پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان یەكێكە لەهەنگاوە سەرەكییەكانی پێشكەوتن و پتەوبوونی دەوڵەت، چونكە هەر دەوڵەتێك، (فیدڕاڵی، كۆنفیدڕاڵی یان سەربەخۆ) پێویستە لە رووی سیستماتیكەوە گرنگیی زۆر بە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بدات. ئەوەی ئەمڕۆ تێبینی دەكرێت لەهەرێمی كوردستان، بەشێوەیەكی باش كار لەسەر سیستمی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان كراوە، بەسیاسەتی حەكیمانەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەڕێز سەرۆك مسعود بارزانی، توانراوە سیستمێكی پتەو بۆ بنیادنانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی هەرێمی كوردستان بكرێت و ئێستا زۆر لە وڵاتانی جیهان خوازیاری ئەوەن كە لەبری عێراق لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا پەیوەندی بیناد بنێن. ئەگەر ئاوڕێك لە مێژوو بدەینەوە، دەبینین پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان نیشانەی سەركەوتنی وڵاتان بووە، هەر دەوڵەتێك سیستمێكی پتەوی بۆ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بەرنامەڕێژ كردبێت، ئەوا توانیویەتی لە بنیادنانی سیستماتیكی سیاسیدا زۆر سەركەوتوو بێت، لەبەرامبەردا هەر وڵاتێك بەشێوەیەكی باش لەم بوارەدا كاری نەكردبێت، سەركەوتوو نەبووە.
ئەوەی جێگەی تێبینییە ئەوەیە كە مرۆڤ هەر لەسەرەتای ژیانییەوە هەوڵی داوە لە رووداو و پێشهاتەكانی دەوروبەری تێبگات، پەیوەندیی لەگەڵ مرۆڤەكانی دیكەدا هەبێت، لەگەڵ ئەمەشدا بە درێژای رۆژگار پەیوەندییەكانیش گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، وەك دەبینین بە هۆی پێشەوەچوونی هزری مرۆڤ و داهێنانە زانستییەكان، چەندین تیۆر و قوتابخانە دروست بوون لەپێناو شیكاركردنی ئەو پێشهاتانەی كە لەچواردەوری مرۆڤدا روو دەدەن، پەیوەندیی نێوان تاكەكان گۆڕدراوە بۆ پەیوەندی نێوان خێزانەكان، دواتر بۆ پەیوەندی نێوان ماڵباتەكان و دواتریش بۆ پەیوەندی نێوان دەوڵەتەكان، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان یەكێك لە چەمكە گرنگەكانی بونیادنانەوەی سیاسەتە، چونكە پەیوەندیی نێودەوڵەتی سەرەكیترین پایەو پڕەنسیپە بۆ دروستكردنی دەوڵەت. ئەوەی جێگەی سەرنجە هەر دەوڵەتێكی خاوەن سەروەریی یەكێك لە هەنگاوە سەرەكییەكانی بەهێزبوون و بنیادنانی پایەیەكی ئابووری و برەودانە بە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، ئەمە بێجگە لەوەی كە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان وابەستەیە بەمامەڵەكردنی سیاسەتی نێودەوڵەتییەوە لەسەر بنچینەی مەودای گرنگییەتی بۆ ناوەندە پیشەسازییە گەورەكان لەلایەك و لەلایەكی دیكەشەوە كارایی دیپلۆماسی و پاراستنی بەرژەوەندییە هەنوكەییە گرنگەكان، لە روویەكی دیكەوە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان كاریگەری زۆریان لەسەر داڕشتنەوەی ئایندەی بە دامەزراوەكردنی دەوڵەت و گەیشتن بە ئایندەی سیاسی هەیە. وەك دەبینین زۆر جار وڵاتێك بەهۆی نەبوونی پەیوەندیی نێودەوڵەتییەوە ناتوانێت لە كاتی رووبەڕووبوونەوەی گرفتە سیاسییەكاندا بەرگری لەخۆی بكات. واتا پەیوەندیی نێودەوڵەتی زۆر جار دەبێتە هۆی ئەوەی كە میللەتێك لەسەربەخۆیی بوون نزیك بكاتەوە، بەپێچەوانەشەوە لەكاتی نەبوونی ئەم پەیوەندییەدا،ئەوا ئەم وڵاتە تووشی گرفت دەبێت.
بەشێك لە بیرمەندانی سیاسی پێیانوایە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان وەك یەكێك لەگرنگترین لقەكانی زانستی سیاسەت بووەتە بابەتێكی جێی بایەخ، بەشی هەرە زۆری سیاسەتمەدارانیش پێیانوایە كاروباری نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان پێش دەكەوێت، بەڵام ئەگەر تەماشا بكەین چاودێرانی بواری سیاسی، مێژووی یەكەم جار دەركەوتنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بۆ كاتی مێژوونووسی یۆنانی تۆسیدیدەس (460-395 پێش زایین) دەگەڕێننەوە، بەڵام بەشێكی دیكەیان پێیانوایە كە مێژووی دەركەوتنی پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەكان زۆر لەوە كۆنترەو سەرەتا وەك مێژووی پەیوەندی لەنێوان دوو نەتەوەدا دەركەوتووە، تەنانەت هەندێكیان مێژووی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بۆ پەیوەندییەكانی نێوان شارەكان لە ناوەوەی دەوڵەتی سۆمەری كۆن دەگەڕێننەوە، واتە بۆ ٣٥٠٠ ساڵ بەرلە زایین، بەچەندین شیوەی جیاوازیش پێناسەكراوە. پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بریتییە لەكۆمەڵێك سیستم و میكانیزمی تایبەت، لە كۆمەڵێك چەمك و سیستم و پڕەنسیپ و رێكار و دامەزراوە و نێودەوڵەتی پێكدێت، هەروەها هەندێكی دیكە لە توێژەرانی بواری سیاسی پێیانوایە كە پەیوەندیی نێودەوڵەتی بریتییە لە كارلێكی هاوبەش لەسەر بنەمای پەیوەندیی نێو دوو دەوڵەت ئەنجام دەدرێت بە مەبەستی پێشكەوتنی تواناكانی هەردوولا، هەروەها بەشێك لە توێژەرانی بواری سیاسی پێیانوایە كە پەیوەندیی نێودەوڵەتی لە رووی لۆژیكییەوە بریتییە لە هاوبەندییەكی سیاسی لەنێوان دەوڵەتانن ئەمە بێجگە لەوەی وەك زانستێك پێویستە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، چونكە خۆی لە خۆیدا زانستێكە و جۆرێكە لە تەكنیكی بەڕێوەبردنی دیالۆگ و پەیوەندی لەنێوان دەوڵەتاندا، هەروەها كەسی دیپلۆمات كۆمەڵێك سیفاتی هەیە كە حەسانەی تایبەتی هەیە و نابێت بەهیچ شێوەیەك خۆی و ئەندامانی خێزانەكەی دەستگیر بكرێن، هەروەها نابێت بخرێتە ژێر چاودێرییەوە، ئەمە بێجگە لەوەی كە بەهیچ شێوەیەك باج نادات، لە روویەكی دیكەوە بە هیچ شێوەیەك نابێت رووبەڕووی پشكنین ببێتەوە.
خوێندنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان وەك زانستێك، چەند بۆچوونێكی جیاوازی لەسەر هەیە، چەندین جاریش لەشێوازی جیادا باسكراوە، بەڵام ئەوەی كە گرنگە، یەكەمجار كە وەك بابەتێكی سەربەخۆ لە زانكۆیەكی ئینگلتەرا خوێندرا، ئەوكات بە بابەتەكەیان دەوت: (تیشكی ژێر سوور) كە ئەكادیمیایەكی تایبەتمەند بوو لە (١٩١٩) دامەزرا بەسەرۆكایەتی وۆدرۆ ویڵسن لە زانكۆی ویلز (ئێستا زانكۆی -ئەبیریست ویت-ـە)، پاشان لەگەڵ دێڤد دیێڤیز زانكۆی جۆرج تاون-یان دامەزراند كە بەكۆنترین زانكۆ دادەنرێت بۆ خوێندنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمێریكا (١٩٢٠) بەر لەویش پەیمانگای لەندەن دامەزرا لە ١٩١٩ بۆ خوێندنی پەیوەندیی نێودەوڵەتی بەبۆنەی وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵی جیهانی لەلایەن فیلیپ نۆییڵ بۆ ئاشتی كە بۆ یەكەم جار بوو بە شێوەیەكی فراوان خوێندكاری لێ وەرگیرا لە ئاستێكی بەرز. هەروەها وردە وردە گرنگیدان بە پەیوەندییە نێودەوەڵەتییەكان وەك زانستێك گرنگ بوو، دواتر بەشی مێژووی نێودەوڵەتی كرایەوە لە زانكۆی لەندەن و خوێندنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی ئۆكسفۆرد دەستی پێكرد، پاشان كردنەوەی زانكۆی تیشكی ژێرسووری بەدوادا هات لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و سویسرا، یەكەم زانكۆی تایبەتیش بەم بوارە لەساڵی ١٩٢٧ دامەزرا لە ئەمریكا بۆ خوێندنی تیشكی ژێر سوور و بەشەكانی پەیمانگای باڵای لێكۆڵینەوە نێودەوڵەتییەكانی كردەوە ( ئێستا پەیمانگای باڵای لێكۆڵینەوە نێودەوڵەتییەكان و گەشەپێدان)، كە خوێندكاری باڵا بەرهەم دێنێت لە بوارەكانی دیپلۆماسیی تایبەت بە نەتەوە یەكگرتووەكان. لە كەنەدا لەساڵی ١٩٦٥ زانكۆ و قوتابخانەی نۆڕمان باترسۆن كرایەوە بۆ خوێندنی كاروباری نێودەوڵەتی، بۆ یەكەمجاریش لەهەرێمی كوردستان لەساڵی ٢٠١٠ بۆ ٢٠١٢ ئەم بەشەی خوێندن لە هەریەك لە زانكۆكانی كوردستان و زانكۆی جیهان كرایەوە.

* ماجستێر لە كارگێڕی كار