان دەردەكەوێت، بۆ ئەم مەبەستە مالیكی هەستاوە بە راكێشانی بەشێك لە لایەنە كوردستانییەكان و سوننەكان و بەڵێنی پێدانی پشك لە پۆستەكان لەكاتی سەركەوتنی پێداون. هیچ پرۆژەیەكی چارەسەركردنی پرسی نەتەوەییشی بۆ كوردستان دانەناوە.
2. پرۆژەی (زۆرینەی نیشتمانی) عەمار حەكیم بانگەشەی بۆ دەكات، پرۆژەكەشی جەخت دەكاتەوە لەسەر بەشداریكردنی هێزە سەرەكی و كاریگەرەكان لە پرۆسەی سیاسی لە شیعە و سوننە و كورد، بەمەش عێراق بەیەكەوە گرێدەدرێتەوە و حكومەتێكی بەهێز دروست دەبێت، بەڵام بەهیچ شێوەیەك ئاماژی بەچارەسەركردنی پرسی كوردستانی تیادا نییە.
3. پرۆژەی (پرۆژەی نیشتمانی) موقتەدا سەدر بانگەشەی بۆ دەكات، ئەو باسی بەمەدەنی كردنی دەسەڵات دەكات و دانانی پێوەری هاووڵاتی، ئەمەش هەڕەشەیەكی سەرەكی لەسەر تایبەتمەندی نیشتمانی كوردستانی دروست دەكات.
4. پرۆژەی (پرۆژەی حەشدەكەمان) میلیشیاكانی حەشدی شەعبی پشتیوانی لێدەكەن. پرۆژەی حەشد داوادەكات حكومەتێكی حەشدی دروست ببێت، هەستێت بە دروستكرنی سیستمێكی سەنتڕاڵ بەپشتوانی هێزی حەشد كە دەستتێوەرانی راستەوخۆ دەكات لەسیاسەت وسیستمی ولایەتی فەقیه دابمەزرێنێت.
هەشتەم: كۆسپەكانی دیموكراسی لە عێراق
لەم بابەتە باس لە زۆر كێشەی سەرەكی و بنچینەیی عێراقمان نەكرد، نە لەلایەنی ئابووری و نە لەلاینەكانی دیكەی سیاسی، ستراتیژی، كۆمەڵایەتی، یاسایی، دەستووری، كەلتووری و...هتد، ئەوەی جەخت كراوە لەسەری لەخاڵەكانی سەرەوە و لەمیانی شیكردنەوەكەی ئەو پرۆژانەی پێشكەش كراوە بۆ چارەسەركردنی دۆخی عێراق، دەردەكەوێت كە ئەگەری چارەسەركردنی پرسی عێراق مەحاڵە، بەڵكو ئاڵۆزییەكی قورستر چاوەڕێی عێراق دەكات، بۆیە بە هەژماركردنی هۆكاری ئیقلیمی و نێودەوڵەتی دەبێ بە وریاییەوە ئاگامان لە پرۆژە دەرەكییەكان بێت كە رەنگە داڕشتنەوەیەكی نوێ بكەن بۆ عێراق و كێشەكانی بە چەشنێكی نوێ ریزبەندی بكەن، (هەرچەندە ئەو پرۆژانەی سەرەوە خۆی لەخۆیدا دوورنین لە ئەجیندای دەرەكی)، بەمەش دەردەكەوێت كە كۆسپەكانی دیموكراسی و ئاشتی لەعێراق ئێجگار زۆرن و نەخۆشییەكانی كوشندەن و چەندەها قەیرانی خوڵقاندووە، ئەم راستیەش هەموو لایەنەكان دركیان پێكردووە و هەر لایەك چارەسەری تایبەتی بۆی هەیە. چارەسەری تەوافقی كە پێشتر دانرا، بە چەندین هۆی ئەنقەست فەشلی هێنا و نەیتوانی مەرامەكانی جێبەجێ ببێت. ئەم چوار پرۆژەیەی سەرەوە جێگرەوەی تەوافقی دەگرێتەوە، ئەمەش هەنگاوێك پرسی عێراق دوادەخات و ئاڵۆزییەكان زیاتر دەكات.


نۆیەم: كورد و پرسی عێراق
كورد خرایە ناو پرسی عێراق بۆ ئەوەی ئاڵۆزیەكانی چارەسەر بكات و وەكو بڵانسگیرێك تەرازووی مەزهەبی هاوسەنگ بكات، بەڵام بە كوشتن و ئەنفالكردنی كورد وتەرحیلكردن ولەتلەتكردنیان و...هتد بە تاوانی قێزەونی دژی كورد، رێژەكەیان كەمی كرد و هەرگیز تازە ناتوانێت تەرازووی مەزهەبی هاوسەنگ بكات. دواتر بانگەشەی كورد كرا بۆ ئەوەی ببێتە هۆكارێكی ئەرێنی بۆ چەسپاندنی دیموكراسی و ئاشتی لەعێراق، بەڵام بوو بە بەشێك لە ململانێیەكانی سەر دەسەڵات لەعێراق، ئەمەش تووشی چەندین گرفتی گەورەی كرد، كاتێك هێزی دەنگدەری كورد بوو بە پلەی سێیەم و چوارەم، بۆیە توانا و هێزی بەشداریكردنی لە دەسەڵات دابەزی بۆ ئاستێك لە پەراوێزی هاوكێشەی سیاسی بمێنێتەوە، ئەگەر كوردیش فریای خۆی نەكەوتبایە، ئەوە وەكو سوننەكان پەرت دەكران و وڵاتەكەشیان كاول دەبوو. بۆیە مانەوەی كورد لەناو پرسی عێراق هیچ یارمەتیدەر نابێت بۆ چارەسەركردنی پرسی كوردستان، بەڵكو پرسی كوردستان لەناو پرسی عێراق ون (گوم) دەبێت.


دەیەم:بەرگریكردن لەكوردستان بە قوتاربوونە لەعێراق
ئەو خاڵانەی سەرەوە كە باسكران، چەندین هەڕەشە لەسەر كوردستان دەخاتەڕوو، بەوەی كە ئەگەر كوردستان لە ژێر ركێفی عێراق بمێنێتەوە، ئەوا تووشی تەشەنەسەندنی میلیشیاتی سەربازی و زیندووكردنەوەی عەشیرەتگەری و توندڕەوی ئایینی و مەزهەبی دەبێتەوە، ئەمانەش شیرازەی كۆمەڵایەتی و سیاسی و شوناسی كوردستان تێكدەدەن و كوردستانیش دەكەوێتە بەر شاڵاوی گۆڕانكارییەكی ترسناكی دیموگرافی، كاتێك ملیۆنەها عێراقی ناوچەكانی خۆیان بەجێدەهێڵن و كۆچ دەكەن بەرەو كوردستان بۆ دۆزینەوەی خاكێكی بەپیتتر و پاكتر، لێرەوە كوردستان تووشی گەورەترین و مەترسیدارترین هەڕەشە دەبێتەوە لە مێژووی خوێدا.

دەبێ بۆ مێژوو ئەوە بوترێت كە ئەو هەموو ئاڵۆزییەی عێراق لەدوای داعش دەتەقنەوە و میلیشیاتەكان بەدوای جەنگی نوێدا دەگەڕێن و عەشیرەتەكان بۆ خاكی نوێ و حزبەكان بۆ دەسەڵاتی زیاتر هەوڵ دەدەن، سەدان ملیار دۆلار قەرز و جبەخانەیەكی زەبەلاحی تەقەمەنی و چەكیش دۆخەكە ئیكجار ئاڵۆزتر دەكەن. پرۆسەی داڕشتنەوەی دابەشبوونی دیموگرافی لە عێراق دەستی پێكردووەو نەخشەكانی هێزی سیاسی و نەتەوەیی و مەزهەبی لە گۆڕانكاریدایە، تەنیا بە جیاكردنەوەی سنووری كوردستان دەتوانین ئەوەی ماوە لە كوردستان بپارێزین.

ئەنجام:
هیچ هیوایەك نەماوە بەوەی عێراق چارەسەری پرسی نەتەوەیی كوردستان بكات، بە درێژایی مێژوو خاك و میللەتی كوردستان بەكارهێنراون بۆ ئەوەی كێشەوگرفتەكانی خۆیان چارەسەر بكەن، چەندین جار كوردستان بە ئاگری پرسی عێراق سووتاوە، هیچ پرۆژەیەكی عێراقی بۆ چەرەسەركردنی پرسی كوردستان دانەنراوە، هەر كاتێك لاوازبن، دێن بۆ كوردستان داوای یارمەتی دەكەن و هەر كاتێك بەهێزبن، دێن بۆ كوردستان تاوەكو داگیری بكەن، بۆیە ئەوەی پێویستە لەسەر كوردستانییەكان تەنیا ئەوەیە كە خۆیان لە عێراق و نۆرمی عێراقی بپارێزن بە جەختكردنەوە لەسەر رزگاری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی كوردستان و دوورخستنەوەی كوردستان لەئاگری كێشمەكێشی عێراقی و خۆ تەرخانكردنی تواناكانی كوردستان بۆ چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكان، نەوەك ئالوودەبوون بە كێشەكانی عێراق.

1. رێژەكان لە راپۆرتە بڵاوكراوەكانی وەزارەتی ژینگەی عێراقی وەرگیراوە.
2. ماوەی دووو مانگە لە بەسرە جەنگ لەنێوان عەشیرەتەكان بۆ دانانی سنووری نێوان بەردەوامە و تاوەكو ئێستا دەیان كەس كوژراون.
3. لەچەندین رووداوی جیاجیادا جبەخانەكان، یان دەتەقێندرانەوە لەلايەن لایەنەكانی دیكە، یان بەهۆیەكی تەكنیكی دەتەقانەوە، دەیان كوژراو و برینداری سڤیلی لێدەكەوتەوە وەك تەقینەوەكانی جبەخانەكانی عەصائب لە جسر دیالی و زەعفەرانیە و تەقینەوەی جبەخانەكانی جەیشی مەهدی لە حسینیە و ثورە.