دوای تێپەڕبوونی(96) ساڵ بەسەر دروستبوونی دەوڵەتی عێراق لەسەر دەستی بەریتانییەكان و دوای بەسەرچوونی زیاتر لە یەك سەدە بەسەر رێكەوتننامەی(سایكس پیكۆ)ی فەرەنسا و بەریتانیا و رووسیای قەیسەری كە بە هۆیەوە هەستان بە دابەش كردنی ئەو ناوچانەی لەژێر دەستی دەوڵەتی عوسمانی بوون، بە بێ ئەوەی حیساب بۆ نەتەوە سەرەكییەكانی دیكەی سەر ئەو ناوچانە بكەن بەتایبەت نەتەوەی كوردو بە زۆر دابەشی سەر عەرەب و فارس و توركیان كرد، ئا لەو كاتەوە ئەو نەتەوە سەرەكییانەی كە مافیان بە زۆر پێشێل كراو بوونە قوربانی مەرام و هاوكێشە سیاسییەكانی دەوڵەتە زڵهێزەكانی ئەو كاتی براوەی شەڕی یەكەمی جیهان، خێروخۆشییان بە خۆیانەوە نەدیت و كەوتنە بەر سیاسەتی تەهمیش كردن و كوشتن وقڕ كردن و لەناوبردن و سڕینەوەی شوناس و مێژوو و كەلتوور.
یەكێك لەو نەتەوە سەرەكییانەی لەسەر خاكی باووباپیرانی خۆی، سەرەڕای هەموو جیاوازییەكانی لەگەڵ نەتەوەی عەرەب و تورك و فارس تووشی كپ كردن و سڕینەوەی شوناسەكەی بوو، نەتەوەی كورد بوو، بە تەعریب و تەتریك و تەفریس كرا، خاكەكەی بەزۆر لكێنرا بەو دەوڵەتانەی ئێستا بە هەموو شێوەیەك، چ جەسەدی، چ دەروونی، چ سیاسی، چ رۆشنبیری، چ كۆمەڵایەتی و چ ئابورری مافەكانیان پێشێل دەكرێت.
(96) ساڵە عێراقی موەحەد بە زۆر پێكڤە لكێنراوە، نەتەوەكان بەزۆر تێكەڵی یەكتری كران، ناچار كران هەموویان بە عەرەبی و وەك عەرەب بیر بكەنەوە، ماف و ئازادییەكانیان پێشێل كران، سیستەمە یەك بە دوایەكەكانی حوكمڕانی لە عێراق هەموویان بە جۆریك لە جۆرەكان مافی گەلی كوردیان پێشێل كرد.
نەتەوەی كورد نە هیچ خێری لە حوكمی پاشایەتی وەرگرت نە لە حوكمی كۆماری، لە هەر پێنج عەهدەكەی كۆماری عێراقیش لە نێوان ساڵانی(1958) تاكو(2003) و پێش روخانی رژێمی بەعس و نەمانی سەدام حوسینی دیكتاتۆر، نە خیری لە (عەبدولكەریم قاسم) بینی نە لە (عەبدولسەلام عارف) و (عەبدولڕەحمان عارف) و نە لە (حەسەن بەكر) و (سەدام حوسێن). جگە لە ماڵوێرانی و ئاوارەیی و ئەشكەنجەو جینۆساید و ئەنفال و كیمیاباران كردن هیچیان بۆ كورد پێنەبوو. سەرەڕای ئەوەی دەوڵەتە زڵهێزەكانی ئەو سەردەم و ئەوانەی بە مەبەستی رزگاركردنی مرۆڤایەتی و پێشێل نەكردنی مافەكانی مرۆڤ و ژێردەستە نەبوون، رێكخراوی(عصبە الامم) و رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیان داناو بە سەدان رێككەوتننامەی دوولایەن و چەندین لایەنەیان واژۆ كرد، نقەیان لێوە نەهات و زۆربەی هەرە زۆریان لە بەرامبەر پێشێلكارییەكانی بەرامبەر بە كورد، بێدەنگیان هەڵبژارد.
لە ساڵی (2003) و دوای نەمانی رژێمی بەعس و سەر لە نوێ كەوتنە سەر پێی عێراق، ئومێدێك بۆ كورد دروست بوو، بۆیە بە ئارەزوومەندانە و بە یەك رێزی چوویەوە بەغدا، بۆئەوەی هەموو نەتەوەو ئایین و مەزهەبێك و دەنگێك عێراقێكی دیموكراسی دروست بكەنەوە كە لەسەر بنەمای شەراكەتی راستەقینە بنیاد نرابێت.
حكومەت و پەرلەمان و دەستووری عێراق دانران و بە زۆرینەش دەنگ بە دەستووری ساڵی(2005) درا كورد ستونی سەرەكی سەر پێخستنەوەی عێراقی ئێستا بوو، ئەو عێراقەی كە جارێكی دیكە لە دایك دەبوویەوە، بە داخەوە بە نیوە ئیفلیجی لە دایك بوویەوە، چونكە نەیتوانی كورد، كە ستوونی سەرەكیی سەر پێخستنەكەی بوو، رازی بكات و نیەتی پاكی خۆی پیشانی كورد بدات.
هەمدیسان سیاسەتی پەرواێزخستن و بە دەرەجە دوو سەیركردنی كورد دەستی پێكردەوە تا كار گەیشتە ئەو رادەیەی سەرەتای ساڵی(2014)و بە بڕیارێكی زارەكی و دوور لە یاسا و دەستوور و بەها مرۆڤایەتییەكان لەلایەن سەرۆك وەزیرانی ئەوسای عێراق (نوری مالیكی) بودجەو قوتی خەڵكی هەرێم بڕدرا، ئەم بڕیارە نادەستوورییەش لە كاتێكدا دابوو كە بە هۆی سیاسەتی هەڵەو تاكڕەوانەی مالیكی و بەهۆی پاشەكەشەكردنی سوپای دەوڵەتی عێراق لە موسڵ، كوردستان رووبەڕووی مەترسیدارترین رێكخراوی تیرۆریستی سەردەم دەبوویەوە.
بەداخەوە تا ئێستایشی لەگەل بێت و لە سەردەمی( حەیدەر عەبادی) سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراقیش هەمان سیاسەتی پەراوێزخستنی كورد پەیڕەو دەكرێت و هێشتاش بودجەو قوتی خەڵك و شایستە داراییەكانی هەرێم و بگرە شایستە داراییەكانی جوتیارانی هەرێمیش لە ئەستۆی حكومەتی عێراقە، بگرە دەیانەوێت بەشی هەرێمیش لە داودەرمان ببڕن، بەبێ ئەوەی بیر لەوە بكەنەوە نزیكی دوو ملیۆن ئاوارەی ناوچە جیاوازەكانی عێراق لە كوردستان نیشتەجێن، ئەمە جگە لەوەی رۆژانە بریندارانی شەڕی رزگاركردنی موسڵ لە سوپا و خەڵكی سڤیل لە نەخۆشخانەكانی هەرێم چارەسەر دەكرێن و پێویستیان بە داودەرمانە.
ئا ئەمەیە سیاسەت و عەقڵییەتی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراقی بەزۆر پێكەوە لكێنراو. جا بۆیە كاتێك پرسی بە فەرمی هەڵكردنی ئاڵای كوردستان لە كەركووك دێتە پەرلەمانی عێراق، شتێكی ئاساییە كە هەموو عەرەب و توركمانەكان بەبێ گوێدانە جیاوازی مەزهەب و ئایدیا، كۆدەنگ دەبن و دەنگ لەسەر بڕیارێكی بە پەلەی نایاسایی پەرلەمان دەدەن.
ئەو بڕیارەی لە دانیشتنی ژمارە(22)ی ساڵی سێیەم، فەسلی دووەمی پەرلەمانی عێراق و لە رێكەوتی(1/4/2017) سەبارەت بە هێنانەخوارەوەی ئاڵای كوردستان لە كەركووك درا، رووی راستەقینەی سیاسەت كردن و عەقڵیەتی كەسە سیاسییەكانی عێراقمان پێ نیشان دەدات و هەمدیسان پێمان دەڵێت، ئەو تەوافوق و شەراكەتەی، عێراقی لەسەر بنیاد نرایەوە، ئەم جارەشیان پێشێل كراو سیستەمی زۆرینەی عەرەبی جێبەجێ كرا، لەلایەكیشەوە بە گوێچكەی هەندێك لە هەڤاڵە هاوخوێنەكانمانی چرپاند كە ئەو عێراقەی كە جارجارە بۆی شل دەكەن و دڵتان ناهێت دڵی بڕەنجێن و پێتان وایە بەغدا باشتر لە هەولێر چارەسەری كێشە كوردستانییەكان دەكات و پێتان وایە تاكە خەمخۆری هاووڵاتی كوردستان، تەنیا عێراق و حكومەتی عێراقە، ئەوا دیسان بە بیری هێنانەوە كە كورد شوێنی لە عێراق نابێتەوە.
كێشە عەقڵییەتی سیاسییە لەلای كاربەدەستانی عێراقی و زۆربەی هەرە زۆری كەسە سیاسییەكانی عەرەبی عێراقی، ئەم عەقڵییەتە(96) ساڵە نەگۆڕاوە و سێ(96)ی دیكەش بڕوا ناگۆڕدرێت. بۆیە كورد هەموو سیستەم و حوكم و شێوەكانی بەڕێوەبرنی دەوڵەتی عێراقی تام كردووە، بەوەی ئەم دواییەش كە فیدڕاڵییەتە، ئەو عەقڵیەتە بەڕیوەبردنەی لە بەغدا هەیەو پێشێل كردن و جێبەجێ نەكردنی دەستوور لەلایەن كاربەدەستانی بەغدا، نەیهێشت كورد تامی خۆشییەكانی فیدراڵەتیش بكات و تینوویەتی كوردی پێنەشكا، بۆیە فیدڕاڵییەتیش فەشەلی هێنا. پاشكۆبوونی بەغدا جگە لە نەهامەتی هیچی بۆ ئێمە نەهێنا، بۆیە بڕیاردان لە مافی چارەی خۆنووسین باشترین رێگەیە بۆئەوەی تامی دەوڵەت بوون بچێژین.
ئێستاش كە بابەتی گشت پرسی(Referendum) وەك شێوەیەك لە شێوەكانی دیموكراسیەتی ناڕاستەقینە لە هەرێمی كوردستان هاتۆتە ئاراوەو لێژنەی تایبەتمەندی بۆ دانراوە لەلایەن هەردوو پارتی سەرەكیی كوردستان و دەیانەوێت بە هاوبەشی هەموو پارتە سیاسییەكانی كوردستان و بە گفتوگۆكردن لە گەڵ بەغدا و دەوڵەتە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكان تاوتوێی بابەتەكە بكەن و كورد بگات بە كەناری ئارامی، ئەوا هیچ بیانووییەك بۆ هیچ كەس و پارت و دەوڵەتێك نامێنی بۆ دژایەتی كردنی ئەم پرسە چارەنووسسازە، چونكە گشت پرسی مافی چارەی خۆنووسین لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و لە یاسای نێودەوڵەتی و لەلایەن رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و یەكێتییە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییەكان بۆ نموونە یەكێتی ئەفریقی(اتحاد الافریقی) و بڕیارە ئیستیشارییەكانی دادگای عەدلی نێودەوڵەتی سەبارەت بەو هەرێمانەی بوونەتە دەوڵەت و لەلایەن زۆربەی هەرە زۆری فوقەهائی رۆژئاوایی و رۆژهەڵاتی و بەتایبەت (جۆرج بیردۆ) و (دونكین ماری)و(شابس) و (فودال) بە ئامرازێكی چالاك و یاسایی و شەرعی دادەنرێت بۆ دەربڕینی ئیرادەی گەل و نەتەوەیەكی بن دەست.
ئەمەشمان لەبیر نەچێت كە گشت \پرسی چەمكێكی رۆژئاواییە و هەرێمی كوردستانیش بە پشت بەستن بە شوێنی ئیستراتیجی و هەڵكەوتەی جوغرافیایی خۆی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بوونی سامانی سروشتی و سیاسەتی كرانەوەی خۆی بە رووی رۆژئاواو بەنەتەوە جیاوازەكەی خۆی و بوونی بە دەوڵەتێكی تاقانەی كوردی، جیاواز لە عەرەب و تورك و فارس، بڕوا ناكەم رووبەڕووی دژایەتی كردنی زۆر زەق ببێتەوە. عێراقی موەحەدی دوێنێ رۆیشت، ئەمڕۆی دەوڵەتی كوردستان بەڕێوەیە، بۆیە كاتیەتی كە كورد بڕیارە چارەنووسسازەكە بدات و ببێتە دەوڵەتێكی نوێ لەسەر نەخشەی جیهان.

* ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق