ئەزموونی فیدڕاڵی لە عێراق سەرنەكەوت، عێراق لەبری ئەوەی دەسەڵات و سەروەت دابەش بكات و كار بەیاسا و دەستوور بكات، بەهەموو شێوەیەك هەوڵی دا كە دەسەڵات و سامان لەدەستی خۆی سەنتراڵ بكات و بەشێوەی دیفاكتۆ و لەدەرەوەی یاسا و دەستووری عێراق، بەپێچەوانەی سیستم و پرەنسیپەكانی فیدڕاڵیزم كاری كرد و وڵات بەرەو دەوڵەتی ناوەندی و دەسەڵاتی مەركەزیی بەهێز ئاراستەكرا، كەچی فیدڕاڵیزم دابەشكردنی دەسەڵاتە، نەك قۆرغكردنی دەسەڵات.
بۆ نموونە وەك یاسای نەوت و گاز كە دەبوو دەسەڵاتی بە هەرێمی كوردستان بدایە بۆ دەرهێنانی نەوت و گاز، چونكە هەر هەرێمێك دەتوانێت نەوت و گازی خۆی دەربهینێت، بەڵام عێراق كۆمەڵێك گرفتی لەبەردەم هەرێمی كوردستان دانا، لەهەمان كاتدا كۆسپی بۆ مادەی ١٤٠ دانا، سوننە و شیعەكان نەیانتوانی هەرێم بۆ خۆیان دروست بكەن، چونكە حكومەتی ناوەندی هەمیشە فیدڕاڵیزم و بە هەرێم بوونی وەك مەترسییەك لەسەر دابەشبونی عێراق دەبینی.
بەغدا لە بنەڕەتدا باوەڕی بە فیدڕاڵیزم نییە و دەیەوێت بەشێوەیەكی دیفاكتۆ بەپێچەوانەی دەستووری عێراق، دەسەڵاتی هەرێمی كورستان كەم بكاتەوە. بۆ نموونە ئەو گرفتەی نەوت و گاز لە نێوان بەغدا و هەرێمی كوردستان دروست بووە، دەرئەنجامی ئەوەیە، بەغدا بەپێچەوانەوەی دەستووری عێراق، بودجەی كوردستانی بڕیوە، بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان تووشی قەیرانی دارایی ببێتەوە و خەڵك لەدژی حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆپیشاندان بكات. بۆ ئەوەی سەقامگیریی كوردستان تێك بدەن، خاڵی دیكە دەبوو بەپێی مادەی (١٤٠)ی دەستوور چارەسەر بكرابایە، بەڵام بەغدا ئامادە نەبووە، ئەم گرفتە بەپێی یاسا و دەستور چارەسەر بكات. بۆیە لە شكستی ئەزموونی فیدڕاڵیزمدا رێگای دیكە دابەشكردنی عێراقە بۆ ئەوەی كوردستان بتوانێت دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆ خۆی دروست بكات، ئەو كاتە كوردستان لە گرفتەكانی عێراق دەردەچێت، ئەگەر ئەم دەرفەتەش بۆ كوردستان بڕەخسێت، كوردستان دەتوانێت لە بواری جۆراوجۆر، وەك سەربازی، ئەمنی، ئابووری، خۆی بەهێز بكات، ئەمە دەبێتە هۆكاری ئەوەی كە سەقامگیری لە كوردستان زیاتر ببێت.
كێشەیەكی دیكە، كێشەی بودجەی هێزی پێشمەرگەیە، بەغدا ئامادە نەبووە، بەپێی دەستوور بودجە بۆ هێزی پێشمەرگە دابین بكات، بەڵام خۆی بە ملیاران دۆلار پارەی لە سوپای عێراق خەرج كردووە، كەچی بینیمان ئەم سوپایە نەیتوانی بۆ ماوەی ٤٨ سەعات بەرگری لە خاكی عێراق بكات، سەرەڕای ئەوەش پێشكەوتووترین چەك و تەقەمەنی كە بۆ سوپای عێراق دابین كرابوو، هەموو بەیەك سەعات كەوتە دەست داعش و نەما، لەبەرانبەردا داعش ئەو چەك و تەقەمەنییانەی بەرانبەر بە كوردستان بەكارهێنا. بە بۆچوونی من بەغدا و شیعەكان بە دروستی لە سیستەمی فیدڕاڵی تێنەگەیشتوون و پێشبینییان بۆ سیستەمی فیدڕاڵی ئەوەیە عێراق دابەش دەكرێت، بۆیە بە هەموو شێوەیەك دژایەتی بەرقەراربوونی سیستەمی فیدڕاڵی لە عێراق دەكەن، نەك لە كوردستان، بەڵكو لە پارێزگاكانی شیعە و سوننەش دەترسن. بە گشتی تێڕوانینی بەغدا بۆ كوردستان ئەوەیە كە دەبێت دەسەڵاتی كوردستان كەمتر بكرێت و كوردستان بەشێوەیەك بێت، ئیدارەكەی بەپێی عەقڵییەتی بەغدا بێت، لەگەڵ ئەوەدا نین كوردستان مافەكانی خۆی بەشێوەیەكی فیدڕاڵی كە لەناو دەستووری عێراقدا هاتووە، بەدەست بهێنێت، چونكە پێیانوایە ئەگەر كوردستان ئەم مافانەی خۆی بەدەستهێنا، لە عێراق جیادەبێتەوە و بەغدا بەهیچ شێوەیەك پێشبینی ئەمەی نییە كە كوردستان وەكو بەشێك لە عێراق دەمێنێتەوە، بەڵكو بەم شێوە دەڕوانن كە كوردستان رۆژێك لێیان جیادەبێتەوە.
لە راستیدا سەركەوتنی فیدڕاڵیزم پێویستی بە كەلتووری دیموكراتی هەیە كە ئەمەش نەك ئێستا، بەڵكو لە داهاتووی دووریش لە عێراق جێگیر نابێت، بۆیە دروسترین نەخشەڕێگا بۆ كوردستان بەدەستهێنانی سەربەخۆییە، تەنیا ئەوەش گەرەنتییە كە عەقڵییەتی دیكتاتۆریی بەغدا نەتوانێت چیتر دژایەتی كوردستان بكات. واتە كوردستان تەنیا بە سەربەخۆیی لە هەڕەشەی عێراق و وڵاتانی دەوروبەری دەپارێزرێ و پارێزبەندی و وەك دەوڵەتێكی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووكان پێگەی نێودەوڵەتی بۆ دابین دەبێت. مانەوە لەگەڵ ئەم عێراقەی ئێستا درێژەدانە بەو گرفت و كێشانەی كوردستان و ئەگەری سەندنەوەی ئەو ماف و دەستكەوتانەشی هەیە كە تا ئێستا هەیەتی و هیچ ئاسۆیەكی چارەسەریش بەدی ناكرێت.
رەنگە هەندێك جار بگوترێت ئەگەر فیدڕاڵیزم لە عێراقدا لەلایەن زلهێزانەوە پشتگیری بكرێت، دواجار سەردەكەوێ، لە راستیدا ئەمەش گەرەنتی نییە، چونكە ئەم فیدڕاڵییەتە بەپێی ویستی زلهێزەكانی دنیا و ئەمەریكا و بەریتانیا دروستكرا، بەڵام بینیمان ئەم زلهێزانە تەنیا بۆ ماوەیەك پشتیوانییان لە فیدڕاڵیی عێراق كرد، دواتر لە عێراق كشانەوە و گەورەترین گرفت بۆ عێراق دروستكرا، بۆ نموونە داعش توانی بۆ ماوەی ٤٨ كاتژمێر شارەكانی سوننە داگیربكات، گەورەترین قەیران لە نێوان هەولێرو بەغدا دروست ببێت، تەنانەت بودجەی كوردستان بڕا، ئەمەریكا و بەریتانیا، لەم بوارەدا، هیچ یارمەتی كوردستانیان نەدا، كێشەی فیدڕاڵی لەناو دەستوور و یاسادا نییە، بەڵكو گرفتەكە لە عەقڵییەتی بەغدادایە كە دەیەوێت لە بری فیدڕاڵی تەنیا سیستمی سەنتراڵ جێگیر بكات، بۆیە بە بۆچوونی من ئەگەر دووبارە فیدڕاڵی دابڕێژرێتەوەو زلهێزێكیش پشتیوانی بكات، هیچ كاری لەسەر بەرەو باشتربوونی بارودۆخی كوردستان نابێت.
شكستی فیدڕاڵی لە عێراق لەبەر ئەوەیە كەلتووری دیموكراتی لە عێراق زۆر لاوازە، سەركەوتنی فیدڕاڵی پێویستی بە كەلتووری دیموكراتی هەیە، لە سەرەتای ئازادكردنی عێراق لە ٢٠٠٣ خەڵكی عێراق بەتایبەت هەرێمی كوردستان متمانەیان بە ئەمەریكا هەبوو كە لەناو عێراقی نوێدا بەپێی دەستوور پاڵپشتی لە مافەكانی كوردستان بكرێ، بەڵام ئەو متمانەیە نەما، چونكە بینیمان ئەمەریكا لە ٢٠١١ لە عێراق پاشەكشەی كرد، نە لەسەر ماددەی ١٤٠ و نە لەسەر بودجەی پێشمەرگە و یاسا و نەوت و گاز و نە لە دوای بڕینی بودجەی كوردستان پشتیوانی كوردی نەكرد و نەیتوانی پشتیوانی سوننەش بكات
هەر وڵاتێك سیستەمی فیدڕاڵی هەڵبژاردبێت، خەڵكی ئەم وڵاتە خۆیان سیستەمی فیدڕاڵیان هەڵبژاردووە، واتە تا راددەیەك كەلتووری دیموكراتییان تێدا هەبووە. ئەمەریكا ئەندازیاری دروستكردنی سیستەمی فیدڕاڵی بوو لە عێراق، بەڵام كەلتووری دیموكراتی لەناو عێراق نەبوو، بۆیە ئەم بڕوایە بۆخودی ئەمەریكاش دروست بوو كە سیستەمی دیموكراتی لە عێراقدا سەرناكەوێ، ناچار پاشەكشەی كرد و ئیدی كێشە راستەقینەكانی عێراق كەوتنەڕوو.
عێراق زۆر هەوڵ دەدات چەك و تەقەمەنی بكڕێت و سوپایەكی بەهێز دروست بكات، بۆ ئەوەی بتوانێت رێگری لە سەربەخۆیی كوردستان بكات، لە كاتێكدا سەربەخۆیی كوردستان دەبێتە هۆكاری ئەوەی پێگەی عەقڵییەتی مەدەنی لە عێراقیش بەهێز بكرێت. بەغدا لەجیاتی ئەوەی سەروەت و سامان بۆ كڕینی چەك خەرج بكات، دەبێت ئەو كات سەروەتی خۆی لە بواری مەدەنی خەرج بكات و ئەوەش دەبێتە هۆكارێك تا فەزای ناوخۆی عێراق باشتر بكرێت، لە جیاتی عەقڵییەتی سەربازی بەرەو عەقڵی مەدەنی هەنگاو هەڵبگرن و سەقامیگری زیاتر بۆ عێراق دروست ببێت.
ئەگەر عێراق بەم شێوەی ئێستا بمێنێتەوە، دەبێتە هۆی ئەوەی توندوتیژی زیاتر پەرە بسەنێت، وادەكات عێراق سەروەت و سامانی خۆی بۆ كڕینی چەك تەرخان بكات، بەم چەك و تەقەمەنییانە، هاووڵاتیانی خۆی پێ بكوژێت و رەوتی توندوتیژی و عەقڵی سەربازی لەناو كۆمەڵگەی عێراق زیاتر ببێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە نەك تەنیا ئەم گرفتە بۆ ناوخۆی عێراق دروست ببێت، بەڵكو بەشێوەیەكی گشتی ئەم گرفتە مەترسی لێ دەكرێت، بگوازرێتەوە بۆ دەوڵەتانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ نموونە لە ساڵی ١٩٧٥ كە گرفت بۆ كوردستان دروست كرا، بەهۆی ئەوەوە عێراق لە ساڵی (١٩٨٠ تا ١٩٨٨) لەگەڵ ئێران لە شەڕێكی سەختدا بوو، كوێت ئاگری شەڕی بەركەوت لە ساڵی ١٩٩٠ پاشان گرووپی تیرۆریستیی داعش دەركەوت كە دەستی بەسەر بەشێكی زۆری عێراقدا گرت، دواتر كردەی تیرۆریستی لە بەشێكی زۆری وڵاتانی ئەوروپا ئەنجام دا.
لە راستیدا هەرێمی كوردستان بەشێوەی دیفاكتۆ لەساڵی ١٩٩٢ تائێستا كە ٢٥ ساڵ دەكات، نیچمە سەربەخۆیە كە دەتوانین دابەشی دوو قۆناغی بكەین، قۆناغی یەكەم: لەسەرەتای رژێمی بەعس، قۆناغی دووەم: دوای رژێمی بەعس، لەسەرەتای رژێمی بەعس بەتایبەت لەساڵی ١٩٩٢ كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دامەزرابوو، خەڵك پێشبینی دەكرد كوردستان نەتوانێت ئیدارەی خۆی بكات، بەڵام دوای تێپەڕبوونی چەند ساڵ بینیمان كوردستان زۆر بەباشتر لەبەغدا ئیدارەی خۆی كرد، بۆ نموونە یەك كارمەندی حكومەتی هەرێمی كوردستان ٢٠ قات زیاتر لە كارمەندێكی بەغدا مووچەی وەردەگرت، چونكە ئێمە پارەی دیناری چاپی سویسڕیمان بەكاردەهێنا و ئەوان پاڕەی (تەبع)یان بەكاردەهێنا كە خۆیان دروستیان دەكرد، دواتر كوردستان بەشێویەكی خێرا ئاوەدان كرایەوە و سەرمایەگوزاری بیانی زیاتر رووی لە كوردستان كرد، نەك بەغدا، وڵاتانی دەرەوە و دەوروبەریش كاریان كرد بۆ ئاوەدانكردنەوەی كوردستان، بۆ نموونە ئەو ئاوەدانییە كە لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق تا ساڵی ١٩٩٢ بۆ كوردستان كراوە، ناگاتە ئەو رێژە ئاوەدانییە كە لەساڵی ١٩٩٢ تا ٢٠١٣ بۆ كوردستان كراوە، واتە لە ١١ ساڵدا كوردستان زۆر باش گەشەی كرد.
لەدوای ٢٠٠٣ هەرێمی كوردستان لە بواری راكێشانی سەرمایەگوزاری لە دەرەوە، لە بواری ئابووری و بەتایبەتی ئەمنی زۆر لەبەغدا سەركەوتووتر بووە، پاراستنی سنوورەكان لەلایەن پێشمەرگەوە زۆر لە سوپای عێراق بەهێزتر بووە، پێشمەرگە توانی بەرگری لە سنوورەكانی كوردستان و بەغداش بكات، كەچی بەغدا لە ساڵی ٢٠١٤ بودجەی كوردستانی بڕی، ئەویش هاوكات بوو لەگەڵ شەڕی داعش كە زیاتر لە ملیۆن و نیوێك ئاوارە هاتنە كوردستان. هەرێمی كوردستان كاتێك تووشی شەڕی داعش بوو، نەك تەنیا ئیدارەی خۆی كرد، بەڵكو كاری بۆ چاكسازی و ریفۆرم لەناو دامودەزگاكانی خۆی كاری جددی كردو توانی قەیرانەكان كۆنتڕۆڵ بكات، ئێستاش بەرەو ئەوە دەچێت چارەسەری ئەو قەیرانانە بكات، ئەگەر بتوانێت سەربەخۆیی بەدەست بهێنێت، دەستكراوەتر دەبێت كە هەموو گرفت و قەیرانەكانی چارەسەر بكات، بەڵام بەمانەوەی لەگەڵ بەغدا هەمیشە دەبێت بیر لەوە بكاتەوە كە بەغدا قەیرانی جۆراوجۆری بۆ دروست بكات و قەیرانەكانی شیعە و سوننە كاریگەری لەسەر دروستكردنی كێشە بۆ هەرێمی كوردستان دەبێت.