بێگومان بەمەبەستی ئەنجامدانی راپرسیی گشتی، یان ریفراندۆم دەبێت لایەنێك هەستێك بە ئاراستەكردنی داواكاری بۆ ئەنجامدانی، ئەو لایەنە بەپێی دەستووری وڵاتان جیاوازەو هەر وڵاتەو لایەنێكی دیاریكردووە كە بەم كارە هەستێ، پاش خوێندنەوەیەكی گشتی بۆ دەستوورەكان بۆمان دەردەكەوێت كە سێ لایەن دەتوانێت ئەم داواكارییە ئاراستە بكات، ئەوانیش بەم شێوەیە:
یەكەم: دەسەڵاتی یاسادانان: هەندێك جار دەستوور رێگە بە پەرلەمان دەدات كە داوای ئەنجامدانی ریفراندۆم بكات، چونكە لە راستیدا گەل خاوەنی دەسەڵاتی راستەقینەیە و پەرلەمان نوێنەرایەتی ئەو دەسەڵاتە دەكات و گەڕانەوە بۆ خاوەنی دەسەڵاتی راستەقینە هەركاتێك پێویست بكات كارێكی ئاساییە، ئەم سیستمە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا باوە، چونكە ریفراندۆم تەنیا لەسەر ئاستی ویلایەتەكان دەكرێت و پەرلەمانی ویلایەتەكە دەسەڵاتی ئاراستەكردنی ئەو داوایەی هەیە.
دووەم: دەسەڵاتی جێبەجێكردن: زۆربەی ئەو وڵاتانەی كە راپرسیی گشتی ئەنجام دەدەن، دەسەڵاتی جێبەجێكردنیان سەرپشك كردووە، داوای ئەنجامدانی بكات، ئەمەش لە رێگەی سەرۆكی وڵاتەوە، هەروەك دەستووری ساڵی (1946)ی فەڕەنسا كە سەرۆكی سەرپشك كردبوو، داوای ریفراندۆم بكات، ئەگەر بڕگەیەكی دەستوور هەموار بكرێتەوە، پاشان لە دەستووری ساڵی (1958)ی فەڕەنسا كە تا ئەمڕۆ لەكاردایە، ئەو بابەتانەی سەرۆك دەتوانێت داوای ریفراندۆم بكات لەبارەیانەوە، فراوان كراوە بۆ هەر بابەتێكی گشتی، سیاسی، یان دەستووری.
سێیەم: گەل: هەندێك لە دەستوورەكان گەلیان هەڵبژاردووە داوای ئەنجامدانی ریفراندۆم بكات، وەك دەستووری مادە (138)ی سویسرا كە لە ساڵی 2000دا هەموار كرایەوە، بەپێی ئەم مادەیە سەد هەزار دەنگدەر لەسەر ئاستی سەرجەم ویلایەتەكان دەتوانن داوای ریفراندۆم بكەن بۆ هەمواركردنی بڕگەیەك، یان سەرجەم بڕگەكانی دەستوور، بەڵام لە وڵاتی ئیتاڵیا بەپێی دەستووری ساڵی 1947 پێنج سەد هەزار دەنگدەر دەتوانن ئەو داوایە بكەن، یاخود پێنج ئەنجومەنی خۆجێیی هەڵبژێردراو لە وڵاتەكە.
هەروەها دەستوووری كوبا بەهەمان شێوە رێگەی بە سەد هەزار دەنگدەر داوە كە توانای خوێندنەوە و نووسینیان هەیە داوای ئەنجامدانی ریفراندۆم بكەن، دەستووری ئوروگوای رێگەی داوە بە 10%ی ئەو كەسانەی مافی دەنگدانیان هەیە داوابكەن ریفراندۆم ئەنجام بدرێت، هەرچی دەستووری سوماڵیشە مافی ئاراستەكردنی ئەم داوایەی داوە بە بیست هەزار دەنگدەر.
هەروەك بینیمان دەستووری وڵاتان بەشێوەیەكی جیاواز چارەسەری لایەنی پەیوەندیداریان كردووە كە هەستێت بە ئاراستەكردنی داوای ئەنجامدانی ریفراندۆم، ئەم بابەتە كتومت پەیوەندی بە سیستمی سیاسی و مێژووی دەسەڵاتەكانەوە هەیە لە وڵاتان و بارودۆخی سیاسی و سیستمی هەریەكێكیان لەوی دی ناچێ، بۆیە لایەنی بەرپرس بە ئاراستەكردنی ئەم داوایە جیاوازە لە وڵاتێكەوە بۆ یەكێكی دیكە.
لە كوردستان لەبەر ئەوەی تا ئێستا دەستوورمان نییە، هەندێك هەوڵ دەدرێت كە بە زۆرەملێ ئەم مافە بدەن بە دەسەڵاتی یاسادانان، بێ هیچ بنەمایەكی یاسایی، چونكە لە هیچ یاسایەكی كوردستاندا ئاماژە بە لایەنی داواكار بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم نەكراوە، بەڵام پاش خوێندنەوەیەكی وردی یاسایی و مەنتیقی بۆمان دەردەكەوێت كە سەرۆكایەتی هەرێم لایەنی پەیوەندیدارە بە ئاراستەكردنی داوای ئەنجامدانی ریفراندۆم، ئەویش لەبەر ئەم خاڵانەی خوارەوە:
1. تەنیا یاسایەك كە ئاماژەی بە لایەنی بەرپرس كردبێت بۆ داواكردنی ئەنجامدانی دەنگدان و راپرسی لە كوردستان یاسای ژمارە (1)ی سالی (2005 )ی سەرۆكایەتی هەرێمە، كە ئەم مافەی داوە بە سەرۆكی هەرێم پێش تەواوبونی ویلایەتی درێژكراوەی داوای هەڵبژاردن بكات، ئەوە بوو سەرۆكی هەرێم ئەم مافەی بەكارهێنا و مەرسومی ژمارە (91) ی لە (14/6/2015) ئاراستەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و راپرسییەكان كرد لە كوردستان.
2. زۆربەی دەستووری وڵاتان كە بە سیستمی راپرسیی گشتییان وەرگرتووە، دەسەڵاتی جێبەجێكردنیان سەرپشك كردووە داوای ئەنجامدانی راپرسی بكات.
3. راپرسییەكەی كوردستان بۆ سەربەخۆیی دەقاودەق لەسەر مەسەلەیەكی سیاسییەو پەیوەندی بە یاسا و دەسەڵاتی یاسادانانەوە نییە.
4. دەسەڵاتی یاسادانان لە بنەڕەتدا نوێنەری گەلە پێویستە ئەو نوێنەرایەتییە ئەنجام بدەن و لە تەرەفی گەل بن، ئەگەر پێویست بە گەڕانەوە بكات بۆ گەل، دەبێت دەسەڵاتی جێبەجێكردن بەم كارە هەستێ لە كاتی دروستبوونی هەر ناكۆكییەك لە نێوان دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردندا، چونكە مەنتیق وا دەڵێت كە دەسەڵاتێك بە تەواوەتی نوێنەری لایەك بێت، ناكرێ داوای تەحكیم بكات لە هەمان لایەن كە خۆی نوێنەریەتی.
5. ئەگەر پەرلەمانی كوردستان هەنجەتی ئەوە بێ لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردراوە، ئەوا لەو هەنجەتە بەهێزتر بەدەست سەرۆكایەتی هەرێمەوەیە، چونكە ئەم سەرۆكایەتییە دەنكی 70%ی دەنگدەرانی هێناوە، كە بە لەجیاتی دانان دەكرێت وای لێكبدەینەوە بە قورسایی حزبێك دەنگی هێنانەوە كە 70%ی كورسییەكانی پەرلەمانی هێنابێت.

* زانكۆی لوبنانی فەرەنسی / هەولێر