زاراوەی پرەنسیبی مافی بڕیاردانی چارەی خۆنووسین بە شێوازە جیاوازییەكانییەوە لەوەتەی كۆتایی سەدەی نۆزدەیەمدا بەكارهاتووە، هەروەها ناوەڕۆكی ئەم زاراوەیە لەوەتەی كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانەوە زیاتر پەرەی سەندووەو واتاكەی قووڵتر بۆتەوە، تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت بۆتە جێگەی مشتومڕی لێكدانەوەو شرۆڤەكردنی جیاجیا لە پراكتیزەكردن و وردەكارییەكاندا لە نێوەندە فیكری و یاساییەكاندا، بەڵام هەمووان لەسەر ئەوە كۆكن كە پرەنسیبی ئازادیی گەلان بە پێی ویست و هەڵبژاردنی خۆیان دەبێت، بەتایبەتیش لەوەتەی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی 1951 ئەم پرەنسیبەی پەیڕەوكردووە لەنێو بەڵگەنامەكانیدا و هیچ دەرفەتێكیشی نەهێشتەوە لەبەردەم نەیارانی ئەم مافە بەتایبەتیش شۆفینییەكان كە باڵادەست و دەستڕۆیشتوون و گەمە بە بەرژەوەندیی گەلان دەكەن، كاتێ هەندێ مەرجی قورس و بە بنەمایان خستە ئاراوە، لەگەڵ لەقالبدانی ئەو مافە لە چوارچێوەی ئۆتۆنۆمی و فیدڕاڵیدا، یاخود بەستنەوەی چارەنووسی گەلێكی وەك كورد تا بە ویستی كۆڵۆنیالیزم لە ئازادی بێ بەش بكرێت، بۆ ئەوەی هەمیشە لە چوارچێوەی ئەو سنوورەدا بمێنێتەوە كە ئەو دەوڵەتانە حوكمڕانیی بكەن و چەندین نەتەوەی دیكەیان لەگەڵدا دەژین، واتا بەشداری بكەن لە بڕیاردانی چارەنووسی كورد لە جیاتی خودی كوردەوە، ئەگەر وا بێت دیارە پێشوەختە ئەنجامەكەی چی دەبێت.
ریفراندۆمی گەلی كوردستانی عێراق
دیارە ئەركی سەركردایەتیی سیاسیی لەو حاڵەتە چارەنووسسازانەدا ئەوەیە كە بگەڕێتەوە بۆ رای گەل تاكو زۆرینەی گەل بژاردەی كۆتایی خۆی یەكلایی بكاتەوەو ئیرادەی رەوای خۆی بەرجەستە بكات، لەئێستادا سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستانی عێراق دەستی داوەتە ئەم هەنگاوە بە راوێژكردن لەگەڵ هێزە میللی و سیاسییەكان، هەروەها لەگەڵ رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و پێكهاتە سیاسییەكانی عێراق لەپێناو دابینكردنی مەرجەكانی رێكخستنی ریفراندۆم لە كاتی گونجاودا كە بە مەزەندە ئەم ساڵ ئەنجام دەدرێت، لەمەدا بوار دەدرێتە هاووڵاتیان تاكو رێگای بڕیاری چارەنووسیان دیاری بكەن لە سەربەخۆیی یان كۆنفدڕاڵی لەگەڵ عارەبی عێراق یاخود بە فیدڕاڵییەتی تازەكراوەوە قایل بن.
بێگومان پرۆسەی ریفراندۆم هەموو نەتەوەو پێكهاتەكانی گەلی كوردستانی عێراق دەگرێتەوە، هەموو لا مافیان لەمەدا دەبێت، واتا نەك هەر كورد بە تەنیا، بەڵكو هەموو نەتەوەكانی ئەم هەرێمە دەنگ بۆ چارەنووسی خۆیان دەدەن، كوردستاینش دەبێتە پێشەنگ لە چارەسەركردنی كێشەی نەتەوەكانی دیكەی وەك كریستیان( كلدۆئاشووری و سریان و ئەرمەن)و توركمان و نەك هەر ئەو عارەبانەی لە سنووری ئێستای ئیداریی هەرێم نیشتەجێن، بەڵكو ئەوانەیشی كە لەو ناوچەو شارانە دەژین كە ماددەی 140ی دەستووری عێراق دەیانگرێتەوە، وەك شنگال و دەشتی نەینەواو كەركوك و شوێنی دیكە.
بەڕێوەچوونی پرۆسەی ریفراندۆم كە بڕیاری لێدراوە، خۆی لە خۆیدا رەنگدانەوەی بەهێزیی ئەزموونی سەركەوتووی كوردستانە لە هەرێم، كە خۆی لەو ناونیشانەدا بەرجەستەدەكات: پێكەوەژیانی نێوان سەرجەم پێكهاتەكان و چارەسەری ئاشتییانەو دیموكراسییانە بەرێگەی دیالۆگ لە هەموو كێشەكاندا، هاوكات ئازادیی بازاڕو چەسپاندنی لێبووردەیی نەتەوەی ئایینی و مەزهەبی، هەروەها رێگە خۆش دەكات لەبەردەم جێبەحێ كردنی پرۆژەكانی دامەزراندنی رێكخراوگەلێكی تازەی ئیداری كە بەدەم ئیرادەی زۆرینەی ئایینی و ئیتنییەوە بێت لە شنگال كە دەمێكە مەسەلەی پەیوەستبوونی چارەنووسی خۆی وەك بەشێك لە كوردستانی عێراق یەكلایی كردۆتەوە، هەروەها ناوچەی دەشتی نەینەوا كە بەپێی پرۆسەی دیموكراسیی بڕیار لە شێوازی پەیوەندییەكانی دەدات لەگەڵ هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەند لە بەغدا.
سەركەوتنی پرۆسەی ریفراندۆم وەك شایستیەكی دیموكراسی و شارستانی و ئەنجامەكانیشی هەر چۆنێك بن بۆ هەمووان دەگەڕێتەوە، لە كوردو عارەب و نەتەوەی دیكە، چونكە فیدڕاڵییەتی ئێستای هەرێم سەرئەنجامی سازانی كورد و عارەبە لە سەردەمانێكی ئۆپۆزسیۆندا دژ بە رژێمی لەناوچوو، هاوكات بۆماوەیی كۆنگرەكانی ئۆپۆزسیۆنە لە لەندەن و بەیروت و پیرمام، هەروەها دەركەوتنی چارەسەری كێشەی كوردە بۆ یەكەم جار بە رێگەی دیالۆگ و سازان و یەكڕیزیی دژی دیكتاتۆریەت و لەپێناو دیموكراسیدا، راستە كە شەریكی عارەبی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لەو كۆنگرانەدا بڕیاری لە مافی چارەی خۆنووسینی كورد داوە بەمەرج، واتا بێ جیابوونەوە و پابەندبوون بە فیدڕاڵییەت، بەڵام لە راستیدا ئەو هەلومەرجانە گۆڕاون، هەروەها هاوسەنگیی هێزەكانی كوردی و عێراقی جیاوازبووەو ژێرخانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و پەرەپێدان لە هەرێمدا پەرەی سەندووە بە دۆزینەوەو دەرهێنانی نەوت و غاز، لەلایەكی دیكەوە شەراكەتی فیدڕاڵییەت لەگەڵ بەغدا خواستەكانی گەلی هەرێمی كورستان ناهێتێتە دی، لەبەر چەند هۆیەك: لەوانە چەقبەستنی پرۆسەی سیاسیی دیموكراسی لە عێراق و باڵادەستیی فیكری تایفەگەریی لە حكومەتی ناوەند و پابەندنەبوونی حكومەتە عێراقییە یەك لەدوای یەكەكان بە پەیمان و بەڵێنەكانیان، هەروەها بە ماددەكانی دەستوورەوە، بۆیە هەلومەرج گونجاوە بۆ ئەنجامدانی پرۆسەی تازەی ریفراندۆم دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە دوو دەیە بەسەر راگەیاندنی فیدڕاڵییەتدا، هەروەها واژۆكردنی گرێبەستێكی تازە بە رێگەی دیالۆگ و سازانی نیشتمانی.
هەڵوێستی پەكەكە دژی مافی چارەی خۆنووسینی گەلی كوردستان
رەوتی سەركێش لە بزووتنەوەی كورد كە پەكەكە سەركردایەتیی دەكات دژی مافی چارەی خۆنووسینی گەلی كوردستان دەوەستێتەوەو لە بنەڕەتدا و بە ئاشكرا دەوڵەتی نەتەوەیی كورد رەتدەكاتەوە، لە كاتێكدا زیاتر لە 190 دەوڵەتی نەتەوەیی ئەندامن لە نەتەوە یەكگرتووەكان، لەگەڵ ئەوەی كە سەرانی ئەم حزبە گوێڕایەڵی چەند رژێمێكن لە دەوڵەتانی پەڕگیری وەك ئێران و سووریا، هەروەها چەند زاروەیەك دێننە ئاراوە كە پاڵپشتی یاسایی یان مێژوویی یان واقیعییان نییە، وەك دەستەواژەی (نەتەوەی دیموكراسی)، بەڵام لەسەر ئاستی پراكتیك و لەسەر ئەرزی واقیعیشدا ئەم رەوتە سەركێشەی پەكەكە و هاوپەیمانەكانی دەست وەردەدەنە كاروباری ناوخۆی هەرێمی كوردستانی عێراق لەم هەلومەرجە ناسكەی ئێستادا، لەكاتێكدا هەماهەنگیی هەیە لەگەڵ چەندین ناوەندی هێزی توندڕۆو دەمارگیری شیعەی عێراقدا وەك حەشدی شەعبی و گروپەكەی مالیكی بۆ ئەوەی دەستكەوتەكانی گەلی كوردستان لەبار بەرن، ئەویش بە نانەوەی ئاژاوە لە شنگال یان وەستان لەپاڵ چەند رەوتێكی سەركێشی كورددا كە بەستراونەتەوە بە دەستگاكەی قاسم سلێمانی ئەویش بە دژایەتیكردنی سەرۆكایەتیی هەرێم و حكومەتەكەی، هەروەها دانانی ئاستەگ و لەمپەر لەبەردەم ئەنجامدانی پرۆسەی ریفراندۆمی بڕیاردانی چارەنووس.
لە كاتێكدا كە جەماوەری كوردستان لە هەموو بەشە جیاوازەكانی كوردستاندا و لە سەرجەم شوێنەكاندا لەپاڵ گەلی كوردستانی عێراقدا وەستاون بۆ بەدیهێنانی ئیرادە و بڕیاردانی مافی چارەی خۆنووسین كە ئەنجامدانی ریفراندۆم دەبێتە زەماوەندێكی نەتەوەیی و شارستانی و دیموكراسی، بەڵام لە هەمان كاتیشدا ناوەندەكانی سەركردایەتیی پەكەكە لە ریزی هێزەكانی شەڕانگێزو رەگەزپەرست دەوەستێت و پیلان و نەخشەو مەرامی نەگریس لە ژوورە تاریكەكاندا دادەڕێژێت بە هاوكاریی لەگەڵ دەزگا هەواڵگرییە ئیقلیمییەكان، ئەویش بە دانانی كۆت و فشار كە بە شێوەیەكی نەرێنی كاریگەریی دەبێت لەسەر گوزارشتكردنی گەل لە ئیرادەی خۆی، بەمەش دەیەوێت ئیرادەی ئەو گەلە پەكبخات كە زیاتر لە سەدەیەكە خەباتی بۆ دەكات و بەو هیوایەی بگاتە ئەو رۆژە كە بە ئازادی گوزارشت لە ویست و ئامانجەكانی بكات.
سەرانی پەكەكە و بەتایبەتیش ئەوانەی لە چیای قەندیل خۆیان مات كردووە كار بۆ ئەوە دەكەن رەوشەكە زیاتر ئاڵۆزبكەن و چارەسەری ئاشتییانە لەباربەرن كە پرەنسیبی بڕیاردانی مافی چارەی خۆنووسین دێنێتە دی، ئەمەش بە هەماهەنگی لەگەڵ هێزو رژێمە ئیقلیمییەكان ئەنجام دەدەن، دیارە ئەو هەوڵەی گروپەكەی قەندیل لە دوو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت، یەكەمیان رازیكردنی خاوەن بڕیارەكانە لە پایتەختەكانی دەوروبەر كە خۆی لەگەڵیاندا گونجاندووە، دووەمیشیان سەپاندنی سیاسەتی ئەو دەوڵەتانەیە بە زەبری چەك و ترساندنی گەلی ئاشیخوازی كورد و سەپاندنی سەرانە و هەڕەشە لێكردنیان بە پاكتاوو دەستگیركردن و راگواستن و دەركردنیان لە ناوچەكانی خۆیان، وەك ئەوەی چەندین دەیەیە بەرامبەر كوردی توركیا ئەنجام دەدرێت، دوای ئەوەی كە ملیۆنان لەو كوردانە شارەكانی خۆیان جێهێشووە، هەروەها چەند ساڵێكیشە بەرامبەر بە كوردی سووریا پەیڕەو دەكرێت كاتێ دەبینین كە نیوەیان خاكی باوك و باپیریان جێهێشتووە.