لەم دوو سێ ساڵەی رابردوودا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەكە و عێراق و هەرێمی كوردستان بە قۆناخێكی سەختی سیاسی و ئابووری و ئەمنیدا تێپەڕیوە، بە راستی تاك بە تاكی بە خۆوە مژول كرووە و كاریگەری خراپی كردۆتەوە سەر هەموو كایەكانی ژیان.
لەو گۆڕانكارییە و بەرزی و نزمییەی بەسەر هاوكێشە سیاسییەكان و ئابوورییەكانیش هاتووە، پشكی هەرە مەزن بەر عێراق و هەرێمی كوردستان كەوتوون، چونكە عێراق و بەتایبەت هەرێمی كورستان گەمەكەری سەرەكیی ئەو هاوكێشە سیاسییانەشن كە لە داهاتوودا روودەدەن. ئەمە جگە لەوەی كە لە نێو خودی هەرێمیش لەو ماوەیە بارێكی ئاڵۆزی نەخوازراو بوونی هەیە كە خولقێنەری ئەم بارودۆخەش، پێشێلكردنی پرەنسیپی تەوافوق بووە لە لایەن ئەوانەی دەیانگوت ئێمە پشكمان لە حكومەت و دامودەزگاكانیدا نییە.
گومانی تێدا نییە كە هەرێمی كوردستان هیچ كات بە قەد ئەم ماوەیەی رابردوو تووشی قەیرانی دارایی نەبۆتەوە، ئەم قەیرانەش هۆكارگەلی خۆی هەیە كە هەموویان پێكڤە بوونەتە هۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم بە شێوەیەكی جددی كار بۆ چارەسەری ئەم گرفتە بكات. سیاسەتی تاكڕەوانەی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق، جگە لەوەی كە عێراقی كردە مۆڵگەی تیرۆریستانی داعەش و رێژەیەكی زۆری خاكی عێراق كەوتە دەستی داعش، ئەوا بووە هۆی ئەوەی كە پارەی عێراقیش بە شێوەیەكی نایاسایی تەخشان و پەخشان بكرێت، هاوكات سیاسەتێكی قێزەونی بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان جێبەجێ كرد و بووە هۆی ئەوەی قوتی خەڵكی كوردستان ببڕێت، بۆیە هەروەك بینیمان هەر لە سەرەتای ساڵی (2014)، لەبەر سیاسەتی هەڵە و تاكڕەوی و بە هۆكاری سیاسی و بە بێ هۆكاری قانوونی و دەستووری، (17%)ی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی نەنارد، مالیكی كاتێك مووچەی فەرمانبەران و پێشمەرگەی هەرێمی كوردستانی بڕی، كە تووشی شەڕی داسەپاوی داعش ببوو، تا ئێستاش پیشمەرگە تاكە هێزی بەتوانایە كە لە سەر زەوی شەڕی داعەش دەكات. ئەو كردەوەانەی مالیكی سەرەتای دروستبوونی بارگرانییەگی زۆر بوو لەسەر حكومەتی هەرێم، ئەمە جگە لەوەی نرخی نەوت روو لە دابەزین بووە، ئەمەش ئەوەندەی پێوەندی بە هۆكاری ئابوورییەوە هەبێت، هەروەك چۆن شارەزایان باسی لێوە دەكەن، پێوەندی بە هۆكاری سیاسییەوە هەیە كە هەندێك لەو وڵاتانەی لە هاوكێشە سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونیان هەیە، ئەم سیاسەتەی، بەرزبوون و نزمبوونی نرخی نەوت دەگرنەبەر. بۆیە هەرێم زەرەرمەندی ئەو دابەزینەی نەوتە.
لە مانگی (12)ی (2014) رێككەوتنی نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵ لەسەر بودجەی عێراق كرا و بە گوێرەی ئەو رێككەوتنە، كە لە یاسای بودجەی عێراقیش بۆ ساڵی (2015) و (2016) جێگیركراوە، عێراق دەبێت بودجەی (17%)ی هەرێم و مووچەی فەرمانبەر و پێشمەرگە بنیرێت، لە بەرامبەریشدا هەرێم دەبێت (550000) بەرمیل نەوت رۆژانە لە ریگەی بۆری نەوتی جیهان بنێرێتەوە دەرەوە، لەوەش (250000) نەوتی كوردستان و (300000) نەوتی كەركووك.
لە مانگی چوار و پێنجی (2015) كوردستان هەموو ئەو بڕە نەوتەی كە پێویست بوو بینێرێت ناردی، هەرچەند لە سەرەتاوە لەبەر هەندێك هۆكاری تەكنیكی نەیتوانی بە دروستی بینێرێت. بەڵام هەمدیسان حكومەتی فیدڕاڵ تاكو ئێستاش بەشە پارەی كوردستانی نەناردووە، ئەمە جگە لەوەی كە حكومەتی عێراق نزیكەی (16) ترلیۆن دینار قەرداری هەرێمە و ئەمەش لە راپۆرتی وەزارەتی دارایی حكومەتی فیدڕاڵ بە شێوەیەكی فەرمی هاتووە، جگە لەوەی كە قەرد و موستەحەقاتی كۆمپانیا نەوتییەكانی نەداوە، ئێستاش موستەحەقاتی گەنمی جووتیاران بە بیانووی جیاجیا نادات، سەرەڕای ئەو هەموو فشارەی لە لایەن ئێمەی پەرلەمانتارانی كوردستانەوە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق خراوەتە سەر سەرۆك وەزیران عەبادی و حكومەتەكەی.
بۆیە بە راستی سەرۆك وەزیران (حەیدر عبادی)یش هەمان پێنگاوەكانی مالیكی دەگرێتەبەر، سەرەڕای ئیقراربوونی موازنەی (2016) و بوونی رێككەوتنی هەولێر و بەغدا، كە لە موازنە، مووچەی فەرمانبەر و پێشمەرگە و بودجەی هەرێمی تێدا نووسراوە و سەرەڕای ئەوەی كە بڕینی مووچە كارێكی نادەستووری و ناقانوونییە، بەڵام هەمان سیاسەت پەیڕەو دەكات. لە كاتێكدا حكومەتی هەرێمی كوردستان دووپاتی كردۆتەوە كە تا ئێستاش هەرێمی كوردستان بەشێكە لە عێراقی فیدڕاڵ و مافی خۆیەتی مومارەسەی مافە دەستووری و یاساییەكانی خۆی بكات و پابەندی رێككەوتنەكەی نێوانیان دەبێـت، ئەگەر حكومەتی فیدڕاڵیش نییەتی جێبەجێكردنی هەبێت، بەڵام بە راستی حكومەتی عێراق تا ئێستاش بەردەوامە لە جێبەجێنەكردنی بەندەكانی رێككەوتنەكە و ئەمەش وەك ئابڵۆقەی عێراقە بەسەر كوردستانەوە.
لە كەسمان شاراوە نییە ئەوەی ئێستا لە شەقامی عێراقی روودەدات و ئەو خۆپیشاندانانەی لە لایەن رەوتی سەدرەوە بۆ چاكسازی ئەنجام دەدرێت، فشارێكی زۆری خستۆتەسەر حكومەت و بگرە پەرلەمانی عێراقیش، كە كار گەیشتە ئەوەی یەكێك لە دەسەڵاتەكانی دەوڵەتی عێراق، كە ئەویش پەرلەمانە، هێرشی بكرێتە سەر و لە شكۆ و هەیبەتی بدرێت، هەرچەند راشكاوانە دەڵێم، شكۆی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەمێكە لاواز بووە، ئەمەش هۆكار گەلێكی تایبەت بە خۆی هەیە، لە لاوازیی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان و دەستوەردانی حكومەت لە كاروباری پەرلەمانەوە بگرە تاكو بێدەنگیی خودی پەرلەمانتارانیش.
ئەم گرفتانەی كە ئێستا لە عێراق روودەدەن، ریشەیەكی قووڵی هەیە و ئەوانە بە بیانووی چاكسازی دەیانەوێت پرەنسیپی شەراكەت نەهێڵن. بە راستی ئەوەی لە عێراق روودەدات، كێشەی نەخوێندنەوەی بەرامبەرە و كێشەی بەلاوەنانی كورد و پێكهاتەكانەی دیكە و حوكمكردنی تاكڕەوانەیە، كێشەی هەرس نەكردنی هەندێك پرەنسیپە كە لە دەستوور چەسپاوە، كێشەی پێشێلكردنی شەراكەتی راستەقینەیە و تێنەگەیشتنە لە مەفهوومی فیدڕاڵییەت و پێكەوەژیان، كێشە رێزنەگرتنی دەستوورە و چەسپاندنی حوكمی بە زۆرە. بە راستی ئەوەی ئێستا لە عێراق روودەدات فەوزایەكی سیاسییە كە كۆتاییەكەی تا ئێستا ناڕوونە، بگرە بۆ ئەوانەشی كە ئەو فەوزایە خەلق دەكەن، شاراوە نییە كە ئەو فەوزایەی لە بەغدا هەیە بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ كاریگەری ئەرێنی بۆ كورد دەبێت، بۆیە پێویستە حزبە كوردستانییەكان یەكدەنگی و یەكڕێزی خۆیان بپارێزن و بە حەكیمانە بڕیارە چارەنووسسازەكان بدەن. بەڵام لەم ماوەی دوایی ئەو ئومێدەی لە دڵی هەموومان هەبوو، كە بەڵێ یەكدەنگییەك هەیە بۆ هەندێ لەو پرەنسیپ و پرسانەی كە كورد دەگەیەنێـتە كەناری ئارامی، بە بۆچوونی من بە هەندێك هەڵوێستی چاوەڕوان نەكراو بەرەو كزی چووە، ئەمەش بێگومان دوای سەردانیكردنی شاندێكی هاوبەشی پەرلەمانی (گۆڕان و یەكێتی) بوو، بۆ بەغدا و بۆ لای لایەنە حزبی و سیاسییەكانی عەرەب و دوای رێككەوتنی هەردوو حزبی (گۆڕان و یەكێتی) بوو كە لە رێككەوتی(17/5/2016) واژوو كرا، ئەو سەردانەش دروست دوای بانگەشەی سەرۆك بارزانی بوو بۆ كۆبوونەوەیەكی گشتگیری هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بۆ تاوتوێكردنی پرسی ریفراندۆم كە تا ئێستاش هەندێك پارت بە دەم ئەو بانگەشەیەی جەنابی سەرۆك نەهاتوون. ئاساییە هەر حزبێك سەردانی پارتە ناوخۆیی و دەرەكییەكان بكات و ئەجێنداو پڕۆگرامی حزبی خۆی لەگەل پارتەكان تاوتوێ بكات و لەسەر بنەمایەكی دروستی نەتەوایەتی پێوەندی دروست بكات. بەڵام مخابن بە پێی ئەو زانیارییانەی زانیمان و بە شێوەیەكی راستەوخۆ لە میدیا و راگەیاندنە عەرەبی و عێراقییەكان باسی لێوە كرا، ئەو سەردانەی شاندی هاوبەشی پەرلەمانتارانی بەغدای هەردوو فراكسیۆنی یەكێتی نیشتمانی و گۆڕان مایەی دڵخۆشی لایەنە سیاسییەكانی عەرەبی عێراقی بووە، ئەوەی ئێمە لە راگەیاندنی عەرەبی و عێراقی لێی تێگەیشتین ئەوە بوو كە سەردانی ئەو شاندە هەڵگری پەیامێكی قەبە بوو لە چاو ئەو پەیامەی كە خودی شاندەكە بە شێوەیەكی ئاشكرا لە میدیاكان باسیان لێوە دەكرد، ئەمە جگە لەوەی كە باسی هەندێك شتیان كردووە كە بۆتە هۆی ئەوەی هەندێك لایەن و كەس و چەپڵەشیان بۆ لێداون و شانازی بە عێراقی بوونی ئەوان كراوە.
ئەمە لە كاتێكدا كە هەر لەم ماوەی دواییدا لە سلێمانی پێشوازییەكی زۆر گەرمیان لە سەرۆك وەزیرانی پێشوو و نانبڕەكەی كوردستان (نوری مالیكی) كرد، لە كاتێكدا مالیكی قوتی خەڵك و مووچەو بودجەی هاووڵاتی و فەرمانبەری كوردستانی بڕیوە، نەدەبوو بە شانازییەوە پێشوازی لێبكەن. ئەمە بەو مانایە نییە كە بمانەوێت ئەجێندای پارتێكی سیاسی بە دڵی خۆمان بێت، بەڵام پێویستە بە شێوەیەكی دیكەوە مامەڵە لەگەڵ هاوكێشە سیاسییە نێوخۆییەكان بكەن و زیاتر هەوڵی ئەوە بدەن كە بە كردەوە، یەكڕیزی و تەبایی بپارێزن و ئەجێندای كوردانەی كوردستانییان هەبێت، ناكرێت شاندێكی كوردی، یان پارتێكی كوردستانی لە دەرەوەی ئیرادەی گەلی كوردستان، ئیرادەی حزبی بۆ مەسەلەی ریفراندۆم و سەربەخۆیی بەكاربێنێت و ببێتە رێگر بۆ ئەم خەونە لە مێژینەی گەلی كورد. عێراق لە فەوزایەكی سیاسیدایە و كۆتاییەكەی ناڕوونی هەیە، بەها باڵاكان و و دەستوور و یاسا و چەمكی شەراكەت هیچ مانایەكی نەماوە، عێراقی ئێستا پێویستی بە كوردە، بەڵام كورد هیچ پێویستی بە عێراق نەماوە، گوتمان شەریك دەبین، نەیانویست، گوتمان رێزی دەستوور بگرن، نەیانگرت، ناكرێت لە عێراقێكی وادا كە هیچ حیساب بۆ كورد ناكات، هەر بە پاشكۆیی بمێنینەوە.
بۆیە بە راستی بەرژەوەندییە گشتی و نەتەوەییەكانی كورد، دەبێت لە بەرژەوەندییە كەسی و حزبییەكان لە پێشتر بێت و دەبێت هەموو حزبە كوردستانییەكان بە رۆحێكی نەتەوەیی و كوردستانییەوە سەیری پرسە نێوخۆییەكان بكەن، راستە ئەو رەوشە سیاسییەی باڵی بە سەر هەرێمی كوردستان كێشاوە، رەوشێكی نەخوازراوە، بەڵام سەرۆكایەتی هەرێم و خودی سەرۆك بارزانی زۆر بەرپرسانە مامەڵەی لەگەڵ دۆخەكە كردووە و هیچ كات جەنابیان بۆ هیچ پرسێك دەستەوەستان نەوەستاوە و هەمیشە بە دوای چارەسەری گونجاو بووە. ئێستاش پێویستە كە بۆ پرسی نەتەوەیی و بابەتی ریفراندۆم و بە دەوڵەت بوونی كوردستان هەموو پارتە سیاسییەكان بەرژەوەندییەكانی خۆیان بەلاوە بنێن و بەرژەوەندی نەتەوەیی لەبەرچاو بگرن و كاربكەن بۆ بە دەوڵەت كردنی كوردستان. چونكە كورد و كوردستان چیتر تەحەمولی ئەو پشتگوێ خستنەی كوردستان لە لایەن حكومەت و دەوڵەتی عێراقەوە ناكات.
* پەرلەمانتارو بڕیاردەری فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق