پرۆسەی ئازادكردنەوەی شاری موسڵ لە دەستی تیرۆریستانی داعش، تەنها پرۆسەیەكی سەربازی نییە بۆ دەرپەڕاندنی گروپێكی تیرۆریستی لە شارێكدا، بەڵكو لەو كاتەوەی ویلایەتی موسڵ لكێنراوە بە عێراقەوە، هاوكێشەیەكی سیاسی ئاڵۆزی ئەوتۆ لە ناوچەكەدا هاتۆتە ئاراوە، كە رەهەندەكانی جیا لە بارودۆخی سیاسی ناوخۆی عێراق، دەرهاویشتەو كاریگەری هەرێمیشی هەبووە، هەر بۆیە دوای ئەوەی جارێكی دیكە ئەم شارە ئازاد دەكرێتەوە و دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی داعش دەڕووخێنرێت، ئەوا سەرلەنوێ ئەم هاوكێشە ئاڵۆزە بە رەهەندە ناوخۆیی و هەرێمییەكانییەوە جارێكی دیكە خۆی دەخاتەوەڕوو، بۆیە كاتێك قسە لەسەر پرۆسەی ئازادكردنەوەی ئەم شارە دەكەین، دەبێت لە چوارچێوە مێژوویی و جوگرافییەكەی و رەهەندە عێراقی و كوردستانی و هەرێمییەكانییەوە، خوێندنەوەیەكی چڕ و پر و واقیعیانەی بۆ بكەین، خاڵبەندی ئاڵۆزی و رەهەندە تێكەڵەكانی لەبەر چاوبگرین، كە دەكرێت بەچەند خاڵێك ئاماژەیان پێبكەین:
1. ماوەی مانگێك زیاترە پرۆسەی ئازادكردنەوەی موسڵ بە هاوكاری و هەماهەنگی نێوان هێزەكانی پێشمەرگە و سوپای عێراق و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دەستی پێكردووە، لە ماوەی ئەم مانگەدا، چەندین جار گوێمان لە لێدوانەكانی توركیا بووە كە دەبێت بەشدارییەكی كارای هەبێت لە ئازادكردنەوەی موسڵدا و، پاساوەكانی توركیا لەو بارەیەوە پەیوەندیدارن بە ئاسایشی نەتەوەیی و بەرپرسیاریەتییە موراڵییە نەتەوەیی و مەزهەبییەكانیانەوە، كە وەك ئاماژەی بۆ دەكەن بریتین لە: بوونی دووهێزی نەیار حەشدی شەعبی و پ ك ك لەسەر سنوورەكان، بوونی هاونەژادەكانیان لە تەلەعفەر و دەوروبەری، مەترسی تۆڵەسەندنەوە و هەژمونی شیعە لەسەر هاومەزهەبەكانیان لە عەرەبی سوننە و توركمانەكان).
2. هێزە جۆراوجۆرەكانی حەشدی شەعبی، كە بە فەتوای مەرجەعی باڵای شیعە دامەزراون و وەك هێزی مەزهەبی شیعەی عێراق خۆیان دەنوێنن، بەڵام لە دیدی زۆر ناوەندو هێزی سیاسی نێوخویی و دەرەكییەوە، هەندێك لە گروپە باڵادەست و پڕچەككراوی حەشدی شەعبی ڕاستەوخۆ لە ئێرانەوە پشتگیری دەكرێن و لە پێناوی سیاسەت و ئامانجەكانیدا شەڕ دەكەن ئێران هاوشێوەی توركیا ئەجێندای خۆی هەیە، بۆیە گروپەكانی حەشد شێلگیرانە جەخت لەوە دەكەنەوە كە دەبێت بەشدارییەكی كارای پڕۆسەی ئازادكردنەوەی ئەم شارە بن، هەروەها بیانوویەكی دیكەش دەهێننەوە ئەویش پاراستنی شیعەو مەزارگەكانی شیعەیە لەو دەڤەرەدا.
3. سەبارەت بە هەرێمی كوردستان، هێزی پێشمەرگە لەچەند بەرەیەكەوە رۆڵێكی كاریگەر و سەرەكی لە پرۆسەی ئازادكردنەوەی موسڵدا دەگێڕێت بەتایبەتی لەو سنوورانەدا كە بەشێكی خاكی كوردستانی دەرەوەی هەرێمی كوردستانن، هەروەك دیاربوو لە میانەی گوتارەكانی سەرۆك بارزانی كە لە سەنگەرەكانی پێشمەرگەوە جارێك لە خازر و لە چەند رۆژی رابردووش لە باشیك رایگەیاند، بەراشكاوی ئەوەی بە هەموو جیهان راگەیاند پێش دەستپێكردنی پرۆسەی ئازادكردنەوەی موسڵ، رێككەوتنێك لەنێوان هەرێمی كوردستان و عێراق و هاوپەیمانان ئیمزا كراوە (نێوان پەنتاگۆن و وەزارەتی پێشمەرگە، وەزارەتی پێشمەرگە و وەزارەتی بەرگری عێراق) سەبارەت بە چۆنیەتی نواندنی هەماهەنگی لە نێوانیاندا و، هەروەها جەختی لەسەر ئەوەش كردەوە هێزی پێشمەرگە بەرگری لە ناوچە كوردستانییەكان و دانیشتوانی دەكات و چارەنووسی ئەو ناوچانەش لە لایەن خەڵكەكەیەوە بڕیاری لەسەر دەدرێت و بە هیچ شێوەیەك جارێكی دیكە هێزی پێشمەرگە رێگە نادات ئەو ناوچانە ڕووبەڕووی مەترسی ببێتەوە.
4. خاڵی هەرە گرنگ سەبارەت بە ئایندەی شاری موسڵ،كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی عەرەبی سوننەیە و شان بەشانی هەبوونی رێژەیەكی بەرچاوی دانیشتوان كە سەر بە نەتەوەكانی دیكەن وەك: كورد، توركمان و كریستیان، پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە چۆن ئیدارەی ئەم شارە بدرێت دوای ئازادكردنەوەی؟، پێموایە باشترین چارەسەر ئەوەیە: هەموو ئەو هۆكارانەی بوونەتە هۆی داگیركردنی موسڵ بە شێوەیەكی یاسایی بنبڕبكرێن، لە رووی ئیدارییەوە ئیدارەیەكی مەدەنی كە نوێنەرایەتی سەرجەم پێكهاتەكانی شارەكە لە خۆی بگرێت دابمەزرێت، كە حالی حازر خۆی لە ( ئەنجومەنی پارێزگاكە)دا دەنوێنێ، بیركردنەوەی سەپاندنی حاكمێكی عەسكەری بە یەكجاری وەلابنرێت، هێزەكانی حەشدی شەعبی و هەموو هێزەكانی دیكەی بیانی و توندڕەو دووربخرێنەوە لە سنورە ئیدارییەكانی پارێزگای نەینەوا، حكومەتی عێراق بەهەماهەنگی حكومەتی هەرێمی كوردستان و بەهاوكاری رێكخراوە نێونەتەوەییەكان و كۆمەكی وڵاتان بە پلانێكی تۆكمە شار و شاروچكەكانی پارێزگاكە ئاوادان بكرێنەوە، تەواوی خزمەتگوزارییەكان فەراهەمبكرین. لەلایەكی ترەوە ناكرێت نەفەسی تۆڵەكردنەوە لە ئارادابێت بەڵكو كەسانی تاوانبار ڕووبەڕووی یاسا بكرێنەوە.
سەرەڕای ئەوانەی سەرەوە بیرۆكەی پێكهێنانی هەرێمی نەینەوا یان هەرێمی سوننە نشینیش لە پلانی هێزە سیاسی و میللییەكانی سوننەدا هەیە.
موسڵ وەك شارێكی سوننەنشینی عێراق
شاری موسڵ كە ناوەندی پارێزگای نەینەوایە، لەو كاتەوەی لكێنراوە بە عێراقەوە، فیكری توندڕۆیی ئایینی و شۆڤێنی عەرەبی تێدا چەكەرەی كردووە، بزاڤی ئیخوان موسلمین لە عێراقدا لەسەر دەستی محەمەد مەحمود سەواف لە هێندستانەوە هێنراوەتە موسڵ و دواتریش لەوێوە بەرەو هەڵەبجەی شەهید هەڵكشاوە. هەربۆیە لەو ساتەوە تا ئێستا عەرەبە باڵادەستەكانی موسڵ هەڵگری هەردوو فیكری توندڕۆیی ئایینی و شۆڤێنی عەرەبی بوون و، هەمیشە پێگەیان بەهێزبووە وەك دەستەبژێری پرۆسەی سیاسی وحوكمڕان لە عێراقدا و، لەسەر وەختی فەرمانڕەوایەتی بەعسیشدا رۆڵێكی كاریگەریان هەبوو لەتەواوی جومگە باڵاكانی دەوڵەت و حزبی بەعس و دامەزراوەكانی ئەمن و موخابەرات و سوپا و جەیشی شەعبیدا.
بەڵام دوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێن لە ساڵی ٢٠٠٣، خۆری باڵادەستی عەرەبی سوننە بە گشتی و سوننەی موسڵ بەتایبەتی بەرەو ئاوابوون چوو، ئەوەشی بارودۆخەكەی هێندەی دیكە ئاڵۆز كرد، دەسەڵاتی سیاسی لە بەغدا كەوتە دەستی زۆرینەی شیعە، دەسەڵاتدارانی شیعەش هەڵوێستێكی زۆر خراپ و تۆڵەستێنیان لە دژی عەرەبی سوننە پیادە كرد، ئەم مامەڵە خراپەی عەرەبی شیعە بووە هۆكاری رەخسانی زەمینەیەكی لەبار بۆ نەش و نماكردنی فیكرێكی دیكەی توندڕەو ترسناكتر لەو شارەدا،كە یەكەمجار وەك درێژەپێدەری رێكخراوی قاعیدە خۆی پێناسەكرد، پاشان لە 2014 دا رێكخراوی داعش سوودی لێ وەرگرت و توانی دەست بە سەر تەواوی پارێزگاكەدا بگرێت و خەلافەتەكەی رابگەیەنێت.
ئێستا لە شەڕی رزگاركردنەوی موسڵدا تارمایی مەترسییەك لە ئارادایە،كە بریتییە لە ململانێی رقاوی مەزهەبی لەنێوان دوو فیكری توندڕەوی عەرەبی سوننە و شیعە، هەندێك لە سەركردەكانی حەشدی شەعبی بە ئاشكرا رایدەگەیەنن،كە ئەوان لە موسڵ تۆڵەی خوێنی حوسێن لە نەوەكانی یەزید دەكەنەوە، بۆیە خەڵكی موسڵ ترسیان لێنیشتووەو بێ پەرچەكرداریش نامێنن لە كاتێكدا خاوەن هێزێكی چەكدارن بە بەناوی (حەشدی نیشتمانی)، مەترسی سەرەكی لەم هاوكێشە تازەیەدا ئەوەیە، ئەگەر عەقڵانییەت و میانڕەوی پیادەنەكرێن و دەرگاكانی پرۆسەی پاكتاوكردنی مەزهەبی بە واڵایی بهێڵرێنەوە و داگیرخوازان پێشێلكردنی مافە رەواكانی گەلانی عێراق نادیدەبگرن، دەبێ چاوەڕێی رۆژانێكی سەخت و دژوار بكەین، بەرپابوونی كوشت و كوشتار و كۆمەڵكوژی لەنێوان ئەم دوو لایەنە توندڕەوەدا، بە دوور نابینرێت ببێتە هۆكاری دەستێوەردانی دەرەكی و یەكلاكردنەوەی ناكۆكییە هەرێمییەكان.
كوردستان و عێراق
دوای پرۆسەی ئازادكردنەوەی موسڵ
هەتا هەرێمی كوردستان بەشێك بێت لە عێراق، ئەوا بەشێك دەبێت لەو هاوكێشە ئاڵۆزە، هەروەها بەشێك دەبێت لەو ململانێ هەرێمییەی كە دەوڵەتانی ناوچەكە شەڕی لەسەر دەكەن. بۆ ئەوەی بتوانین بە كەمترین زیان لەم هاوكێشە ئاڵۆزەدا گەمە بكەین، باشترین هەڵوێست ئەوەیە پشتیوانیكردنی رەهای تێز و هەوڵەكانی سەربەخۆیی كوردستانە، كە لەلایەن جەنابی سەرۆك بارزانی یەوە رێبەرایەتی دەكرێ.
هەروەك جەنابی سەرۆك بارزانی ئاماژەی پێداوە، ناكرێت تەنها كورد شەڕكەری باش بن، بەڵكو دەبێ دەستكەوتی خوێنی رۆڵەكانی گەلەكەمان شادبوون بێت بە (كوردستانێكی سەربەخۆ)، دەبێ بزانین تەنها لە كوردستانێكی سەربەخودا كێشە و گرفتە سیاسی و ئابووری و یاساییەكانی هەرێم چارەسەردەكرێن. بۆ ئەو مەبەستەش دەبێت لەسەر ئاستی سەربازی و لە پێناوی پاراستنی سنوورەكانی كوردستان، هێزەكانی پێشمەرگە زیاتر رێكبخرێنەوە و باشتر پڕچەك بكرێن، لەسەر ئاستی سیاسی و دبلۆماتیش لەگەڵ عێراق و ئەمریكا و تەواوی دەوڵەتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و هەرێمی، لە وتوێژی بەردەوامدا بین بۆ ئەوەی هاوكاریمان بكەن و بە شێوەیەكی ئاشتیانە دەوڵەتی كوردستان دانی پێدا بنرێت.
لەم پرۆسەیەدا هەلوێستی ئەرێنی بەغدا بەرامبەر بە پرسی سەربەخۆیی كوردستان زۆر گرنگە تاكو بتوانین بە گفتوگۆ و دانوستاندنێكی هێمنانە ئەو پرسە ئاشتییانە یەكلابكرێتەوە، لەمیانەی سەردانی ئەم دواییەی جەنابی سەرۆك بارزانی و شاندی كوردستان بۆ بەغدا و پێشتریش شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی، بەراشكاوی پرسی سەربەخۆییان لەگەڵ بەغدا باسكردووە، ئەم باسكردنە راشكاوانەی لایەنی كوردستان لەسەر پرسی سەربەخۆیی و گوێگرتنی بەغدا، مایەی گەشبینی و ئومێدە بۆ ئەوەی دوای ئازادكردنی موسڵ پرۆسەكە بەردەوام بێت و لە ئەنجامدا عێراق و كوردستان وەك دوو دەوڵەتی هاوسێی یەكتری لە سەر بنەمای سیاسەتی هاوسێیەتی باش پەیوەندی داهاتووی خۆیان رێكبخەنەوە. هەروەها بۆ راگرتنی تەرازووی هاوسێیەتی و بەرژەوەندیی هاوسەنگ نێوان كوردستان و وڵاتانی هەرێمیدا پێویستە وڵاتانی دراوسێمان رێز لە ئیرادەی گەلی كوردستان بگرن، بە دڵنیاییەوە بوونی كوردستانێكی سەربەخۆ فاكتەرێكی هێوربوونەوەی ناوچەكە دەبێت.
نێوماڵی كوردستان و پرۆسەی سەربەخۆیی
جەنابی سەرۆك بارزانی زۆر هێمن وحەكیمانە رێبەرایەتی پرۆسەی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان دەكات و بە هەڵسوكەوتی نابەرپرسیارانەی هەندێك بەرپرس و لایەنی سیاسی بەتایبەتی (بزووتنەوەی گۆڕان و كۆمەڵی ئیسلامی) ئیستیفزاز نابێت و بەو ئاراستەیە هەنگاو هەڵناگرێت كە ئامانجی دوژمنانی سەربەخۆیی بێتە دی، بۆیە بە دڵنیایەوە هەوڵەكانی سەرۆك بارزانی بۆ سەرخستنی پرۆسەی سەربەخۆیی بەو ئاراستەیەن كە یەكڕیزییەكی پتەو لەناو هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستان درووست بكاتەوە، هاوشێوەی ئەو یەكڕیزی و یەك سەنگەرییەی ئێستا لەناو هێزی پێشمەرگەی كوردستان دەیبینین و بۆتە جێگەی شانازی هەموو تاكێك و شكۆی كوردستان لە جیهاندا.
ئەو هەوڵانەی كە ماوەیەكە بە ئاشكرا بەهاندانی مالیكی و لایەنێكی دەرەكی لەلایەن بزووتنەوەی گۆڕان و هاوبیرەكانییەوە لەپێناوی راگرتنی پرۆسەی سەربەخۆیی دەبینرێن پووچەڵ دەبنەوە، هەروەك چۆن پیلانی جیاكردنەوەی پارێزگای سلێمانی ناپاكی نیشتیمانییە، خەڵكی سەرفرازی شاری سلێمانی هەمیشە خاوەن هەڵوێستی جوامێرانەن لە ئاست كێشەی گەل و وڵات دا، لەو ساتەوەی كاتێك بڕیاردرا، بەفەرمی كوردستان بە عێراقەوە بلكێنرێت، هاووڵاتیانی سلێمانی پێشەنگی دژبەرانی ئەو بڕیارە بوون، و لە شەڕی بەردەركی سەرادا دژی لكاندنی كوردستان بە عێراقەوە هەر خەڵكی ئەو شارەبوون بە خوێنی خۆیان پیلانەكەیان پووچەڵ كردەوە، بەهەمان شێوە پیلانی ئەم جارەش لەسەر دەستی نیشتمانپەروەرانی سلێمانی پووچەڵدەكرێتەوە، چونكە دەزانن ئەو هەنگاوە زیان بەخشەو و وەك موزایەدەی سیاسی و هەڵسوكەوتی پوپولیستانەیە، تەنانەت بەغداش بە راشكاوی وەڵامی دانەوە كە بەپێی دەستووری عێراق، بەغدا لەگەڵ هەرێمی كوردستان مامەڵە دەكات نەك پارێزگاكانی هەرێم.
كەواتە ئەم خوێندنەوەیە پێماندەڵێت، ئێستا لەسەر ئاستی عێراق و هەرێمی كوردستان شێوەیەك لە یەكترگەیشتن هەیە گەر بێتو پەرەپێبدریت زەمینە سازدەبێت بۆ هەنگاوی ئەرێنی دیكە و خواستی ناحەزان و لادەران مایەپوچ دەبێتەوە، بەڵام دەبێ بزانین مالیكی و هاوهەڵوێستەكانی لە عێراق و هەرێمی كوردستان لە جوڵە ناكەون و تا پێیان بكرێت هەوڵەكانیان چڕتردەكەنەوە وەك: درێژەپێدانی سیاسەتی چەوتی نانبڕینی خەڵكی كوردستان و بەرپاكردنی ئاژاوەی سیاسی كۆمەڵایەتی و بەرزكردنەوەی ئاستی بەریەككەوتنی مەزهەبی و نەتەوایەتی و پەكخستنی دەستوور بە مەبەستی كۆتاییهێنان بە مافە رەواكانی گەلی كوردستان و لەباربردن وناشتنەوەی هەر تروسكاییەكی پەیدابوونی كەش و هەوایەكی دیموكراسی، هەموو هەوڵەكانی مالیكی و هاوبیرەكانی بریتییە لە دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئایینی مەزهەبی دواكەوتوو لە عێراق، بەداخەوە هاوهەڵوێستەكانی مالیكی لە كوردستان بە بیانوی بێ مانا ولەپێناوی هەندێ دەستكەوتی حزبی و كەسی زیان بەیەكهەڵوێستی نیشتیمانی گەلەكەمان دەگەیەنن. بەڵام ئەوەی جێگەی گەشبینییە لایەنی كوردستان كە حكومەتی هەرێمی كوردستان نوێنەرایەتی دەكات و، لایەنی عێراقی حكومەتەكەی حەیدەر عەبادی نوێنەرایەتی دەكات، بە هەماهەنگی و هاوكاری ئەمریكا و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لەبەرەیەكی دیكەدان كە دەتوانن بەئاسانی ئەو بەرەیە تێكبشكێنن، بەمەش ئەو نەخشە رێگەیە دێتە ئاراوە كە دوای شەڕی داعش، میكانیزمێك دروست بكرێت بۆ ئەوەی بەتەواوەتی شەڕی ناوخۆیی خوێناوی نێوان شیعەو سوننە كۆتایی پێبهێنرێت، هەمیش پەیوەندی نێوان كوردستان و عێراق بە میكانیزمێكی دیكە رێكبخرێتەوە لەسەر بنەمای دوو وڵاتی هاوسێی ئەرێنی.
ئەوەی دەمەوێت لە دوماهی ئەم وتارە ئاماژەی پێبكەم ئەوەیە، كە دەبێت حزب و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان، بەتایبەتی ئەوانەی ئێستا خۆیان خستۆتە بەرەی دژی سەربەخۆیی كوردستان، چاو بە سیاسەتی خۆیاندا بخشێننەوە و سوود لە لێبووردەیی و لۆژیكی سەرۆك بارزانی وەربگرن، بگەنە ئەو قەناعەتەی بەمانەوەیان لەو بەرەیەدا هیچ بەدەست ناهێنن، لەمەش گرنگتر دەبێت دڵنیابن پرۆسەی سەربەخۆیی پاشەكشەی تێدا نییە، وهەموو هەوڵێك دەخرێتەگەڕ بۆ ئەوەی ئاستەنگەكانی بەردەم پرۆسەی سەربەخۆیی لابچن.

* راوێژكاری مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان