تیرۆریست و داعش مرۆڤن لێ مرۆڤێن خراب و ژ ئەجنان ژی خرابترن! و گەلەک نمونەیێن دیترێن ژ ڤێ بابەتی دبیتن وەکی قاچکێ دەڤێ مرۆڤان نمونەیێن وێ ھزرانن ئەوا بگشتی لنک تاکێن گەلەک جڤاکان و ژ وان ژی تاکێ جڤاکا کوردەواری دھێتە دیتن و بھیستن وەک گۆتن و ئاخفتن و بە لکۆ ژی دەقەکێ زمانەوانی و ھندەک جاران ژی بڕەنگێ نڤێسینێ دنڤێسینێن جۆداجۆدا یێن وێژەیێ دھێتە نڤێسین، بۆ مەبەستی تۆمەتبارکرنا کەسەکی. ئانکۆ پیڤەرێ مە بۆ گەلەک تشتان و ژ وان ژی خرابیێ ئەجن و کارتێکرنا وانە لسەر مرڤی و نەخاسمە نەساخیێن دەروونی دھێتەھژمارتن، کە د بنەڕەتدا وەسا نینە، لێ ئەڤ ھزرە یا بیە پشکەک ژ کەلتوورێ مە یێ ھزری و سایکۆلۆژی و جڤاکی. بگۆتنەک دیتر کا چەوا مە دڤێتن بۆ لادانا بەرپرسیارەتیێ و ڕاکرنا وێ ژسەر خۆ ھێجەتان بگرین لڤێرێ و ڤان نموونا ژی ئەم ب زمان و گۆتن ڤی کاری دکەین. ھەلبەت مەبەست ئەو نینە ئەم پشتا تیرۆرێ بگرین چونکی ئەڤە تاوانەک مەزنە ھەکەر بھێتەکرن. کێماسییەک مەزن ئەم گۆنەھێن خۆ بێخینە پاخلێن کەسەک دیتر و ژ وێ ژی کمباختر ھەکەر وی کەسی و تشتی ھیچ پەیوەندییەک ڕاستەوخۆ دگەل وێ چەندێ نەبیتن. ئەڤە ئەو پەڕێ پاشکەفتنا ھزری و زانستی یە، ب مخابنیڤە، ھێشتان دناڤ مرۆڤایەتی و جڤاکێن وەکی مەدا دھێتە دیتن و بھیستن، چونکی دەربڕێ ھزرەکا شاش ژ بوونەوەرەکی و پەیوەندیدانا وی ب گەلەک خرابیان و نەخۆشیان و ژ وان ژی نەخۆشیێن دەروونی.
فەیلەسۆفێ مەزن و بەلیمەتێ دەڤەرێ، عەلی وەردی (١٩١٣-١٩٩٥ ) ڤەدگێڕیتن دەمێ بچویک و ژ شیماتیێ و وەک کەلتوورێ خەلەت، زارۆکەک ب ھندێ دترسان کۆ ئەجن و ئەژدەھا بشەڤ ئێنە خەونا وی و وی بدەست و پەنجڕکا خەندقینن. زارۆک چۆبیە مال و من ئەو ژبیر کر بەلێ نەبێژە وی نەکژبیر نەکرییە بەلکۆ بۆ مالا خۆ ڤەگێڕابی و بشەڤێ ژی خەونێن نەخۆش و ترسناک دیتبین و ھەتا سپێدێ قێڕی ڕادھێلان. سپێدێ دەیک و بابێن وی ھاتنە مالا مە و ھەمی ئەو چەن د دفنا من ڕا ئینانەدەر و ئەجنێن ڕۆژێ نیشانی من دان ( الوردی، احلام...، ١٩٩٤، ١٠٥ ). ناڤبری بەردەوام د شرۆڤەکرنێن خۆ دا بۆ جڤاکا دەڤەرێ و کەلتوور و فەرھەنگ و بھایێن وێ تێگەە و زاراڤەی ئەجنان بکار دئینیتن و گەلەک جاران وێ لگەل تێگەھەک دیتر شرۆڤەدکەتن و ئەو ژی بلیمەتی و زرنگیێ ( عەبقەری ) یە ( الوردی، تەبیعە بەشەریە، ١٩٩٦، ١١٣ )، و بەلکۆ ئێکە ژ وان زانایێن د وێ باوەرێ دایە کە جڤاکا سەردەم و ئەگەرێن جۆداجۆدایێن وێ، ئاریشەیێن گرێدای ب پیسبوونا ژێنگەھێ و مەزنبوونا باژێڕان و زێدەبوونا مرۆڤان و بیابانبوونا ئاخێ و ... ھتد، گەلەک نەساخیێن دەروونی یێن وەکی خەمۆکیێ و نیگەرانیێ و خۆکۆشتنێ و لادانان و ...ھتد، و سەر ھەمیان ڕا ژی شێتبوون ( جنون ) یا زێدەکری (الوردی، تەبیعە بەشەریە، ١٩٩٦، ١٢٤). ھەرچەندە ھەر ئەو بخۆ دان ب ھندێ ددەتن کە ئەڤ بابەتە و ناڤە ھەتا نۆکە ژی بۆ زانستێ نەھاتیە ڕۆھنکرن و زانست ب تەواوەتی تێنەگەھشتییە. ئەڤ نەساخییا دەروونی چەندەھا جۆرن و یێن ژ ھەمیا بەلاڤتر شیزۆفرینیایە و ژبەر ھندێ بڤی ناڤی دھێتە نیاسین چونکی کەسێ نەساخ ب ئێکجاری ژ لایەنێ دەروونی ڤە ژ جڤاکێ ڤەدقەتیتن و د مەژیێ خۆ دا جیھان و جڤاکەک تایبەت بۆ خۆ دروست دکەتن، جۆرەکێ وێ یێ دیتر ژی پارانۆیایە یان ئەوا بناڤێ ( جنون ئیزتیھاد یان جنون عەزەمە ) دھێتە نیاسین و کەسێ ئێکەم وەکی یێ شیزۆرفرینیایێ یە و وەسا ھزر دکەتن کە ئەو مرۆڤەک مەزن و گرنگە و یان ژی ھزر دکەتن خەلک ھەمی زۆلمێ ل وی دکەن یان دڤێتن ب پیلام وی بکۆژن و ژناڤ ببەن ( الوردی، ١٩٧١، ٣١٦ ). علی الوردی دبێژیتن ڤەکۆلەرێن سەردەم د وێ باوەریێ دانە کە چ جیاوازی نینە دناڤبەرا کەسێن شێت(دین) و یێن(ئاقل)، تنێ رێژەییە. مروڤێن(ئاقل) ئەقلێ خۆ یێ ڤەشارتی (نەستی) بۆ کاروکریارێن خۆ بکاردئینن و ھێجەتا د کارێن خۆ دا دگرن و وان ڤەدشێرین، بەلێ کەسێن شێت شیانا ھێجەتگرتنێ و ڤەشارتنێ و پنی کرنا وان ھزر و تشتا نینە و ڕک و راست تشتی دبێژن و خەلک ب وان دکەنن و بەرا تێ دگرن و تڕانا پێ دکەن یان ل شێتخانا دھێنە زیندانی کرن. ھەکەر خەلکێ زانیبایە چ د مەژیێ مروڤێن ئاقل ژی دا ھەیە دا وێ چەندێ دگەل وان ژی کەن و تڕانا ب وان گرن و بەرا ھاڤێژنە وان، و جێاوازی د ناڤبەرا وان دا گرێدایە ب گھۆڕینا بھایێن جڤاکی(الوردی،١٩٩٤،احلام،١١٣).
**************
چ گۆمان تێدا نینە و کەس نینە حاشا و نکۆلیێ ل بوونا بوونەوەرەکێ وەکی ئەجنان بکەتن، چ وەکی ھندێ کە ئەڤ ناڤە ب ئاشکرایی و ڕۆھنی دناڤەڕۆکا قۆرئانا پیرۆز دا ھاتیە ئاماژەپێدان و چ وەکی ھندێ کە ئەو خۆداوەندێ مەزن و دلوڤان ھەمی و گەلەک جۆرێن بوونەوەر و تشت ئافراندین گەلەک ئاساییە تشت و بوونەوەرەکێ وەکی ئەجنان ژی دروست بکەتن، لێ ھەکەر فەلسەفا ئافراندنا وان بۆ مە ڕۆھن نەبیتن ئەو ئاریشە یا مەیە نە یا کەسەک دیتر ، لێ خودایێ مەزن ئەڤ چەندە ژی یا بۆ مە سافی کری و ب ئاشکرایی مە تێدگەھینیتن کە مەبەست ژ ئافراندنا مرۆڤ و ئەجنان چ تشتەک نینە ژ بلی پەرستینا خۆدایێ مەزن و دلۆڤان و ب شییان، دەمێ دفەرمووتن: " ۆمَا خَڵقْتُ الْجِنَّ ۆالْإِنسَ إِلَّا لِێعْبُدُونِ /الژاریات/٥٦". و ژبلی ھندێ ژی ناڤێ ئەجنێ د سوورەتێن( انعام/١٠٠/١٢٢/١٢٨/١٣٠/ ، اعراف/٣٨/١٧٩/) و گەلەک جھێن دیتر ژ قۆرئانا پیرۆز ھاتیە ئاماژە پێدان. و فەرھەنگ نامەیا بناڤ و دەنگێ ئۆکسفۆرد(oxford) بڤی ڕنگێ خوارێ ئەجن یان (genud، genin) یا (fairy) پێناسە دکەتن: د چیڕۆکان دا بریتیە ژ بوونەوەرەکێ وەکی مرۆڤەک بچویک کە ھێز و شیانێن سحرکرنێ لنک ھەبیتن (Hornby,٢٠٠٣,٤٥٢). تێگەە یان ناڤێ ئەجنان وەکی پشکەک ژ کەلتوورێ گەلەک نەتەوەیان د زمانێن جۆداجۆدا دا دھێتە دیتن. د زمانێ عەرەبی و ناڤ خەلکێ مسرێ ب ئاشکرایی و مشە دھێتەدیتن و د وی زمانی و کەلتووری دا نیشانا ھندێ یە ھەتا مرۆڤ بخۆ ژی ژ وێ ھزرێ و ھەبوونا ھزرا ترس ژ ئەجنان بەرپرسیارە و رۆلەکێ خەراب و نەرێنی تێدا دگێڕیتن. دەمێ بخۆ یێ ترسنۆک بیتن و دچیتە جھەکێ تاری یان گرتی یان کەڤنارە ئەڤ ترسە وی دگەھینیتە ئاستەکی کە ھزر بکەتن ھا ئەجن ھاتنێ و یان ئەجن ل وی جھی کارەکی دکەن یان قێژییا ڤەددەن ( الوردی، ١٩٩٤، ١٠٦ ). عەرەبێن بەرێ و جاھلیەتێ دگۆتن شێتبوون و زیرەکاتیا مرۆڤی یا کارتێکرنا ئەجنانە، ئانکۆ شێت ئەوە یێ ئەجنە چۆی د مەژیێ وی دا و مەژیێ وی تێکدای،و بلیمەت (عبقری) ژی ژ ئەجنان تشتان وەردگریتن و داھێنانان دکەتن،وکلمەیا بلیمەت(عبقر)ژی ژ جھەکێ دھێتن کە ئەجن تێدا دژین، و ئەڤ وشە یا چۆیە د زمانێن فرەنسی و انگلیزی و ئەلمانی دا وەک جینسی یان جینی ....دھێت(الوردی، ١٩٩٤، احلام،٢٧٧).
ھەکەر وەکی د قۆرئانا پیرۆز دا ھاتی ئەجن ژی وەک مرۆڤانە و د ھندەک تشتان جیاوازن ژ مرۆڤی دیارە ئەو ژی تنێ فەلسەفەیا ئافراندنێ یە. ئەجن یێن ھەین باوەردارن و خۆدایێ مەزن و دلۆڤان دپەرستن و یێن ھەین ژی وەکی ھندەک مرۆڤان باوەری ب مەزناھی و ئێکانەبوونا خۆدایێ مەزن نینە و لاداینە ژ باوەریبوون ب بوونا وی ، ھەمی ئایین د وێ باوەریێ دانە سەرکردێ ڤێ دەستەکێ ژ ئەجنان ھەمان ئەوە یێ بناڤ ئبلیسی یان شەیتان یان ژی وەکی د ئاڤستایێ دا ھاتی ئەھریمەنە، دھێتە زانین و نیاسین.
دناڤبەرا ھێزا خۆدایی دا و ھێزا ئەھریمەنی دا ململانێیەک ھەمیشەیی ھەبوویە و ھەیە و ئەڤێ ململانێ د ھەمی ئایین و پەرتووکێن ئایینی و تێکستێن ناڤەرۆکا وان دا ھاتیە ئاماژە پێدان و ژ وان ژی د قۆرئانا پیرۆز گەلەک تێکست و دەقێن ھەین کە ئاماژەی ب نەفەرمانیا مەزنێ ئەجنان و سەرکردێ ئەجنێن بێ باوەر ئانکو ئبلیسی و شەیتانی دھێتە دان ژ فەرمانا خۆدایێ مەزن. د ئاڤستایێ دا ئەڤ ململانێیە تا ڕادەیەکێ وەکی چیرۆک و ئەفسانەیەکێ ھاتیە شرۆڤەکرن، لێ ناھێتە ڤەشارتن ھنارتنا زەردەشتێ پێغەمبەر، ل قۆناغەکا دیرۆکی و بەری نێزیکی ھەشت ھزار سالان، ژی وەکی ھەمی پێغەمبەرێن بەری وی و پشتی وی بۆ پەرستینا خۆدایێ مەزن و قەنجیکرن و دویرکەفتن ژ خرابیێ و تشتێ پیس و نەباش و ژ ھەمیان ژی ئەھریمەنی(ahriman ) یان ژی ئەنگرەمینوو (angramainyu) بوویە (رەزا، ٢٠١٢،١٦١). ئەڤ ڕاستیە و داستان و چیڕۆکا ڤێ ململانێ د تێکست و ناڤەرۆکا پەرتووکان و ژ وان ژی ئاڤیستایی تشتەکێ بۆ ھەمی و خۆ نەھاتیە. یا دیارە ژی ئەڤ ناڤ د ناڤ کەلتوور و فەرھەنگێ کوردان و نەخاسمە ژی ئێزیدیان دا دھێتە دیتن و وان ژی باوەری ب ئەجنێن باش و خراب، حۆرییان ھەیە و ئەڤە دەڤ ئاشوریان ژی یا ھەی( السندی، ٢٠٠٧، ٢٦٩)
***********
ڕاستە قۆرئانا پیرۆز، ئاماژەی پێددەتن ئەجن و ئبلیس و شەیتان ژ ئاگری و رۆناھییەکا بێ دویکێل ھاتییە ئافراندن(خەلق کرن) و مرۆڤی شیانا دیتنا وان نینە، بەلێ وەسا دیارە کە ئەو مرۆڤان دبینن. بەلێ ئایا ھەمی ئەڤ ساخلەتە و ململانیێە دناڤبەرا ئەجنان و ئەجنێن بێ باوەر و سەرکردێ وان و خۆدایێ مەزن وێ ڕامانێ ددەتن کە ئەو بوونەوەر ئازارێ دگەھیننە مرۆڤی و بۆ ڤێ چەندێ ژی دێ چنە دناڤ جەستە و لەشێ وی دا و جھەکی بۆ خۆ تێدا دروست کەن؟ بگۆتنەک دیتر مەبەستا مە ئەوە بێژین ئایا ڕاستە، وەکی ھندەک کەس، دبێژن ئەجن دچنە د لەشێ مرۆڤیدا و وی شێت و ھار دکەتن؟ یا ژ مە وەرە ئەڤ ھزرە تشتەک نوییە و تنێ ل جڤاکێ مە دا دھێتە دیتن ، لێ د ڕاستی دا ئەڤ شێوازێ ھزرکرنێ و پەیوەندیدانا نەساخی و ئازارێن سایکۆلۆژی یا گرێَدای ب چۆنا ئەجن و ڕۆحێن شەڕۆکەیی بۆ ناڤ کەلواشێ مرۆڤان و بەلکۆ ژی گیانەوەران، ل سەردمێن گەلەک کەڤن و دناڤ جڤاک و نەتەوەیێن جۆداجۆدا سەرھەلدایە و ھەتا نۆکە ژی ل گەلەک جھێن جیھانێ و ژ وان ژی ل کوردستانا مە و گەلەک ژ وەلاتێن دەوروبەر ھێشتناێ ژی دھێتە دیتن .
یا ئاشکرایە ل وان قۆناغێن تاریک و سەرەتایی و دەستپێکا سەرھەلدانا ژیانێ و دەمێ ھنگێ مرۆڤایەتی د گۆپیتکا پاشکەفتنێ دا بوویە و زانستی پاشکەفتیێ وی ، بەرۆڤاژی نۆ کە و سەردەمێ مە ، نەشیایە بەرسڤا گەلەک پرسیار و گەلەک ئاریشەیێن ھزری و ژ وان ژی دەربارەی نەساخی یێن دەروونی بدەتن ، مرۆڤ نەچار بوویە ئێش و ئازارێن خۆ یێن سایکۆلۆژی ب ھندەک ئەگەرانڤە گرێ بدەتن و ئێک ژ وان ژی ھەبوونا ڕۆحەکێ نەیار و شەڕۆکەیی یان ژی ئەوا ئەم دبێژینێ ئەجن .
مرۆڤێن بەرێ بۆ چارەسەرکرنا ڤان جۆرە نەساخان ڕێکێن دویر ژ ئەقلی و زانستی بکاردئینان. ھندەک جاران ھزردکەن ئەڤ ئەجنە و (ڕۆحە) یێ د جەستێ وی مرۆڤی دا ئاسێ بووی و بۆ دەرکەفتنا وی ھندەک کۆن د لەشێ وی ڤەدکرن و بەھرا پتر ژی ئەڤ چەندە دگەل سەری دھاتەکرن. ژ پشکنینا ھژمارەکا کلۆخێن سەری ل وان سەردەمان دەردکەڤیتن کە ئەڤ کلۆخە یێ ھاتیە کۆنکرن بۆ ڤێ مەبەستێ. یان ژی وەکی بسپۆرێ سایکۆلۆژێ عەلی کەمال(١٩٨٨) نموونەکێ ڤەدگێریتن کە ھەتا نۆکە ژی ل ھندەک ھۆزێن سیبیریا یا رۆسیا یا فیدرال ھەین و ھندەک کەسێن تایبەت بناڤێ (شەممان) پێ ڕادبن و د باوەرا وان دا ئەوە کە ئەڤ کەسە دشێن ب ڕێکا شیانێن خۆ و ھندەک کریارێن تایبەت و خواندنا ھندەک تشتان و مێشتنا جھەک تایبەت ژ جەستەیێ کەسێ نەخۆش ڤی ئەجنی ژ جەستێ وی بکێشیتن و وی چارەسەر بکەتن(کمال ،١٩٨٨،٤٥٦). دیارە ئەڤ کەسە پشتی ڤی کاری و بۆ ھندێ نیشان بدەتن وی ئەڤ کارە یێ کری و ئەڤ تشتێ شەڕۆکە و ڕۆحێ پیس یان ئەجنە ژ وی مرۆڤێ کێشایەدەر بەرەکی یان تشتەکی ژ دەڤێ خۆ دھاڤێژیتە دەرێ! دیارە ھێدی ھێدی شێۆازێن دیترێن وەکی قۆتانا نەخۆشی یان و ئەنجامدانا کریارێن سەیر و سەمەر ل ھنداڤ سەرێ وی یان سحرکرن و خواندن دۆعایا و یان برنە سەر گۆڕێن ھندەک کەس و مرۆڤێن باش، یان ژی برنە بەردەستێ مرۆڤێن ئایینی و شێۆازێن ھاوشێۆە بۆ دەڕندەیێن بەرێ. ئەوا جھێ مخابنیە ئەوە ھژمارەکا ڤان شێوازان ھەتا نۆکە و ل چەرخێ بیست و ئیکێ ژی دھێنە دیتن. و جڤاکا بەرێ و ھزرمەندێن وی سەردەمی مرۆڤ دابەش دکرنە سەر دوو تەخان شێت و ئاقل، و بدیتنا وان مرۆڤەک یان شێتە یان ئاقلە، و نابیتن شێت ژی بیتن و ئاقل ژی بیتن، لێ وەردی ڤێ ھزرێ رەت دکەتن(الوردی، ١٩٩٤ ،٢٩٢)(الوردی،گبیعە البشریە،١٩٩٦،٩٠)
دیارە مرۆڤەک دەمێ نەساخ دبیتن دخوازیتن بۆ ساخبوونا خۆ و قۆرتالبوون ژ ئێش و ئازارێن خۆ یێن جەستەیی ھەر کارەکی بکەتن و ھەر تشتەکی و دەرمانەکی بخۆتن و لخوە بجەڕبینیتن . مرۆڤایەتی شیا بۆ گەلەک نەساخی یێن جەستەی ھەر زووی دەرمانێن باش ببینیتن، لێ بۆ نەساخیێن دەروونی ئەڤ چەندە نە یا بسانەھی بوویە. چەند مرۆڤایەتی درەنگ د لایەنێن سایکۆلۆژی و دەروونیێ بوونا خۆ گەھشت وەسا ژی د چارەسەرکرنا نەساخیێن وی لایەنی پاشڤەما و ئەگەرەک ھەرە سەرەکی ژ تێدا ئەو یی کە ئەو ھێشتان د ڤی لایەنی نەگەھشتبین و پەیوەندییا ڤی لایەنێ و فیزیۆلۆژیا یا مەژی بۆ وان ئاشکرا و کفش نەببیی، بەلکۆ ئەوان لایەنێ دەروونێی مرۆڤی ب ھندەک تشتێن دەرەکی و جیھانا (غەیبی) یا کۆ بچاڤان ناھێتە دیتن گرێ ددا. ژ ڤێ چەندێ ژی د چارەسەرکرنا وان نەساخیێن تووشی ڤی لایەنی دھاتن ل شوینا ھندی چارەسەرییا مەژی و ئەو تێکچۆنێن تێدا پەیدا دبوون ببن، پەنا دبرنە بەر ھندێ کە وان نەخۆشیان ب ھندەک فاکتەرێن دەرەکی یێن وەکی ئەجنان و تشتێ نەدیتی و سەحرێ و ڤەشارتی و نەدیار ڤە گرێبدەن . فرۆید دبێژیتن و باوەرا وی ئەوە کە شێتاتی و ژیراتییا گەلەک(عبقری) ژ حەزەکا سەرکووتکری و تەپەسەرکری دروست دبت، و مرۆڤێ شێت برێکا تشتێ بەلافش(وەھمێ) خۆ ڤالە دکەتن، و یێ دی بڕێکا داھینانان، و ئەدلێر ژی ھندەک وەکی وی ھزر دکەتن لێ ئەو ل شوینا حەزا تەپەسەرکریو ڤەشارتی تێگەھێ گرێ یا ھەستکرن ب کێماسیێ (عقدە نقێی) بکاردئینت و باوەرا وی ئەوە ھەر دوو مرۆڤ تووشی ڤێ گرێ بووینە بەلێ ھەر ئێک وەکی خۆ دڤێتن وێ تێربکەتن (الوردی، احلام، ١٩٩٤، ٢٨١). عەلی وەردی د وێ باوەرێ دایە کە ئەگەرێن شێتاتیێ فشارێن جڤاکی و ئابووری و دەروونی نە، لێ بەرێ د گۆتن ئەجنان ئەو کەس یێ شێت کری و ب قۆتان و کۆنکرن دڤیا وی ئەجنی ژ سەرێ وی دەربکەن (ھەمان ژێدەر،٢٩٥)، و وردی ھەروەسا دبێژیتن گەلەک نموونەیێن خەلیفە و سەرکردە و سەرۆکان شێت بووینە وەکی ھارون رەشیدی کە ھەم شێت و ھەم سایکۆپاتی و ھەم ژی زالم بوویە(ھەمان ژێدەر،٣٠١).
********
ل قۆناغێن جۆدایێن پشتی وان قۆناغێن پاشکەفتی و ھەتاکۆ کە ژی خەلکەک ھەبوویە کە ئەڤ دەرفەتە بۆ بەرژەوەندیێن خۆ بکارئیناینە و بڕێکێن ھاۆشێۆە و کلاسیکی و پاشکەفتی و بەلکۆ ھۆڤ و دڕندانە بەرامبەر نەساخێن دەروونی پارەیەکێ باش پەیدا بکەتن. دیارە مرۆڤەکێ تووشی نەساخیەک دەروونی دبیتن بخۆ د ئاستەکێ وەسایێ ھزری و ڕەوشەکا باش یا ئەقلی دا نینە بشێتن بڕیارێ لسەر گەلەک تشتان بدەتن و ب کوردی و کۆرتی مرۆڤەکە نە لسەر ھشێن خۆیە، لەو ما پەرۆش و خەمخۆرییا خێزانا وی بۆ ڕەوشا وی وان نەچار دکەتن بۆ چارەسەرکرنا وی بۆ ھەر جھەکی ببەن و بێخنە بەر دەستی ھەر کەسەکی، ھەتاکۆ ئەگەر مرۆڤەک نەبسپۆر و درەوکەر و فرت وفێلباز ژی بیتن. بەلکۆ ئەڤ کەسێن خۆ ب چارەسەرکەر دئیننە دەرێ لبەرامبەر وەرگرتنا ھندەک پارەی ،کە ھندەک جاران دبیتن تشتەکێ مەزن ژی بیتن، شێوازێن خەلەت و یان دڕندانەیێن وەکی قۆتانێ و زنجیرکرن وداغکرن و ئەشکەنجەدانێ ژی بکار بینیتن دا لنک دلەکی ئەو ئەجنێ ب باوەرا وی یا خەلەت چۆیە د جەستە ( قالبی) وی دا دەربێخیتن. دیارە ژی چونکی نەساخ تووشی ئێش و ئازارەک مەزن دبیتن و ورە و مۆرالا وی ژی ھندا دیتر یا ھاتیە خوارێ و نەھاتیە چارەسەرکرن دێ مینیتە وەسا، و ماوەیەکێ دویر و درێژ مینیتە چارەسەرنەکری و ھەتا ب ئێکجاری ژ دەست دەرکەڤیتن. ڕاستە پشتی ئایین ھاتینە د ژیانا مرۆڤایەتی دا و ل وان قۆناغێن پاشکەفتنێ دا و پاشکەفتنا زانستی و دڕنداتیی دا دەرگەھەک باش بی بۆ چارەسەرکرنا گەلەک ژ ئاریشەیێن جڤاکێ و دەروونی یێن مرۆڤی، لێ کەسێن ئایین کەفیتە د دەستێن وان دا ھێدی ھێدی ژ ڕێکا ڕاست دەرکەفتن و بەرژەوەندیێن خۆ ئێخستنە بەری تشتێن ئایینی و ئارمانجێن پیرۆزێن وێ. ب ھەمان شێوە دۆعا و خواندنا ناڤەڕۆک و تێکستَێن ئایینی ھاریکارێن گەلەک مەزن بووینە د ژیانا مرۆڤایەتی دا، لێ ھندەک پێدڤی دکەتن نەخۆش بچیتە بەردەستێ ھندەک بسپۆرێن سایکۆلۆژیایا پزیشکی و ئیکلینکی دا ئەگەرێن نەخۆشیێ و چارەسەرییا وێ بھێنە دیارکرن. ھەگەر نە دێ پشتی ھنگێ بیتە درەنگ و چارەسەرییا وی بزەحمەت کەڤیتن یان ب ئێکجاری دڤیا دەست ژ نەساخێ بھێتەبەردان.
دبیتن ھندەک جاران ھندەک کەس و نەساخیێن سڤک و ل قۆناغێن دەستپێکێ یان ژی ھندەک ڕەوشێن دەروونی دگەل سەرەدانا گۆڕستان یان گۆڕێ کەسەکێ بەرنیاس یان مرۆڤەک باش دروست ببیتن بەلێ ئەڤ چەندە دەمێ ڕەوش گەلەک ئالۆز و نەساخییەک دژوارا دەروونی تووشی کەسەکی دبیتن ھنگی ئەڤ کارە ھیچ مفایەک نەبیتن، چونکی کار یا ژ ھندێ دەرکەفتی و تنێ دەرمانێن تایبەت دێ وی چارەسەرکرن. ھنگی نە گاڤا ھندێ یە بێژین ئەجن یێ چۆیە د لەشێ وی مرۆڤیدا و خواندنا دۆعایەکێ یان دیتنا مەزارەگەھێ مرۆڤ چاکەکی وی ئەجنی ڤەڕەڤینیتن.
بسپۆرێ دەروونناسیێ د.کەریم شەریف قەرەچەتانی د وێ باوەرێدایە کە ھەکەر د قۆرئانا پیرۆز دا ئاماژە ب ئەجنێ ھاتبیتە دان ڕامانا وێ ئەو نینە کە ئەجنە د جەستەیێ مرۆڤیدا و پەیوەندی ب نەساخێن دەروونی ڤە ھەبیتن. بدیتنا وی ئەڤ ھزرە یا بشێوەیەکێ خەلەت ھاتیە وەرگرتن و د بنەڕەتدا بۆ جۆرە لێکدان و تەفسیر و شرۆڤەکرنەکانە یا ڕاست یا ھژمارەکا زانا و ( فۆقەھایا ) ھندەک کەسێن وەکی (ئیبن تەیمیە) و قۆتابیێن وی یێن وەکی (ئیبن قەیم) و(ئیبن باز)ی دزڤڕیتن کە بۆ ئایەتەکا قۆرئانێ دکەن. ژ بلی وان کەسەک دیتر ئاماژە بڤێ چەندێ نەدایە. ئایەتا ( ٢٧٥)/سوورەتا پیرۆزا (البقرە) دەقەکێ وەسایە کە قەرەچەتانی باوەرا وی ئەوە ھیچ زاراڤە و تێگەە و وشەیەک تیدا ڕامانا چۆنا ناڤ لەشێ مرۆڤی یا شەیتانی و ئیبلیسی و ئەجنان ناگەھینتین و تەکەز پترتر لسەر دیاردەیا (ڕیبایێ) و بەرتیل وەرگرتنێ، ھاتیەکرن و شرۆڤەکرنا ڤێ تێکستێ ژ قۆرئانی ھیچ پەیوەندییەک ب ھندێ ڤە نینە کا چەوا و بۆچی و کەنگی ئەجن دچیتە د لەشێ مرۆڤاندا. قەرەچەتانی ھەروەسا بۆ سەلماندنا ئاخفتنا خۆ ئاماژەی ب چەند نمونە و دەقێ ئایەت و سوورەتێن قۆرئانا پیرۆز ددەتن کە ھەمی پێکڤە ھزرا خەلەت یا چۆنا ئەجنان بۆ ناڤ جەستێ مرۆڤان ڕەت دکەن .
١ـ دۆعایا ئەیوب پێغەمبەری (س) کری و د(ئایەت(٢٧٥)/سوورەتا (ئەلبەقەرە) ({الَّژِینَ ێڕْکُلُونَ الرِّبَا ڵا ێقُومُونَ إِلاَّ کَمَا ێقُومُ الَّژِی ێتَخَبَّگُەُ الشَّیْگَانُ مِنَ الْمَسِّ ژَلِکَ بِڕَنَّەُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَیْعُ مِپْلُ الرِّبَا ۆڕَحَلَّ اللّەُ الْبَیْعَ ۆحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءەُ مَوْعِڤَەٌ مِّن رَّبِّەِ فَانتَەَێ فَڵەُ مَا سَڵفَ ۆڕَمْرُەُ إِڵی اللّەِ ۆمَنْ عَادَ فَڕُوْڵـئِکَ ڕَێْحَابُ النَّاڕ ەُمْ فِیەَا خَالِدُونَ }البقرە٢٧٥)، دا یا ھاتی و تێدا وشەیەکا وەکی (المس) یا ھاتی، کە بەرۆڤاژی ھزرا ئێبن تەیمیە و قوتابیێن وی ھیچ ڕامانەکا وەکی چۆنا ناڤ لەشی مرۆڤی ناگەھینیتن، چونکی ھەکەر وەسا بیتن ئەڤە ئانکۆ ئەجن یێ چۆی د لەشێ پێغەمبەرەکێ وەکی ئەیۆبی دا و ئەڤە دگەل ڕاستیان ناگۆنجنیتن چونکی دا قۆرئانا پیرۆز وێ چەندێ ب ئاشکرایی بێژیتن .
٢ـ ئایەتا (١١٢ ) سوورەتا( ئەلئەنعام) (ۆکَژَلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نِبِیٍّ عَدُوّاً شَێاگِینَ الإِنسِ ۆالْجِنِّ یُوحِی بَعْچُەُمْ إِڵی بَعْچٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً ۆڵوْ شَاء رَبُّکَ مَا فَعَلُوەُ فَژَرْەُمْ ۆمَا ێفْتَرُونَ }الڕنعام١١٢)، ئاماژەی ب ھندێ ددەتن کە خۆدایێ مەزن دفەرمووتن کە ھەر پێغەمبەرەکی ھندەک دوژمنێن ھەین. ھندەک ژ وان مرۆڤن و یێ دی ژی ژ شەیتان و ئەجنان پێک دھێتن، و ئەڤ دوژمنە کارەکی دکەتن و ژی ئێخستنە ھندەک ھزر و بیروباوەرانە بۆ مەژیێ وی و ھزرا وی و د قۆرئانێ دل ب تێگەھێ (یوحی) ھاتیە دیارکرن، و مەبەست ژی ئەو نینە ئەجنە و شەیتان بچنە د مەژی یان جەستەیێ پێغەمبەر (یان ژی مرۆڤان).
٣ـ د ئایەتا ( ١٢٠ )/سوورەتا(ئەلنیساء) ( {ێعِدُەُمْ ۆیُمَنِّیەِمْ ۆمَا ێعِدُەُمُ الشَّیْگَانُ إِلاَّ غُرُوراً }النساء١٢٠ )، ووشە و تێگەھێ (یعدھم) یا ھاتی و تەواوکەرێ کارێ شەیتانی بوویە، و ئەڤ ئەجنێ مەزن ڕادبیتن ب دانا بەلێن و پەیمانا (وەعد)ێن درەوین، و ڕامانێ ڤێ چەندێ ئەو نینە کە ئەجن چۆبیتە ناڤ جەستێ مرۆڤی دا.
٤ـ د ئایەتا (٤٣)/ژ سوورەتا (ئەلئەنعام) ({فَڵوْلا إِژْ جَاءەُمْ بَڕْسُنَا تَچَرَّعُواْ ۆڵـکِن قَسَتْ قُلُوبُەُمْ ۆزَیَّنَ ڵەُمُ الشَّیْگَانُ مَا کَانُواْ ێعْمَلُونَ }الڕنعام٤٣) تەکەز یا لسەر وشەیا (زین) ھاتیە کرن وەک کار و کریارەکا شەیتانی و ئەجنێ مەزن. لێ ئەڤ تێگەھە ب ھیچ ڕەنگەکێ چۆنا ناڤ لەشی یا ئەجنان و شەیتانی نادەتن، بەلکۆ مەبەست ژێ ئەوە کە ئەو ڕادبن ب جوانکرن و خۆشکرنا تشتی لبەر دل و چاڤێن مرۆڤی، بۆ ھندێ دا پێ بسەردا بچیتن و بھێنە ھەلخەلەتاندن و خاپاندن.
٤ـ د ئایەتا (٦٣) ژ سوورەتا ( ئەنەحل) ({تَاللّەِ ڵقَدْ ڕَرْسَلْنَا إِڵی ڕُمَمٍ مِّن قَبْلِکَ فَزَیَّنَ ڵەُمُ الشَّیْگَانُ ڕَعْمَاڵەُمْ فَەُۆ ۆلِیُّەُمُ الْێوْمَ ۆڵەُمْ عَژَابٌ ڕَلِیمٌ }النحل٦٣)، ھاۆشێوەی نموونەیا سەری دیسانێ قۆرئانا پیرۆز دڤێتن نیشان بدەتن کە ئەجن و شەیتان دشێن مرۆڤی بڕەنگ و جۆرێن جۆدا بسەر دا ببەن و ئەڤ نە ئەوە یا ئەم تێدگەھین و ب ھزرا مە چۆنە ناڤا لەشێ مرۆڤیە بۆ ئەجنان (قەرەچەتانی ،٢٠١٠،١٦٩)، ب ھەمان ڕەنگ ژی و ھەمان مەبەست و ڕامان ئایەتێن پیرۆزێن خوارێ د قۆرئانا پیرۆز دا دھێن دیتن:
١-{ۆإِژْ زَیَّنَ ڵەُمُ الشَّیْگَانُ ڕَعْمَاڵەُمْ ۆقَاڵ ڵا غَالِبَ ڵکُمُ الْێوْمَ مِنَ النَّاسِ ۆإِنِّی جَارٌ لَّکُمْ فَڵمَّا تَرَاءتِ الْفِئَتَانِ نَکَێَ عَڵی عَقِبَیْەِ ۆقَاڵ إِنِّی بَڕیءٌ مِّنکُمْ إِنِّی ڕَرَی مَا ڵا تَرَوْنَ إِنِّێ ڕَخَافُ اللّەَ ۆاللّەُ شَدِیدُ الْعِقَابِ }الڕنفال٤٨
٢-{تَاللّەِ ڵقَدْ ڕَرْسَلْنَا إِڵی ڕُمَمٍ مِّن قَبْلِکَ فَزَیَّنَ ڵەُمُ الشَّیْگَانُ ڕَعْمَاڵەُمْ فَەُۆ ۆلِیُّەُمُ الْێوْمَ ۆڵەُمْ عَژَابٌ ڕَلِیمٌ }النحل٦٣
٣-{ۆجَدتُّەَا ۆقَوْمَەَا ێسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِن دُونِ الل?