لەچەند ساڵی رابردوودا لەئاكامی جێگیرتربوونی پێگەی كوردستان لەسیاسەتی ناوچەو جیهانداو بەهێزتربوونی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكانی، هەروەها لەسەر بنەمای هەبوونی بارودۆخی مومكین بۆ بەرزكردنەوەی خواستی دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی، سەرۆكایەتی كوردستان ئەم ویستەی لەشیعار راگواستەوە بۆ خواستێكی واقیعی سیاسیی میللەتی كورد. تاكوو لەسیاسەتی رۆژانەو لەپێوەندییەكانی دەرەوەدا ببێتە بنەمای كارلەسەركردن.
بەستێنی نێوخۆو ناوچەیی
ویستی دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردستان چەندین رەدفیعل و دژكردەوەی جۆراوجۆری لێكەوتەوە، لایەنگران و دژبەران دەستی خۆیان رووكردەوە، بەڵام لەهەموویان بەرچاوتر پاڵنان بوو بە (داعش)ـەوە بەرەو كوردستان، تاكوو پێش لەم رەوتە بگرن.
بەغدا فرسەتی بە غەنیمەت زانی و بە هەموو هێزەوە بۆ پێشگرتن لەپرۆسەی خۆبەهێزكردنی كورد بودجەی بڕی و دەستی خستە ناوماڵی كوردەوە.
گشت فشارەكان تێكڕای كێماسیەكانی ستراكچراڵ و مێژوویی كۆمەڵگەی كوردی بوونە هۆی سازبوون و سەرهەڵدانی چەندین قەیرانی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووریی و دارایی و ئەنیستیتوشناڵ، دیارە كەم تەجروبەیی كورد لەسیاسەتی بەڕێوەبردنی وڵاتدا كە ئەركی هەموو لایەنە سیاسییەكانە لەوڵاتاندا، كارتێكەریی نێگەتیڤی لە چارەسەری قەیرانەكاندا هەبووە.
ئێستا شەڕی داعش لەعێراقدا لەكۆتایی خۆی نزیك دەبێتەوە، ئەوەی دیارە ئەمانەن:
- كوردستان لەپرۆسەی شەڕی دژی داعشدا نەڕووخا.
- پێشمەرگە نەبوو بە دوو دەستەو چەند دەستە،
- كوردستان دابەش نەبوو بە میلیشیاتی بچووك بچووكی نەوتی.
-هاوپەیمانان و سیاسەتی نێودەوڵەتی كوردی جێنەهێشت.
- سەرهەڵدانی كۆمەڵایەتی لەدژی حوكمڕانیی كورد ساز نەبوو.
-گشت ئەمانە لەپلانی ناحەزاندا بوون، بەڵام هیچیان نەبوون بە راستیی كوردوكوردستان، بە پێچەوانەوە:
-پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان مەحكەمتر بوون، تەنانەت وڵاتانی بچووكی رۆژئاواش هاتنە یارمەتی پێشمەرگە.
- لەجیاتی رووخاندنی حوكمڕانیی كورد، پۆل پۆل گەنجەكانی كوردستان خۆیان گەیاندە سەنگەرەكانی شەڕو كوردستانیان پاراست بە دەیان و سەدان شەهیدیان دا، زۆرجار مووچەو گوزەرانیشیان نەبوو.
- پێشمەرگە لەم شەڕەدا سەركەوتوو هاتەدەر، بە چەك، بە تەدریب، بە یەكگرتوویی پێشترو پێشتر كەوت و ئێستا لەكۆتایی شەڕی داعشدا، نەك هەر جێی هیوای میللەتی خۆیەتی، بەڵكوو دنیا پێی سەربڵندە.
- هەوڵی بەغدا لەژێر رێنوێنی بەتایبەت ئێراندا نەیتوانی دووبەرەكیی جددی لەناو كورددا ساز بكات. لەم حەوتووانەی رابردووشدا شاهیدی ملدانی گشت لایەنەكان بووین بۆ بەیەك گەیشتن لەسەر بنەمای ستراتیژیی میللەت.
ئەحزاب ستراتیژی جۆراوجۆریان هەیە، بەڵام میللەت و پرسی میللەت یەك ستراتیژییە، ئەوەش سەرۆكی هەریم كردوویەتی بە بەرنامەی كاری خۆی و گشت لایەنەكانی هاوكار. رۆیشتن بەرەو تەحقیقی ئەم ستراتیژییە سیاسەتێكی گەرەكە، ناوەڕۆكی ئەو سیاسەتە لەكتێباندا نییە، ئەوەش بریتییە لەبەهێزتركردنی میللەتی كورد لەدنیای ئیدارەی وڵاتی خۆی و ئیدارەی سیاسەتی خۆیدا، جا چ لەناوخۆدا بێ، یان ناوچە، یان جیهاندا بێت. بە راشكاوی ماوەیەك لەمەوبەر سەرۆكی هەریم پێیگوتین، ئێمە لە ناوچەیەكدا دەژین، ئەگەر بەهێز نەبین، دەمانخۆن.
بەستێنی جیهانی
گۆڕانكاری لەناوەندی بەهێزی دەسەڵاتی جیهانیدا كە بریتییە لە وەسەركارهاتنی سەرۆك كۆماری تازەی ئەمریكا گشت ناوەندی وڵاتانی دنیای سەرقاڵ كردووە بە دراسەی سیاسەتەكانی داهاتووی ئەم ناوەندەوە. ئێمەی كوردیش یەك لەو لایەنانەین، بۆیە گرینگە بزانین سیاسەتی ئەو ناوەندە جیهانییە كە بەهێزترین پشتیوانی پێشمەرگە بووە، لەداهاتوودا چ فۆڕم و شكڵ و ناوەڕۆكێكی دەبێ.
كەوابوو، دەبێ بزانین چۆن ئەو سیاسەتەی داهاتوو لەئێستایەوە بیخوێنینەوەو چ بكەین بۆ ئەم ئامانجەو چۆنی بكەین؟
یەكەم شت زانیارییە گشتییەكانن لەسەر چۆنیەتی سیاسەت لەوڵاتاندا بۆ ئەوەی كە تا رادەیەكی باش بتوانین پرۆسەی مێژوویی ئەو وڵاتە تایبەتە بخوێنینەوە.
دووەم شت دراسەی ئەو كەسایەتییانە بكەین كە دەبنە كاربەدەستی كارتێكەر لەو ئیدارەیەدا و چاو لەراگەیاندنەكانیان بكەین كە چییان گوتووە.
سێیەم شت چاو لەو ئەركانە بكەین كە سەرەڕای ویستی ئەم كەسایەتییانە هەر دەبێ چارەیان بۆ بدۆزرێتەوە. دەبێت ئەو چەند خاڵە گرینگەش رەچاو بكەین:
یەكەم: سەرەڕای ئەوە كە لەهەڵبژاردنەكاندا چ دەگوترێ، سیاسەتمەدار كە گەیشتە سەر دەسەڵات لەگەل واقیعێك رووبەڕوو دەبێتەوە كە بەرلەویش هەر بوونی هەبووەو مەجبوورە مامەڵە لەگەڵ ئەو واقیعەدا بكات، سەرەڕای بۆچوونە تایبەتەكانی، زۆر جار بەمە دەڵێن (جەبری ژیۆپۆلیتیك)و ئەو ئۆپۆزیسیۆنە كە لەوڵاتێكدا هەیە.
لەم خاڵەدا گرینگە باس لە رەوت و پاشخانی چەند دەیەی رابردووی پێگەی ئەمریكا لەدنیادا بكەین. لەساڵی ١٩٨٩وە ئەوە ئەمریكا تەنیا سوپەرپاوەری دنیایە، یەكێتی سوڤیەت بوو بە چەندین وڵات و گەورەترینەكەی رووسیایە كە گەورە هێزێكی ناوچەییەو نەك زیاتر، بەڵام لەئاسمان و عەرزو ئاودا ئەمریكا حاكیمە. یەك لەو كەسانە كە باس لە دەوری تازەی ئەمریكا دەكات، جۆرج فریدمەن سەرۆكی ئەنیستیتۆی ستراتفۆرە، كە پێیوایە ئەمریكا ئیمپراتۆرییەكە، بەڵام كۆماریبوونی سیستمی نێوخۆی پێش لەئیمپڕاتۆربوونی بەتەواوی ئەمریكا دەگرێت. بۆیە پێشنیاری ئەوەیە كە ئەمریكا سەرەڕای ئەوە كە كۆمارییە، دەبێ وەك ئێمپڕاتۆرییەك هەڵسوكەوت بكات.
دووەم: كەسایەتییەكانی كابینەی ترامپ
دووكەس تاكوو ئێستا بۆچوونی خۆیان بە روونی ئاشكرا كردووە، یەك لەوانە ژەنڕاڵ ماتیس-ـە كە پیتێت بێرگێن نووسەری كتێبی دەوڵەتە یەكگرتووەكانی جیهادی، لە٧ی ئەم مانگەدا لە (سی ئێن ئێن) دا باسی كردووە. پڕۆفێسۆر بێرگێن پشت دەبەستێت بە كتێبێكی هاوبەشی ماتیس و كۆریی شەیك كە پسپۆڕە لەمێژووی شەڕداو چەندین خاڵ لە بۆچوونەكانیان دەخاتەڕوو،یەك لەو خاڵانە ئەوەیە كە ماتیس لە ئانالیزی خۆیدا باسی ئەوەی كردووە كە دوژمنانی ئەمریكا شەڕی تەواو لەدژی ئەمریكا دەكەن، بەڵام ئەمریكا شەڕی نیوەشەڕیان لەگەڵدا دەكات، بۆ نموونە شەڕەكانی ئەفغانستان و عێراق ئامانجەكانیان بەتەواوی دەستنیشان نەكرابوون، بۆیە سەرچاوەكانی شەڕ سنووردار دەكران و كاتی دەستنیشانكراو بۆ هێندێ بڕیاران بارودۆخی سەر عەرزی لەبەر چاو نەدەگرت.
ئەم بۆچوونەی ژەنڕاڵ ماتیس پاڵپشتی لەو تیۆرییە دەكات كە سیاسەتی ئەمریكا خەریكە لایەنگرانی هەڵسوكەوتی ئیمپڕاتۆرییانەی خۆی پەیدادەكات، بۆیە دەتوانین چاوەڕوانی ئەوە بین كە ئەمریكا چیتر خۆی بە وردەشەڕان و شەڕی سنووردارەوە سەرقاڵ نەكات، بەڵكوو ئەگەر هاتوو شەڕی كرد، وەك ئیمپڕاتۆرییەك بە هەموو هێزەوە شەڕبكات و ئامانجی سیاسی و واقیعی سەرعەرزیش یەكتر بخوێننەوە.
كەسایەتیی دیكە كە وەك راوێژكاری سەرەكیی ئاسایشتی نیشتمانی پرێزیدێنتی هەڵبژێردروای ئەمریكا باسی لێوە دەكرێ، ژەنڕاڵ مایكل فلینە كە لە وتووێژێكی دوورو درێژی لە (سی ئێن ئێن)دا باسی بیروبۆچوونی خۆی كردووە، جگە لەوەی زۆر شت كە بە نێگەتیڤ بۆی نووسراوە، بەڵام باسی دوو خاڵی گرینگ لە پێوەندی لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەكات، یەكەمیان دەبێ پلانێكی گشتگیری وەك (ماڕشاڵ)ی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەبێت بۆ هەڵسانەوەیەكی گەورەی ئابووری و كۆمەڵایەتی، دووەم ئەم كارە دەبێ لەگەڵ هاوپەیمانان بێ، مەرجی بۆ هاوپەیمانیش ئەوەیە كە دەسەڵاتێكی مەزهەبی نەبێت و لەگەڵ ئەوان هاوبۆچوون بن. خاڵی سێیەم و گرینگیش تەئكیدو پێداگری خودی ترامپە لەسەر بووژانەوەی ئابووریی ناوخۆی ئەمریكا، كە بە رادەیەكی بەرچاویش سیاسەتی بەرگری لەبازاڕیی خۆماڵی پەیڕەو دەكات.
ئەگەر هەر ئەم قسانە لە تەنیشت یەك دابنێین، بۆمان دەردەكەوێ كە سیاسەتی بەهێز كردنی ناوەندو هەڵسوكەوتی ئەو ناوەندە لەدنیادا بە شێوەیەكی كاریگەر هەم بەهێز دەكرێت، هەمیش گۆڕانی بەسەردا دێت.
ئەم سیاسەتە لایەنگری كاری نیوەچڵ نییەو پرۆژەكانیان هەوڵ دەدەن گشتگیر بێت و پرسەكان چارەسەر بكات لەو كارەدا لەگەڵ ئەوانەی كە حازرن هاوكاری بكەن و ببنە هاوپەیمان بە گوێرەی مەرجەكانی سەرەوە كە باسمان كرد، هاوكاریی دەكەن.
سێیەم: ئەو ئەرك وكارانەی كە دەبێ بكرێن
لەسیاسەتی نێوخۆی ئەمریكادا ترامپ دەستی لەسەر زۆر گرفتی نێوخۆی كۆمەڵگەی ئەمریكا داناوەو لەسیاسەتی دەرەوەدا باسی تێرۆری كردووە كە مەبەستییتی چارەسەری بكات. تێرۆر دەبێتە پرسێكی سەرەكی. باڵانسی ئابووریی جیهانی ئەركێكی دیكەیە كە هەر ناچارن چاویان لێ بێ، لەبەر ئەوەی لەهیچ شۆێنكدا درز بۆ قەیرانی بانكی و دارایی و شۆك پەیدا نەبێ. ئەولەوییەتی شەڕی تیرۆر لەلایەن كابینەی تازەی ئەمریكا بە هەموو هێزەوە، بۆ ئێمەو ناوچەی ئێمە گرینگ دەبێت.
هەر چەند من پسپۆڕی نیزامی نیم، بەڵام كە میدیاكان باس لە(خاوبوونی شەڕی موسڵ) دەكەن، خۆی دەتوانێ هۆكارێكی ئەوە بێت كە مەسەلەی موسڵ دەبێ چاوەڕوانی گۆڕانی ناوەند، بە واتای هاتنەسەركاری ترامپ بێت، ئەگەر لە دەورانی ئۆباما-دا دەستی پێ كرد، لە دەورانی ترامپدا كۆتایی دێت.
ئەمریكا ئاگاداری حەساسییەتی موسڵە، لەبەر ئەوەی چەندین هێزی ناوچەیی چاویان لەكەوتنی موسڵە تاوەكوو بتوانن نفووزی خۆیان فراوان بكەن و ستراتیژیی ناوچەیی خۆیان پەرە پێ بدەن. بۆیە دەتوانین بڵێین كە كەوتنی موسڵ پێدەچێت، لەبەر هەڵوێستی زۆرینەی بەشدارانی كابینەی ترامپ پێش لەفراوانبوونی نفووزی حەشدی شەعبی و ئێران دەگرێت و ئەرتەشی سەر بە عەبادی لەعێراقدا پاڵپشتی دەكرێ و كابینەی تازەی ئەمریكا دەتوانێ دەوری زۆر پۆزەتیڤ بگێڕێ لەنێوان كوردی رۆژئاواو باشوورو توركیادا. هەر چۆنێك كە لە رەوتەكە دەڕوانین، دەبینین ئەوەی دەبێ لەناوچەدا پاشەكشە بكات، ئێرانە. ئەم خاڵە گرینگەو هەموو بەشەكانی حەرەكەی كوردی پێویستە لەحیساباتی ناوچەیی خۆیاندا ئاگاداری ئەم خاڵە بن.
شەپۆلی سیاسەتی تازەو رەوتی گشتی لەگەڵ هەڵسوكەوتی كورد لەچەند ساڵی رابردوودا هاودەنگ و هاوئاهەنگە، مەسەلەی پلۆرالیزمی سیاسی، بە واتای ئەحزابی ئێتنیكی و مەزهەبیی و كورد، ئەو مەرجەی هاوپەیمانیەتییەی تێدا بەرجەستەیەو لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سەری بەرزە، لە شەڕی دژی تێرۆردا نموونەیەكی جیهانییە، ئەگەر بەستێنی ژیانی سیاسی و نێوخۆیی كورد لەهەڕەشەی ناحەزان دوور بێت، دامەزراندنی سیستمێكی دیموكراتیك و پلۆرالیستی ئامانجێكی واقیعییە، بۆیە دەتوانین بڵێین كە ئێمە لەسەر رێگایەكی راست دەڕۆین و لەگەڵ دنیای ئازاددا هاوتەریبین.
جگە لەشەڕی تیرۆرو جگە لەسنووردارتركردنی نفووزی ئێران لەوڵاتانی عێراق و سووریادا بە گوێرەی ئەو بارودۆخە كە لەسەر ئەرزی واقیع لەسووریادا هەیەو حكومەتی ناوەندیش هەوڵدەدات هەتا ترامپ دێتەسەركار، تا ئەو رادەیە كە دەتوانێ دەسەڵاتی خۆی بڵاوبكاتەوە، بەتایبەت لەشەڕی حەلەب-دا، هەروەها ئەو سیاسەتە چارەسەرە ریشەیی و گشتگیرە كە گوتمان كەسانی ترامپ باسی لێوە دەكەن، دەبینین كە دابەشكردنی سووریا وەك وڵات زۆر ئاسانتر دەبێ، تاكوو ئەو وڵاتەی جارێكی دیكە وەسەر یەكی بنێنەوە. پێوەندی و بۆچوونی ترامپ لەسەر رووسیا دەتوانێ ئاسانكاری بۆ ئەو ئەلتەرناتیڤە بكات. لەم پێوەندییەشدا بەجێیە كە ئەم پرسیارانە بخرێنەڕوو:
-ئاخۆ ئەو كارە مومكینە بەر لەشەڕێكی جددی و قورس لەدژی داعش؟
-لەو شەڕەدا كوردەكانی سووریا چەندە دەتوانن خۆیان لەستراتیژیی راگەیەندراوی ترامپ نزیك بكەنەوە؟
-ئەگەر هاتوو دابەشكردنی سووریا هاتە دەستووری كارەوە، پرسیارێكی دی ساز دەبێ، كە ئایا ئەوە مومكینە بەبێ ئەوەی كە كارتێكەری لە سەر عێراق هەبێ؟
باشووری كوردستان لە دوای داعش
یەكەم پرسیار كە دێتە بەرچاو ئەوەیە كە كۆتایی داعش كەنگێیە؟ كە لەموسل خەلاس بوون؟ كە هیچ شوێن و ناوچەیەكی جوگرافیایی لەبەر دەستیاندا نەما، یان هەر مەبەست كۆتایی داعشە وەك رێكخراوێكی تێرۆریستی، جا چ شاردروا بن، یان ئاشكرا؟ ئایا تەنیا لەعێراقدا كۆتایی داعش مەبەستە، یان لەسووریاشدا؟
بۆیە دەبێ وەك پرۆسە چاو لەم پرسە بكەین، ئەم پرۆسەیە شەڕی دژی تیرۆری تێدایە لەباشوورو رۆژئاوای كوردستاندا، كە ترەمپ شەڕی دژی داعشی بە ئەولەوییەتێكی سیاسەتی خۆی داناوە، دەبێ نەتیجەی مەنتیقیی ئەو سیاسەتە ئەمانە بێت:
- پێوەندییەكانیان لەگەڵ كوردستاندا بەهێزتر دەبێت و كەمتر نابێت.
- هەروەها روونە كە سیاسەتی ئیدارەی ترامپ نابێتە هاوكاری و سازان لەگەڵ ئێران، بەڵكوو نفووزی ئێران و هاوكارەكانی سنووردار دەكرێت.
- حەشدی شەعبی و لایەنگرانی ئێران دەستیان لە كوردستان كورتتر دەبێتەوەو مەترسیی ناكۆكی نێوان هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان و هەڕەشەكانی حەشەدی شەعبی دەڕەوێتەوە.
لە بەغدا كە ئیدارەی ئۆباما خوازیاری بەهێزتركردنی جەماعەتی عەبادی بوو، كورد بۆ بەهێزتركردنی ئەو جەماعەتەو بە مەبەستی دۆزینەوەی هاوتایەك بۆ دیالۆگ لە بەغدا، یارمەتیدەری سیاسەتی ئەمریكا بووە، ئێستا كە ئەمریكا هەنگاو بۆ سیاسەتێكی زۆر ئەكتیڤتر لەجاران بۆ سنوورداركردنی سیاسەتی ئێران لەعێراقدا هەڵدێنێت، دیارە مەجال بۆ نفووزی كورد لەبەغدا و هاوكاریی زیاتر دەكاتەوەو رێگا خۆشتر دەبێت بۆ دابەشكردنێكی ئاشتییانەی عێراق كە خواستی كوردەو كۆمەڵگەی جیهانیش دژی نییە.
لەئێستاەوە تاكوو كۆتایی ئەم پرۆسە مێژووییە گرینگە كە كورد هیچ هێلكەیەك لە سەبەدەی ئەسەد، یان بەتایبەت ئێران دانەنێت، ئەگەر یەك هێلكەش لێی دانرابێت، هەر چی زووە هەر لایەنەو هێلكەی خۆی لەو سەبەدەیە هەڵگرێت و بیباتە هەولێر كە ئێستا ناوەندی عەمەلییاتی هاوپەیمانانەو بڕیارەكان لەوێ دەدرێن.
كۆتایی
ئەگەر ئەوەی گوتمان لە راستی نزیك بن و باش تێگەیشتبین، دەتوانین بڵێین كە ئاسۆ لەدوای شەڕی موسڵ بۆ بەهێزتركردنی پێگەی كورد مووناسبتر دەبێت. ئەوە دێتە ئەم واتایە كە دەتوانین لە سیاسەت و ئابووری و ئیدارەدا خەونی گەورەتر ببینین. كە پێشمەرگە شەڕەكەی بردەوەو سەرۆكی وڵات لەمەیدانی سەركردایەتی پێشمەرگەو لەمەیدانی دیپلۆماسیدا توانی دنیا بۆ پاراستنی كوردستان بێنێتە پشت هێزی پێشمەرگە، ئێستا ئەحزاب دەبێ لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا ئەركی سەرشانی خۆیان بەجێ بهێنن. لەبەر ئەوەی حوكمڕانی ئەركی ئەحزابی حاكمە، بەڵام بەڕێوەبردنی وڵات ئەركی سەرشانی گشت هێزەكانەو دەبێت هەموویان پشتیوان بن بۆ پێشخستنی وڵات و ئەركی حكومەتیشە وەك ماكس ڤیبەر دامەزراندنی بیرۆكراسییەكی كاریگەر بۆ سەركەوتنی سیاسەت و ئابووری وەك پێشمەرج ببینێت.
تەنیا بەكارو تێكۆشان و چالاكیی هەموو تاك و گروپ و حزب و سەرمایەدار و كرێكاری ئەم وڵاتەوە دەتوانین گرفتەكانمان چارەسەر بكەین و داهاتووی نەوەكانی داهاتوومان مسۆگەر بكەین، بۆ ئەوەی بتوانین لەم ئەركەدا سەركەوین، دەبێ رۆژ لە دوای رۆژ سیستمی سیاسی و ئابووریی وڵات كراوەترو كراوەتر بێت، تاكوو هەموو كەس مەجالی بەشداری تێدا هەبێت. بە حكومەتێكی زۆرینەی كاریگەرەوە دەتوانین گرفتەكانمان چارەسەر بكەین و دەبێت لەدوای شەڕی موسڵ بۆ رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئەگەرەكان زۆر زیاتر لەجاران بەهێزترو ئامادەتر بین.
بە كورتی، دەبی خۆشبین بین، زیاتر خۆماندوو بكەین و دڵنیابین كە داهاتوو هی ئێمەیە. لە دوای شەڕی موسڵ دنیاو ناوچەكە دەبنە خاوەن میللەتێكی زۆر بەهێزتر لەجاران لەناوچەدا، ئەو میللەتەش كوردە.