ژ بلی فاکتەرێن بۆماوەیی و زگماکی فاکتەرێ ژینگەھێ ژی رۆلەکێ مەزن د دەیناندنا بەرێ شەنگستا کەساتیا مرۆڤی دگێڕیتن. مەبەستا مە لڤێرێ ئەو نینە بەحسێ ئەو ژینگەھا فیزیکی و سروشتی بکەین، کە بێگۆمان وێ کاریگەرییەک مەزن د ڤێ ڕاستیێدا ھەیە، لێ ئەوا پتر مەبەستا مەیە ژینگەھا مرۆڤی ـ جڤاکیە، کە خۆ د گەلەک ڕوویدانێن جڤاکی و سیاسی و کەلتووریدا دبینیتن کە جەنگ ئێکە ژ وان ھۆکاران و ئێکە ژ مەزنترین بناسێن کارتێکەر د ئاڤاکرنا کەساتیا تاکێ کوردی لڤێ پارچا کوردستانێ.
پشکەکا مەزن ژ کاودانێن جەنگی ل کوردستانا باشور بۆ وێ ململانێ و ھەڤڕکییا بەردەوام دناڤبەرا کوردان و دەولەتێن بابل و سۆمەری و ئاشوری و کلدانیان بوویە کە نەتەوەیێن جۆدا نە و چ پەیوەندی ب ئەرەبانڤە نینە و تنێ ژ نەژادێن سامینە، وەکی وان، و جیاوازییا وان نەوکی یا نەتەوەیێن جۆداجۆدا یێن ئاریاییە کە د گەلەک خالاندا ھەڤپشکن، بەلکۆ جیاوازییەکا بنەڕەتی بوویە و ژینگەە و کەلتوور و ئاینیێ وان ھندی ئەرد و ئەسمانان ژ ئێکدیتر دویرن، ھندی ئەڤ دەولەت و شارستانیەتە بھێز بین مەزنترین ململانێ دناڤبەرا وان و کوردان لگۆڕێ بی و وان ھەمی جاران مەترسییا لسەر کوردان ھەبوویە، و پشتی ژناڤچۆنا وان لسەر دەستێ ھەڤدۆ و پاشی میدییا و لدۆماھیکێ ساسانیان، و بەری ھنگێ تا ماوەیەکێ ژی ھەخامەنشی(ئەخمینی) و ئەشکانیان و ماوەیەکی کۆرت ژی پاشمایێن ئەسکەندەرێ مەقەدۆنیێ داگیرکەر ماوەییەکێ نێزیکی (٥)سەدەییان کوردێن باشوور بتایبەت لبن گەڤێن نەتەوێن ئاری و نەخاسمە پارسان بوون. چ گۆمان تێدا نینە وەک پشکەک ژ وان فاکتەرێن د دیرۆکێدا کارتێکرن لسەر ئاڤابوونا کەساتیا تاکێ کوردی و بتایبەت ژی لسەر وێ پشکا کەساتیێ ئەوا کارۆل گۆستاڤ یۆنگ ناڤێ نەھایدار(نەستێ) ب کۆمەل (لاشعوری جمعی) بۆ ھەلبژارتی، لنک وی تاکی کری، ئەڤان قۆناغێن دیرۆکی یێن دژوار و سەخت ڕەنگڤەدانا خۆ لسەر کەساتیا تاکێ کوردی باشوور ھەبوویە. پشتی ڤێ قۆناغی و لدۆماھیکا زنجیرا شارستانیەتا ساسانیان پێلەکا نوی یا جەنگ و ململانێ بسەر کوردێ ڤی پارچەی دا ھات. ئەڤ پێلە د بنەڕەتدا بۆ وێ بزاڤێ دزڤڕیتن کە عەرەبێن سامی و ژ ئەگەرێ وێ ھشکە سالی و ب بیابان بوونا(تێحر) دووڕگەیا عەرەبی و گھۆڕینێن سەقایێ دەڤەرا وان یا نەخۆش، دڤیان خۆ ژ کارتێکرنا زیانێن ڤێ دیاردەیا سروشتی دویر بگرن. ئەڤ بزاڤە ل وی سەردەمی و د قۆناغێن جۆداجۆدایێن وەکی مەلک سلێمان پاشایێ یەمەنێ(سلێمان پێغەمبەر) ژی لگۆڕێ دابووینە، ھەر چەندە سنوورێ ڤێ کارتێکرنێ نە دگەھشتە سنوورێن کوردستانا باشوور لێ قۆناغێن دویڤدا ئەڤ قۆناغە ژی دەربازکرن. ھاتنا ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ و ئەو بۆھایێن مرۆڤدۆستانەیێن تیدا ھەین پێلێن ڕەڤینا ئەرەبان و بزاڤکرن بۆ گرتنا دەڤەرێن دیترێن دەوروبەری خۆ بوویە دەلیڤیەک ھێجەت بۆ وان خۆشتر ببیتن، ونەخاسمە ئەوێن ھەست ب ڕەوشا دژوارا گھۆرینێن سروشتی دکرن و وێ ب مەترسیەک بۆ سەر بارێ سایکۆلۆژیایا خۆراکی یا خۆ دزانی. بۆھایێن پاقژ و مرۆڤدۆستانەیێن ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ زووی جھێ خۆ د دلێ خەلکێ نێزیک دا ڤەکر و ئاستەنگێن مەزن نەکەفتنە بەر سینگێ ئەرەبان ل وان جھان. ئەڤ کاودانە بەردەوام بی ھەتا جەنگێ ئەرەبان گەھشتە سنوورێ کوردستانا باشوور کە ل وی دەمی دا لبن دەستھەلاتا پاشایێن ساسانی دژیان و ساسانی وی سەردەمی ب ئێک ژ زلھێزێن جیھانێ و دەڤەرێ دھاتنە ھژمارتن. ڤێ دەولەتا زلھێز وەکی پێدڤی خۆ لبەر پێلا ھێڕشبەرێن ئەرەب نەگرت و کوردستانا باشوور ژ وان جھان بوویێن زوویکا جەنگاوەرێن ئەرەب دەست بسەرداگرت (نێزیکی ٦٣٦ز.). بڤی ڕەنگی ھێدی ھەڤسێیێن کوردستانا باشوور نە سومەری و نە بابلی و ئاشووری و کلدانی(ئەکەدی) و ساسانی بوون، بەلکۆ بوونە ئەرەب و ڤێ قۆناغێ ماوەیەکێ پترتر ژ ھزار و چارسەد سالان ڤەکێشا و ھێدی کوردستانا باشوور ڤان ھەمی سالێن دویر و درێژ ما لبن ھەژموونا نەتەوێ ئەرەبی، یێ بناڤێ ئیسلاما پیرۆز حۆکم ل کوردستانییان دکر. دیرۆک ڤەناشێریتن لسەر دەمێ خەلیفێن ئەمەوی و عەباسی و چ پشتی ھنگێ ل ھندەک قۆناغا و ل ھندەک کاودانان کوردستانی تەنا و ئاسوودە و پاراستی بووینە و دبیتن ھندەک جاران ل ھندەک جھان دەستھەلاتەکا خۆجھی ژی ھەبیتن، بەلێ ھەر ئەڤ نەتەوەیە ل گەلەک قۆناغان دا ژی مەزنترین زۆرداری لێھاتیەکرن و نەخاسمە لڤان دوو سێ سەدەیێن دۆماھیکێ زۆردارییەک مەزن لڤێ کوردستانێ ھاتیەکرن بڕەنگەکی کە کارتێکرێن گەلەک نەرینی و خراب لسەر ڕەوشا دەروونی و بارێ سایکۆلۆژییا کەسایتا کوردستانیان دروست کر. ئەڤا د قۆناغێن دژوارێن دیرۆکی بنیاتەکێ سایکۆلۆژیێ وەسا ھەڕفتی لنک کەسایتا کوردستانیان دروستکرییە کە ھێدی بھایێ باوەریێ و برایەتیێ و باوەری بخۆبوونێ جھەک و پێگەھەک بھێز تێدا نەمایە. تاکێ کوردستانی وەکی کۆترەکێ یە د قەفەسەکێ دا کە ھەمی دەمەکی ل ھیڤیا ڤەبینا دەرگەھێ وێ قەفەسێ چاڤێن وی ل ڕۆژەکیێە ئەو دەرگەە ڤەبیتن و ئەو بشێتن ژ وێ قەفەسا ئاسنین و دژوار و تەنگ و تاری بڕەڤیتن. ئەو گڤاشتن ھەمی ڤان سالێن درێژ دەستێن خۆ د حەفکا کوردستانیان وەراندین و ھندەک جاران و ڕۆژان و تنێ ژ تەنگاڤی یان بۆ سیاسەتێ نەبیتن ناھێتە سست کرن. ڤان گڤاشتنان مرۆڤێ کوردستانێ یێ د جیھانەکا گرێ یێن دەروونی دا ئاسێ کرین و یێ بێ ھێزکری، لێ ئەڤ نە ئانکۆ ھێدی یێ کەفتنی و ناڕابیتن. بەلکۆ بەرۆڤاژی ڕۆژەک ژ ڕۆژان ھەر ئەڤ گڤاشتنە دێ بنە مەزنترین پالدەرێن وی بۆ گەھشتن ب ئارمانجێن مەزن و ئەو ژی ئازادییە ژ دەستێن زۆردار و داگیرکەران، وەک ھەر نەتەوەیەک دیتر ل جیھانێ. لێ ئەڤێ ئازادیێ بھایەکێ ھەی و ئەو ژی خۆڕاگری و قۆربانیدان و ئێکگرتنە.
*بسپۆری پێداگۆگی و سایکۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــەھا زاخۆ